GATAGATĨ-INĨ ka mĩaka ya 1930, mami na baba, nĩo James na Jessie Sinclair, nĩ maathamĩire itũũra rĩa Bronx taũni-inĩ ya New York City. Mũndũ ũmwe maamenyanire nake nĩ Willie Sneddon, ũrĩa woimĩte bũrũri-inĩ wa Scotland o tao. Thutha wa gũcemania o ũguo, nĩ maaragia ũhoro wa famĩlĩ ciao marĩ atatũ. Ĩyo yarĩ mĩaka ĩigana ũna mbere ya njiarĩtwo.

Mami nĩ eerire Willie atĩ kahinda kanini mbere ya Mbaara ĩrĩa Nene (Mbaara ya Mbere ya Thĩ), ithe hamwe na mũrũ wa nyina ũrĩa mũkũrũ nĩ maakuĩrĩire maĩ-inĩ thutha wa gatarũ kao ga gũtega thamaki kũgũtha mbomu yarĩ maĩ-inĩ thĩinĩ wa Iria rĩa North Sea. Willie aamwĩrire, “Baba wanyu arĩ kwa ngoma!” Willie aarĩ Mũira wa Jehova, na ĩyo nĩyo yarĩ njĩra ya kũgegania ĩrĩa mami aakinyĩirio nayo ma cia Bibilia riita rĩa mbere.

Ũndũ ũcio Willie oigire nĩ warakaririe mami tondũ nĩ aamenyaga atĩ ithe aarĩ mũndũ mwega. No Willie agĩthiĩ na mbere kuuga, “Hihi no ũigue womĩrĩrio ingĩkwĩra atĩ o na Jesu aathire kwa ngoma?” Mami akĩririkana atĩ ihoya rĩmwe rĩa kanitha riugaga atĩ Jesu nĩ aathire kwa ngoma na akĩriũkio mũthenya wa gatatũ. Kwoguo akĩĩyũria ũũ: ‘Angĩkorũo kwa ngoma nĩ kũndũ kũrĩ mwaki kũrĩa andũ oru maherithagio-rĩ, nĩ kĩĩ gĩatũmire Jesu athiĩ kuo?’ Kĩu kĩarĩ kĩambĩrĩria kĩa mami gũkenio nĩ ũhoro wa ma. Nĩ aambĩrĩirie gũthiaga mĩcemanio Kĩũngano-inĩ kĩa Bronx, na akĩbatithio mwaka-inĩ wa 1940.

Mahinda-inĩ macio, aciari Akristiano matiekagĩrũo ngoro mũno kwĩruta Bibilia hamwe na ciana ciao. Ndĩ gakenge, ndatigagwo na baba mĩico-inĩ ya kiumia, nake mami agathiĩ mĩcemanio na akanyitanĩra wĩra-inĩ wa kũhunjia. Thutha wa mĩaka ĩigana ũna, tũrĩ nake tũkĩambĩrĩria gũthiaga mĩcemanio hamwe na mami. Mami aarĩ na kĩyo mũno wĩra-inĩ wa kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega na nĩ aarĩ na arutwo aigana ũna a Bibilia. O na nĩ kũrĩ hĩndĩ aathomithagia arutwo amwe ake marĩ gĩkundi tondũ matiaraihanĩrĩirie kũrĩa maaikaraga. Nĩ twathiaga nake ũtungata-inĩ rĩrĩa tũhingĩte cukuru. Na njĩra ĩyo, nĩ nderutire maũndũ maingĩ megiĩ Bibilia na ũrĩa ingĩruta andũ angĩ ũrĩa yugaga.

Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ ndĩ mũnini ndiendete mũno ũhoro wa ma. Nĩ ndaũhũthagia mũno. O na kũrĩ ũguo, ndĩ na kĩndũ mĩaka 12, nĩ ndatuĩkire mũhunjia wa Ũthamaki na kuuma hĩndĩ ĩyo nĩ ndathiaga kaingĩ  ũtungata-inĩ. Ndĩ na mĩaka 16, ngĩyamũrĩra Jehova na ngĩbatithio Julaĩ 24, 1954, kĩgomano-inĩ kĩarĩ Toronto, Canada.

Ariũ a Ithe witũ amwe kĩũngano-inĩ gitũ nĩ maatungataga kana magakorũo matungatĩte Betheli. Maarĩ na ũgucanĩrĩria mũnene mũno harĩ niĩ. Ũhoti wao wa kũhunjia na gũtaarĩria ma cia Bibilia nĩ wangucagĩrĩria mũno. O na gũtuĩka arimũ akwa meendaga thiĩ yunivasĩtĩ, muoroto wakwa warĩ gũtungata Betheli. Kwoguo ngĩiyũria na ngĩneana fomu ya ũtungata wa Betheli kĩgomano-inĩ kĩu kĩarĩ Toronto. Nĩ ndaiyũririe fomu rĩngĩ mwaka-inĩ wa 1955 kĩgomano-inĩ kĩarĩ Yankee Stadium, taũni-inĩ ya New York City. Kahinda kanini thutha ũcio, ndĩ na mĩaka 17, nĩ ndanyitire marũa ma kũnjĩta thiĩ ngatungate Betheli ya Brooklyn kuuma Septemba 19, 1955. Mũthenya wakwa wa kerĩ kũu Betheli ngĩambĩrĩria kũruta wĩra kĩganda-inĩ gĩa kũnyitithania mabuku kĩrĩa kĩarĩ 117 Adams Street. Ngĩambĩrĩria kũruta wĩra na macini yarutaga wĩra wa gũcokanĩrĩria tũcunjĩ twa mabuku twa tũratathi 32 tũrĩa tũngĩacokire kũnyitithanio nĩ macini ĩngĩ.

Thutha wa ihinda rĩa mweri ũmwe kĩganda-inĩ kĩu, ngĩtwarũo Rũhonge-inĩ rwa Ngathĩti tondũ nĩ ndoĩ gũcaba. Hĩndĩ ĩyo, aarĩ na ariũ a Ithe witũ maacabaga andirethi cia andũ erũ arĩa meendaga gũtũmagĩrũo ngathĩti cia Mũrangĩri na Arahũkai! mĩhũri-inĩ ya tũbati ĩrĩa yacokaga kũhũthĩrũo kwandĩka andirethi icio ciao magĩtũmĩrũo ngathiti thutha ũcio. Mĩeri ĩigana ũna thutha ũcio, ngĩthamĩrio rũhonge-inĩ rwa Gũtwara Mabuku. Klaus Jensen, ũrĩa warũgamĩrĩire rũhonge rũu, akĩnjũria kana no nyende tũthiage na ndereba agĩthiĩ gũtwara mabuku na rori gĩcukĩro-inĩ kĩa meri nĩguo matũmwo kũndũ gũtiganĩte thĩinĩ wa thĩ. Ningĩ nĩ kwarĩ na mabuku maingĩ ma gũtwarũo na makũnia posta nĩguo matũmwo kũrĩ ciũngano iria ciarĩ kũu Amerika (US). Mũrũ wa Ithe witũ Jensen nĩ aanjĩrire atĩ wĩra ũcio mũritũ nĩ ũngĩandeithirie mũno. Ndaarĩ na kilo ta 57 na ndaarĩ mũhĩnju mũno. Thabarĩ icio cia gũthiĩ gĩcukĩro-inĩ kĩa  meri na posta nĩ ciandeithirie kũgĩa hinya mwĩrĩ. Nĩ ma, mũrũ wa Ithe witũ Jensen nĩ aamenyaga kĩrĩa kĩanjagĩrĩire.

Rũhonge rwa Ngathĩti ningĩ nĩ rwaiyũragia mabuku marĩa meetagio nĩ ciũngano. Na kwoguo ngĩmenya ũhoro wa thiomi iria ngathĩti citũ ciacabagwo nacio kũu Brooklyn na igatũmwo kũndũ ngũrani thĩinĩ wa thĩ. Ndiaiguĩte nyingĩ cia thiomi icio no nĩ ndakenaga kũmenya atĩ ngathĩti ngiri nyingĩ nĩ ciatũmagwo kũndũ kũraihu mũno. O na gũtuĩka hĩndĩ ĩyo ndiamenyaga, thutha-inĩ nĩ ingĩacokire kũgĩa na mweke wa gũceera kũndũ kũingĩ kũrĩa gwatũmagwo ngathĩti.

Mwaka-inĩ wa 1961, nĩ ndaheirũo wĩra wabici-inĩ ya Kĩgĩna ĩrĩa yarũgamagĩrĩrũo nĩ Mũrũ wa Ithe Witũ Grant Suiter. Thutha wa mĩaka ĩigana ũna kũu, ngĩtwo wabici-inĩ ya Mũrũ wa Ithe Witũ Nathan Knorr, ũrĩa hĩndĩ ĩyo watongoragia wĩra witũ wa thĩ yothe. Akĩndarĩria atĩ ũmwe wa ariũ a Ithe witũ warutaga wĩra wabici-inĩ yake aarĩ athiĩ Cukuru ya Ũtungata wa Ũthamaki kwa ihinda rĩa mweri ũmwe, na thutha-inĩ athiĩ akarute wĩra thĩinĩ wa Rũhonge rwa Ũtungata. Ngĩheo wĩra ũrĩa mũrũ wa Ithe witũ ũcio aarutaga na twarutithanagia wĩra hamwe na mũrũ wa Ithe witũ Don Adams. Ũndũ warĩ wa mwanya nĩ atĩ Don nĩwe wamũkĩrĩte fomu yakwa ya ũtungata wa Betheli kĩgomano-inĩ kĩa 1955. Ariũ a Ithe witũ angĩ maarutaga wĩra wabici-inĩ ĩyo maarĩ Robert Wallen na Charles Molohan. Tũrĩ ana nĩ twarutithanirie wĩra hamwe kwa ihinda rĩa makĩria ma mĩaka 50. Gĩkoretwo kĩrĩ gĩkeno kĩnene mũno kũrutithania wĩra na arũme ta acio ehokeku a kĩĩroho.—Thab. 133:1.

Kwambĩrĩria mwaka-inĩ wa 1970, nĩ ndaheirũo wĩra wa gũceeragĩra wabici cia honge cigana ũna cia Watch Tower Society, gwa kahinda ga ciumia cigana ũna o thutha wa mwaka ũmwe kana ĩĩrĩ. Wĩra ũcio wahutĩtie gũceerera famĩlĩ cia Betheli na amishonarĩ thĩinĩ wa thĩ, kũmekĩra ngoro kĩĩroho, na  kũrora rekondi cia wabici cia honge. Nĩ ndakenaga mũno gũcemania na amwe arĩa maathiĩte irathi cia mbere cia Cukuru ya Gileadi na maatungataga o marĩ ehokeku mabũrũri-inĩ marĩa maatũmĩtwo. Gĩkoretwo kĩrĩ gĩtĩo na gĩkeno kĩnene mũno gũkorũo njereire mabũrũri makĩria ma 90 ngĩruta wĩra ũcio.

Aarĩ na ariũ a Ithe witũ othe a famĩlĩ ya Betheli ya Brooklyn maatũmagwo kũnyitanĩra na ciũngano iria ciarĩ taũni-inĩ ya New York City. Kĩũngano kĩrĩa ndatũmirũo kĩarĩ Bronx. Kĩũngano kĩa mbere itũũra-inĩ rĩu nĩ gĩakũrĩte na gĩgaciara kĩũngano kĩngĩ. Kĩũngano kĩu gĩkũrũ gĩetirũo Upper Bronx na nĩkĩo ndathiaga.

Gatagatĩ-inĩ ka mĩaka ya 1960, famĩlĩ ĩmwe ya Aira a Jehova kuuma bũrũri wa Latvia, ĩrĩa yerutĩte ũhoro wa ma ĩrĩ mwena wa mũhuro wa Bronx, nĩ yathamĩire gĩcigo-inĩ gĩa kĩũngano gitũ. Mũirĩtu ũrĩa mũkũrũ famĩlĩ-inĩ ĩyo wĩtagwo Livija, nĩ aambĩrĩirie kũpainia aarĩkia cukuru ya sekondarĩ o ũguo. Mĩeri ĩigana ũna thutha ũcio agĩthamĩra taũni ya Massachusetts nĩguo atungate kũrĩa kwarĩ na bata mũnene wa ahunjia a Ũthamaki. Ngĩambĩrĩria kũmwandĩkĩra marũa ngĩmwĩra ũrĩa kĩũngano kĩrathiĩ na mbere, nake akanyandĩkĩra kũnjĩra ũrĩa ũtungata wake wagacĩraga gĩcigo-inĩ kĩa Boston.

Mĩaka ĩigana ũna thutha ũcio, Livija agĩtuĩka painia wa mwanya. Eendaga gwĩka ũrĩa wothe angĩahotire ũtungata-inĩ wa Jehova na kwoguo akĩiyũria fomu ya ũtungata wa Betheli na agĩtwo mwaka-inĩ wa 1971. Ndonire ta arĩ Jehova wanjĩra kaũndũ! Kũrĩ Oktomba 27, 1973, nĩ twahikanirie na tũkĩgĩa na gĩtĩo gĩa kũrutĩrũo mĩario ya ũhiki nĩ Mũrũ wa Ithe Witũ Knorr. Thimo 18:22 yugaga ũũ: “Ũrĩa wĩĩgĩrĩire na mũtumia nĩagĩĩte na kĩndũ kĩega; nĩ gũtugwo atugĩtwo nĩ Jehova.” Tũrĩ na Livija nĩ tuonete ũtugi wa Jehova nĩ gũkorũo tũtungatĩte hamwe Betheli kwa ihinda rĩa makĩria ma mĩaka 40. Na no tũnyitanagĩra na kĩũngano kĩrĩ gĩcigo-inĩ o kĩu kĩa Bronx.

Kĩarĩ gĩkeno kĩnene mũno kũrutithania wĩra na Mũrũ wa Ithe Witũ Knorr. Aarĩ na kĩyo biũ nĩ ũndũ wa ũhoro wa ma na nĩ aatĩĩte na akenda mũno amishonarĩ arĩa maarĩ kũndũ guothe thĩinĩ wa thĩ. Aingĩ a amishonarĩ acio nĩo maarĩ Aira a Jehova a mbere mabũrũri-inĩ marĩa maatũmĩtwo. Warĩ ũndũ wa kĩeha kuona Mũrũ wa Ithe Witũ Knorr arũarĩte mũrimũ wa kansa mwaka-inĩ wa 1976. Hĩndĩ ĩmwe ataahotaga kuuma ũrĩrĩ, nĩ aanjĩrire ndĩmũthomere kĩndũ kĩaharagĩrio nĩguo gĩgacabwo. Akĩnjĩra njĩte Mũrũ wa Ithe Witũ Frederick Franz nĩguo o nake athikĩrĩrie ngĩthoma. Thutha-inĩ nĩ ndacokire kũmenya atĩ nĩ ũndũ wa thĩna wa maitho wa Mũrũ wa Ithe Witũ Franz, Mũrũ wa Ithe Witũ Knorr nĩ aahũthagĩra mahinda maingĩ kũmũthomera indo ta icio ciathiaga gũcabwo.

Mũrũ wa Ithe Witũ Knorr nĩ aakuire mwaka-inĩ wa 1977, no arĩa maamũĩ na maamwendete nĩ momĩrĩirio nĩ kũmenya atĩ nĩ aarĩkia ũtũũro wake gũkũ thĩ arĩ mwĩhokeku. (Kũg. 2:10) Thutha ũcio, Mũrũ wa Ithe Witũ  Franz akĩambĩrĩria gũtongoria wĩra witũ wa thĩ yothe.

Gũkinyĩria hĩndĩ ĩyo, ndaarĩ karani wa Mũrũ wa Ithe Witũ Milton Henschel, ũrĩa warutithanĩtie wĩra na Mũrũ wa Ithe Witũ Knorr kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ. Mũrũ wa Ithe Witũ Henschel akĩnjĩra atĩ kuuma hĩndĩ ĩyo wĩra wakwa ũrĩa mũnene na wa mbere ũngĩarĩ gũteithia Mũrũ wa Ithe Witũ Franz na njĩra o yothe ĩngĩabataranirie. Kaingĩ nĩ ndamũthomagĩra indo itanathiĩ gũcabwo. Mũrũ wa Ithe Witũ Franz aarĩ na ũhoti mũnene na wa mwanya wa kũririkana maũndũ na kũiga meciria make mothe harĩ kĩrĩa gĩathomagwo. Kĩarĩ gĩkeno kĩnene harĩ niĩ kũmũteithia na njĩra ĩyo nginya rĩrĩa aarĩkirie ũtũũro wake wa gũkũ thĩ Dicemba 1992.

Mĩaka ĩyo 61 ngoretwo ngĩtungata Betheli nĩ ĩthiĩte na ihenya mũno. Aciari akwa nĩ maakuire marĩ ehokeku harĩ Jehova, na nĩ ndanyaga mũno gũkamanyita ũgeni thĩinĩ wa thĩ njega. (Joh. 5:28, 29) Gũtirĩ kĩndũ o na kĩmwe kĩrĩ mũtabarĩre-inĩ ũyũ mũkũrũ wa maũndũ kĩngĩringithanio na mweke wa mwanya wa kũrutithania wĩra na arũme na atumia ehokeku tũgĩtungatĩra andũ a Ngai kũndũ guothe thĩinĩ wa thĩ. Tũrĩ na Livija no tuuge tũrĩ na ma atĩ mĩaka-inĩ itũ ya ũtungata wa hĩndĩ ciothe, “gĩkeno kĩrĩa kiumaga kũrĩ Jehova nĩkĩo [gĩkoretwo kĩrĩ] mwĩgitio” witũ.—Neh. 8:10, New World Translation.

Ithondeka rĩa Jehova rĩtikoragwo rĩhocetie harĩ mũndũ o na ũmwe, na wĩra wa kũhunjia ma cia Ũthamaki no ũrathiĩ na mbere. Mĩaka-inĩ ĩyo yothe, gĩkoretwo kĩrĩ gĩkeno na gĩtĩo kĩnene kũrutithania wĩra na aarĩ na ariũ a Ithe witũ ehokeku na marĩ na hinya kĩĩroho. Aitĩrĩrio maguta aingĩ arĩa ndutithanĩtie wĩra nao matirĩ gũkũ thĩ rĩngĩ. No ndĩ na ngatho nyingĩ gũkorũo ndutithanĩtie wĩra na andũ ta acio a kĩĩroho na ehokeku ũtungata-inĩ wa Jehova.