1. Ũrathi wa Bibilia ũtũteithagia gũtaũkĩrũo nĩ ũndũ ũrĩkũ?

NĨ MAŨNDŨ marĩkũ megwĩkĩka ica ikuhĩ harĩ andũ a Jehova? Tũtirabatara gwĩcirĩria tondũ ũrathi wa Bibilia nĩ ũtũguũrĩirie maũndũ ma bata marĩa megwĩkĩka matũhutie ithuothe. Nĩ harĩ ũrathi ũmwe ũtũteithagia gũtaũkĩrũo nĩ ũrĩa thirikari imwe iria irĩ hinya mũno thĩinĩ wa thĩ irĩka. Ũrathi ũcio ũrĩa ũkoragwo thĩinĩ wa Danieli 11, ũtaarĩirie ũhoro wĩgiĩ athamaki erĩ marokanĩrĩra, na metĩtwo mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro. Gĩcunjĩ kĩnene kĩa ũrathi ũcio nĩ kĩhingĩte, na kwoguo tũrĩ na ma atĩ o na gĩcunjĩ kĩu kĩngĩ nĩ gĩkũhinga.

2. O ta ũrĩa Kĩambĩrĩria 3:15 na Kũguũrĩrio 11:7 na 12:17 cionanĩtie-rĩ, nĩ maũndũ marĩkũ twagĩrĩirũo kũririkana tũgĩthuthuria ũrathi wa Danieli?

² Nĩguo tũtaũkĩrũo nĩ ũrathi ũcio wa Danieli 11, tũrabatara kũririkana atĩ warĩrĩirie o ũhoro wĩgiĩ athamaki na thirikari iria cianahutania ĩmwe kwa ĩmwe na andũ a Ngai. Andũ a Ngai makoragwo marĩ anini mũno maringithanĩtio na andũ arĩa angĩ othe thĩinĩ wa thĩ. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, nĩ kĩĩ gĩtũmaga thirikari imatharĩkĩre? Nĩ tondũ muoroto mũnene wa Shaitani na mũtabarĩre wake wothe ũkoragwo ũrĩ kũniina andũ arĩa matungatagĩra Jehova na Jesu. (Thoma Kĩambĩrĩria 3:15 na Kũguũrĩrio 11:7; 12:17.) Ningĩ nĩgetha tũtaũkĩrũo nĩ ũrathi ũcio wandĩkĩtwo nĩ Danieli, no mũhaka ũrathi ũcio ũtwarane na morathi mangĩ marĩa marĩ Kiugo-inĩ kĩa Ngai. O na ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, tũtingĩtaũkĩrũo wega nĩ ũrathi wa Danieli tũngĩaga kũũringithania na Maandĩko mangĩ.

3. Nĩ maũndũ marĩkũ tũkwarĩrĩria thĩinĩ wa gĩcunjĩ gĩkĩ na kĩrĩa kĩrũmĩrĩire?

 ³ Tũrĩ na maũndũ macio meciria-inĩ, nĩ tũgũthuthuria Danieli 11:​25-39. Nĩ tũkuona nũũ warĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na nũũ warĩ mũthamaki wa mwena wa mũhuro kuuma mwaka wa 1870 nginya mwaka wa 1991, na nĩ tũkuona nĩkĩ nĩ tũrabatara kũgarũrĩra ũtaũku witũ wĩgiĩ gĩcunjĩ kĩna kĩa ũrathi ũcio. Thĩinĩ wa gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire nĩ tũkaarĩrĩria Danieli 11:40–12:​1, na nĩ tũkaarĩrĩria ũtaũku mwerũ wĩgiĩ ũrĩa gĩcunjĩ kĩu kĩa ũrathi ũcio kĩonanĩtie igũrũ rĩgiĩ ihinda rĩa kuuma mwaka wa 1991 nginya hĩndĩ ya mbaara ya Hari–​Magedoni. Ũgĩthuthuria gĩcunjĩ gĩkĩ na kĩrĩa kĩrũmĩrĩire, nĩ wega kũrora gathandũkũ karĩ na kĩongo, “Athamaki Marokanĩrĩra Ihinda-inĩ rĩa Mũthia.” No rekei twambe tuone athamaki acio erĩ nĩ a?

4. Nĩ maũndũ marĩkũ matatũ twagĩrĩirũo kũrora tũkĩenda kũmenya nũũ warĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro?

⁴ Kĩambĩrĩria-inĩ, ciugo “mũthamaki wa mwena wa rũgongo” na “mũthamaki wa mwena wa mũhuro” ciahũthagĩrũo kwaria ũhoro wĩgiĩ thirikari nene iria ciarĩ mwena wa rũgongo na mwena wa mũhuro wa bũrũri wa Isiraeli. Nĩ kĩĩ kĩratũma tuuge ũguo? Ta rora wone ũrĩa mũraika ũrĩa wokire kũrehera Danieli ndũmĩrĩri ooigire: “Ndoka gũgũteithia ũtaũkĩrũo nĩ maũndũ marĩa magaakora andũ anyu [andũ a Ngai] ihinda-inĩ rĩa mũthia rĩa matukũ.” (Danieli 10:14) Rũrĩrĩ rwa Isiraeli nĩruo rwarĩ andũ a Ngai nginya Pentekoste ya mwaka wa 33 Mahinda Maitũ (M.M.). No kuuma hĩndĩ ĩyo gũthiĩ na mbere, Jehova nĩ oonanirie ĩmwe kwa ĩmwe atĩ arũmĩrĩri ehokeku a Jesu nĩo andũ ake. Nĩ ũndũ ũcio, maũndũ maingĩ marĩa marĩ thĩinĩ wa Danieli 11 megiĩ arũmĩrĩri a Kristo no ti rũrĩrĩ rwa Isiraeli. (Atũm. 2:​1-4; Rom. 9:​6-8; Gal. 6:​15, 16) Ningĩ athamaki kana thirikari itiganĩte nĩ makoretwo makĩrũgamĩrĩra mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro mahinda-inĩ matiganĩte. O na kũrĩ ũguo, nĩ harĩ maũndũ mahaanaine megiĩ athamaki acio. Wa mbere, athamaki acio maathanaga gĩcigo gĩaikaragwo nĩ andũ aingĩ a Ngai, kana nĩ matharĩkĩire andũ a Ngai. Wa kerĩ, nĩ moonanirie kũgerera ũrĩa meekire andũ a Ngai atĩ nĩ maathũire Jehova Ngai ũrĩa wa ma. Na wa gatatũ, athamaki acio erĩ nĩ maagucanagĩria ũnene.

5. Hihi nĩ kwarĩ na mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro kuuma kĩndũ mwaka wa 100 nginya kĩndũ mwaka wa 1870? Taarĩria.

⁵ Ihinda rĩna thutha wa mwaka wa 100 M.M., Akristiano a maheeni nĩ maathiire na mbere kũingĩha thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano, na makĩambĩrĩria kũrutana morutani ma maheeni marĩa maahithanagia ũhoro wa ma ũrĩa ũrĩ Kiugo-inĩ kĩa Ngai. Kuuma hĩndĩ ĩyo nginya mũthia-inĩ wa karine ya 19, gũtiarĩ na gĩkundi kĩbangĩtwo wega kĩa ndungata cia Ngai gũkũ thĩ. Akristiano a maheeni nĩ maaingĩhire o ta itindiĩ na magĩtũma ũkorũo ũrĩ ũndũ mũritũ kũmenya Akristiano a ma. (Mat. 13:​36-43) Kũmenya ũndũ ũcio nĩ kwa bata nĩkĩ? Ũndũ ũcio ũronania atĩ, ũhoro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa ibuku rĩa Danieli wĩgiĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na wa mũthamaki wa mwena wa mũhuro, ndũngĩhũthĩka harĩ athamaki kana thirikari iria ciarĩ na ũnene kuuma kĩndũ mwaka wa 100 nginya kĩndũ mwaka wa 1870. Ihinda-inĩ rĩu, gũtiarĩ na gĩkundi kĩbangĩtwo wega kĩa andũ a Ngai kĩrĩa kĩngĩatharĩkĩirũo. * No kuuma kĩndũ mwaka wa 1870 nĩ kũngĩakorirũo na  mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro. Tũramenya ũguo atĩa?

6. Andũ a Ngai maambĩrĩirie rĩngĩ gũkorũo marĩ gĩkundi kĩbange wega rĩ? Taarĩria.

⁶ Kwambĩrĩria mwaka wa 1870, andũ a Ngai nĩ maambĩrĩirie gũkorũo marĩ gĩkundi kĩbangĩtwo wega. Mwaka-inĩ ũcio, nĩrĩo Charles T. Russell na arĩa maanyitanagĩra nake maambĩrĩirie kĩrathi gĩa kwĩruta Bibilia. Mũrũ wa Ithe witũ Russell na arĩa maanyitanagĩra nake nĩo maatuĩkire mũtũmwo ũrĩa warathĩtwo atĩ nĩ ‘angĩgathondeka njĩra’ mbere ya Ũthamaki wa Kĩĩmesia ũhandĩtwo. (Mal. 3:⁠1) Kuuma hĩndĩ ĩyo, nĩ kwagĩire rĩngĩ gĩkundi kĩa andũ a Ngai kĩbangĩtwo wega. Hihi hĩndĩ ĩyo nĩ kwarĩ na thirikari ĩrĩ na hinya mũno ĩngĩahutanirie ĩmwe kwa ĩmwe na ndungata cia Ngai? Rekei tuone.

7. Nũũ warĩ mũthamaki wa mwena wa mũhuro gũkinyĩria hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ?

⁷ Gũkinyĩria mwaka wa 1870, Ngeretha nĩyo yathanaga kũndũ kũrĩa kũnene thĩinĩ wa thĩ, na nĩyo yarĩ na njeshi ĩrĩa yarĩ na hinya mũno thĩinĩ wa thĩ. Thĩinĩ wa ũrathi, thirikari ĩyo nĩyo yonanĩtio ĩtariĩ ta rũhĩa rũnini, rũrĩa rwatooririe hĩa ingĩ ithatũ nĩcio Faranja, Spain, na Netherlands. (Dan. 7:​7, 8) Ngeretha nĩyo yarĩ mũthamaki wa mwena wa mũhuro o na hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ. Ihinda-inĩ o rĩu, nayo thirikari ya Amerika (US), nĩ yatuĩkĩte thirikari ĩrĩa yarĩ na ũtonga mũingĩ mũno na nĩ yambĩrĩirie kũnyitanĩra mũno na thirikari ya Ngeretha.

8. Nũũ ũkoretwo arĩ mũthamaki wa mwena wa mũhuro matukũ-inĩ mothe ma kũrigĩrĩria?

⁸ Hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, thirikari ya Amerika (US), na Ngeretha nĩ cianyitanĩire na ikĩgĩa na hinya mũno. Hĩndĩ ĩyo, thirikari icio cierĩ nĩ cianyitanĩire igĩtuĩka Thirikari ya  Thĩ ya Ngeretha na Amerika. O ta ũrĩa Danieli aarathĩte, mũthamaki ũcio nĩ aacokanĩrĩirie “mbũtũ nene mũno na ĩrĩ hinya.” (Dan. 11:25) Matukũ-inĩ ma kũrigĩrĩria, thirikari ya Ngeretha ĩnyitanĩire na thirikari ya Amerika, nĩcio ikoretwo irĩ mũthamaki wa mwena wa mũhuro. * No nũũ watuĩkire mũthamaki wa mwena wa rũgongo?

9. Kwagĩire na mũthamaki ũngĩ wa mwena wa rũgongo rĩ? Na Danieli 11:25 yahingirio atĩa?

⁹ Thutha wa Russell na arĩa maanyitanagĩra nake gũthondeka gĩkundi kĩao gĩa kwĩruta Bibilia mwaka wa 1870, mwaka ũrĩa warũmĩrĩire wa 1871 nĩ kwagĩire na mũthamaki ũngĩ wa mwena wa rũgongo. Mwaka-inĩ ũcio, mũndũ wetagwo Otto von Bismarck nĩ aahingirie itemi rĩa bata harĩ gũthondeka thirikari ĩrĩ na hinya ya Njĩrĩmani. Wilhelm I ũrĩa warĩ Mũthamaki wa Prussia, nĩwe watuĩkire mũthamaki wa mbere wa thirikari ĩyo njerũ na agĩthuura Bismarck atuĩke mũnene wa thirikari. * Mĩaka-inĩ ĩrĩa yarũmĩrĩire, Njĩrĩmani nĩ yambĩrĩirie gwatha mabũrũri mamwe thĩinĩ wa Afrika na Iria-inĩ rĩa Pacific na ĩkĩhaana ta ĩkũgĩa hinya gũkĩra Ngeretha. (Thoma Danieli 11:25.) Thirikari ya Njĩrĩmani nĩ yagĩire na njeshi ĩrĩ na hinya mũno, na njeshi yayo ya maĩ-inĩ nĩyo yarĩ ya kerĩ harĩ kũneneha thĩinĩ wa thĩ. Hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, njeshi icio nĩcio Njĩrĩmani yahũthĩrire kũrũa na thũ ciayo.

10. Danieli 11:25b, 26 yahingire atĩa?

¹⁰ Danieli nĩ aacokire akĩratha ũrĩa kũngĩgathiĩ harĩ thirikari ya Njĩrĩmani, na harĩ mbũtũ yayo ya njeshi. Ũrathi ũcio wonanĩtie atĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo “ndakaarũgama.” Nĩkĩ? “Tondũ nĩ makaabanga njama cia kũmũũkĩrĩra. Na arĩa marĩaga irio ciake njega nĩ magaatũma agwe.” (Dan. 11:25b, 26a) Amwe arĩa maarĩaga “irio iria njega cia mũthamaki” matukũ-inĩ macio ma Danieli nĩ anene arĩa maarutaga wĩra “ũtungata-inĩ wa mũthamaki.” (Dan. 1:⁠5) Ũrathi ũcio waaragia ũhoro wa ũ? Waaragia ũhoro wĩgiĩ andũ maarĩ na iturũa nene thirikari-inĩ ya Njĩrĩmani, ta atongoria matiganĩte na anene a njeshi arĩa maanyitire itemi harĩ kũgwa gwa thirikari ĩyo. * Ũrathi ũcio nĩ wonanĩtie atĩ ũthamaki ũcio nĩ ũkagwa, na ũkonania nginya moimĩrĩro ma mbaara gatagatĩ ka ũthamaki ũcio na mũthamaki wa mwena wa mũhuro. Ũrathi ũcio ũkĩaria ũhoro wĩgiĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo uugĩte ũũ: “Nayo mbũtũ yake nĩ ĩkaahaatwo yehere, na andũ aingĩ nĩ makaagwa thĩ moragĩtwo.” (Dan. 11:26b) O ta ũrĩa kwarathĩtwo, hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, njeshi ya Njĩrĩmani nĩ ‘yahaatirũo ĩkĩehera’ na andũ aingĩ ‘makĩgwa thĩ moragĩtwo.’ Andũ aingĩ nĩ moragirũo hĩndĩ ya mbaara ĩyo gũkĩra hĩndĩ ya mbaara ĩngĩ o yothe mbere ĩyo.

11. Mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro meekire atĩa?

¹¹ Danieli 11:​27, 28 ĩgĩtaarĩria ũrĩa kũngĩathiire mbere ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, yonanagia atĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro nĩ “magaaikara thĩ metha-inĩ ĩmwe makĩĩrana ndeto cia maheeni.” Rĩandĩko rĩu ningĩ nĩ rĩonanĩtie atĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo nĩ angĩkaagĩa na “indo nyingĩ mũno.” Ũguo nĩguo gwathiire. Bũrũri wa Njĩrĩmani na wa Ngeretha nĩ meeranaga atĩ nĩ marenda gũkorũo na thayũ, no rĩrĩa maambĩrĩirie kũrũa mwaka wa 1914 nĩ kuonekire wega atĩ macio maarĩ maheeni.  Ningĩ gũkinyĩria mwaka wa 1914, Njĩrĩmani nĩ yagĩte na ũtonga mũingĩ, ĩgatuĩka ya kerĩ harĩ ũtonga thĩinĩ wa thĩ yothe. Ningĩ o ta ũrĩa Danieli 11:29 na gĩcunjĩ kĩa mbere kĩa mũhari wa 30 cionanĩtie, thirikari ya Njĩrĩmani nĩ yarũire na mũthamaki wa mwena wa mũhuro no nĩ yatooririo.

12. Mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro meekire atĩa hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ?

¹² Kuuma mwaka wa 1914 gũthiĩ na mbere, athamaki acio erĩ nĩ maathiire na mbere gũũkanĩrĩra o na makĩria na gũũkĩrĩra nginya andũ a Ngai. Kwa ngerekano, hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, thirikari ya Njĩrĩmani na ya Ngeretha nĩ cianyaririre ndungata cia Ngai iria ciaregire gũthiĩ mbaara-inĩ. Ningĩ thirikari ya Amerika nĩ yaikirie njera andũ arĩa maatongoragia wĩra wa kũhunjia. Kũnyarirũo kũu nĩ kwahingirie ũrathi ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Kũguũrĩrio 11:​7-10.

13. Mũthamaki wa mwena wa rũgongo eekire atĩa mĩaka-inĩ ya 1930, na hĩndĩ ya Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ?

¹³ Mĩaka-inĩ ya 1930, na makĩria hĩndĩ ya Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ, mũthamaki wa mwena wa rũgongo nĩ aatharĩkĩire andũ a Ngai atarĩ na tha. Rĩrĩa kĩama kĩa Nazi kĩambĩrĩirie gwathana Njĩrĩmani, Hitler na arũmĩrĩri ake nĩ maahũũrire marubuku wĩra wa andũ a Ngai. Akararia acio nĩ mooragire ndungata nyingĩ mũno cia Jehova nĩ magĩtwara iria ingĩ kambĩ-inĩ cia kũnyarirĩrũo. Maũndũ macio nĩ maarathĩtwo nĩ Danieli. Mũthamaki ũcio wa mwena wa rũgongo nĩ aathahirie “handũ harĩa hatheru” na akĩeheria “igongona rĩa hingo ciothe,” na njĩra ya kũgirĩrĩria ndungata cia Ngai ithathaiye Jehova irĩ na wĩyathi. (Dan. 11:30b, 31a) O na Hitler ũrĩa warĩ mũtongoria wao, eehĩtĩte akoiga atĩ nĩ ekũniina andũ a Ngai thĩinĩ wa Njĩrĩmani.

14. Nũũ watuĩkire mũthamaki wa mwena wa rũgongo thutha wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ? Taarĩria.

¹⁴ Thutha wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ, thirikari ya Gĩkomunisti ya Soviet Union nĩ yambĩrĩirie gwathana icigo nyingĩ iria yooire kuuma kũrĩ Njĩrĩmani, na kwoguo ĩgĩtuĩka mũthamaki wa mwena wa rũgongo. O ta thirikari ya Nazi ĩrĩa yathanaga na gĩthũri, thirikari ya Soviet Union o nayo nĩ yanyaririre na gĩkĩro kĩnene andũ arĩa othe maaigaga ũthathaiya wao harĩ Ngai mbere ya wathĩki wao harĩ bũrũri.

15. Mũthamaki wa mwena wa rũgongo eekire atĩa thutha wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ gũthira?

¹⁵ Ihinda inini thutha wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ gũthira, mũthamaki ũcio mwerũ wa mwena wa rũgongo nĩwe Soviet Union na mabũrũri marĩa maamũnyitaga mbaru nĩ maatharĩkĩire andũ a Ngai. Kũguũrĩrio 12:​15-17 ĩringithanagia kũnyarirũo kũu kwa andũ a Ngai na “rũũĩ.” O ta ũrĩa ũrathi ũcio wonanĩtie, mũthamaki ũcio wa mwena wa rũgongo nĩ aahũũrire marubuku wĩra wa kũhunjia na agĩtwara ndungata nyingĩ cia Jehova ithamĩrio Siberia. Kwoguo kuuma rĩrĩa matukũ ma kũrigĩrĩria maambĩrĩirie, mũthamaki wa mwena wa rũgongo akoretwo agĩthiĩ na mbere kũnyarira andũ a Ngai no ndarĩ ahota kũrũgamia wĩra wao. *

16. Thirikari ya Soviet Union yahingirie ũrathi wa Danieli 11:​37-39 na njĩra ĩrĩkũ?

¹⁶ Thoma Danieli 11:​37-39. Hihi kũringana na ũrathi ũcio-rĩ, mũthamaki wa mwena wa rũgongo aagire ‘kũrũmbũiya Ngai wa maithe make o na hanini’ na njĩra ĩrĩkũ? Thirikari ya Soviet Union nĩ yeendaga kũniina ndini, na njĩra ya kũniina hinya wacio. Nĩgetha thirikari ĩyo ĩhote kũhingia muoroto ũcio wayo, mbere ĩyo mwaka-inĩ wa 1918 nĩ yarutĩte watho ũrĩa  watũmire macukuru mambĩrĩrie kũrutana atĩ gũtirĩ Ngai. Hihi mũthamaki ũcio wa mwena wa rũgongo ‘aagoocithirie ngai ya kũndũ kũrĩa kũirigĩre’ na njĩra ĩrĩkũ? Thirikari ya Soviet Union nĩ yahũthĩrire mbeca nyingĩ mũno kũnenehia mbũtũ yayo, na gũthondeka matharaita maingĩ mũno ma niukilia nĩguo ĩkĩre hinya wathani wayo. Mũthia-inĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro magĩkorũo macokanĩrĩirie matharaita marĩ na hinya ma kũũraga andũ aingĩ mũno.

17. “Kĩndũ kĩrĩa kĩrĩ thahu kĩrehaga mwanangĩko” nĩ kĩĩ?

¹⁷ Mũthamaki wa mwena wa rũgongo nĩ anyitĩte mbaru mũthamaki wa mwena wa mũhuro harĩ gwĩka ũndũ ũmwe mũnene wa kũrũgamia “kĩndũ kĩrĩa kĩrĩ thahu kĩrehaga mwanangĩko.” (Dan. 11:31) ‘Kĩndũ kĩu kĩrĩ thahu’ nĩ kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri.

18. Kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri gĩtĩtwo “kĩndũ kĩrĩa kĩrĩ thahu” nĩkĩ?

¹⁸ Kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri gĩtĩtwo “kĩndũ kĩrĩa kĩrĩ thahu” tondũ kiugaga atĩ no kĩhote kũrehe thayũ thĩinĩ wa thĩ, ũndũ ũrĩa no Ũthamaki wa Ngai tu ũngĩhota gwĩka. Ningĩ ũrathi ũcio uugĩte atĩ kĩndũ kĩu kĩrĩ thahu nĩ “kĩrehaga mwanangĩko” tondũ kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri nĩ gĩkaahingia itemi rĩa bata harĩ kũniina ndini cia maheeni.​​—⁠Rora gathandũkũ karĩ na kĩongo, “Athamaki Erĩ Mataraiguithania Ihinda-inĩ rĩa Mũthia.”

19-20. (a) Tũrabatara kũmenya maũndũ marĩa meekĩkire thĩinĩ wa historĩ nĩkĩ? (b) Gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire kĩarĩrĩirie kĩũria kĩrĩkũ?

¹⁹ Tũrabatara kũmenya maũndũ macio meekĩkire thĩinĩ wa historĩ tondũ nĩ maronania atĩ kuuma mwaka wa 1870 nginya wa 1991, ũrathi wa Danieli wĩgiĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro nĩ wahingire. Kwoguo no tũkorũo na ma atĩ maũndũ macio mangĩ megiĩ ũrathi ũcio o namo nĩ mekũhinga.

²⁰ Mwaka-inĩ wa 1991, thirikari ya Soviet Union nĩ yagũire. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, mũthamaki wa mwena wa rũgongo ũmũthĩ nũũ? Gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire nĩ gĩcoketie kĩũria kĩu.