1, 2. (a) Ũtũũro ũngĩkorũo ũhaana atĩa gũtarĩ Bibilia? (b) Tũngĩgunĩka nĩ Kiugo kĩa Ngai angĩkorũo ũndũ ũrĩkũ nĩ wa ma?

ŨKUONA ũtũũro waku ta ũngĩkorũo ũhaana atĩa ũtarĩ na Bibilia? Ndũngĩkoragwo na ũtaaro wa kwĩhokeka wĩgiĩ ũtũũro wa o mũthenya. Ndũngĩrĩ na macokio ma gũtũma ũiganĩre ma ciũria ciĩgiĩ Ngai, ũtũũro, na mahinda mokĩte. Na o na ndũngĩũĩ ũrĩa Jehova aahiũranirie na famĩlĩ ya andũ mahinda-inĩ ma tene.

² No ũndũ mwega nĩ atĩ, tũtikoragwo na thĩna ta ũcio wa gũtũma twage mwĩhoko. Jehova nĩ atũteithĩtie na Kiugo gĩake, Bibilia. Na nĩ atũmenyithĩtie atĩ ũhoro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wayo ũgũtũũra tene na tene. Mũtũmwo Petero nĩ aagwetire ciugo irĩ thĩinĩ wa Isaia 40:8. O na gũtuĩka mũhari ũcio ndũkoragwo ũkĩaria ũhoro wĩgiĩ Bibilia yo nyene, ciugo icio ciatongoretio nĩ roho no cihũthĩke ũhoro-inĩ wĩgiĩ ndũmĩrĩri ĩrĩa ĩrĩ thĩinĩ wa Bibilia. (Thoma 1 Petero 1:24, 25.) Hatarĩ nganja, no tũgunĩke nĩ Bibilia makĩria angĩkorũo nĩ ĩroneka na rũthiomi tũrataũkĩrũo wega. Arĩa mendete Kiugo kĩa Ngai maamenyire ũndũ ũcio tene. O na gũtuĩka ndũkoretwo ũrĩ ũndũ mũhũthũ, mahinda mahĩtũku andũ marĩ na ngoro njega nĩ makirĩrĩirie maũndũ maingĩ magĩtaũra na magĩkinyĩria andũ Maandĩko. Wendi wao wahaanaine na wa Ngai wa atĩ “andũ a mĩthemba yothe mahonokio na magĩe na ũmenyo mũkinyanĩru wa ũhoro ũrĩa wa ma.”—1 Tim. 2:3, 4.

3. Nĩ kĩĩ tũkwarĩrĩria gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

 ³ Gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ tũkwarĩrĩria ngerekano cia ũrĩa Kiugo kĩa Ngai gĩtiirĩtie (1) mogarũrũku harĩ rũthiomi, (2) maũndũ ma gĩũteti marĩa mahutĩtie rũthiomi rũrĩa rwaragio nĩ andũ aingĩ, na (3) gũũkĩrĩrũo kwa ũtaũri wa Bibilia. Tũkũgunĩka atĩa nĩ gũthuthuria maũndũ macio? Nĩ gũgũtũma tũkorũo na ngatho makĩria harĩ Kiugo kĩa Ngai. Na ningĩ nĩ gũgũtũteithia kuongerera wendo witũ harĩ Mũtungi wa Bibilia, ũrĩa watũheire nĩ getha ĩtũgune.—Mik. 4:2; Rom. 15:4.

4. (a) Thiomi icenjagia atĩa thutha wa ihinda? (b) Nĩ kĩĩ kĩonanagia atĩ Ngai witũ ndarĩ mũthutũkanio kwerekera rũthiomi o ruothe, na ũndũ ũcio ũtũmaga ũigue atĩa?

⁴ Thutha wa ihinda, thiomi nĩ icenjagia. Ciugo no icenjie na ciambĩrĩrie gũtaũkĩka na njĩra ĩngĩ ngũrani biũ. Kwahoteka no wĩcirie ngerekano cia ũrĩa rũthiomi waragia rũcenjetie. Na noguo kũrĩ harĩ Kĩhibirania na Kĩngiriki, thiomi iria gĩcunjĩ kĩnene kĩa Bibilia kĩandĩkirũo nacio. Thiomi cia Kĩhibirania na Kĩngiriki iria ciaragio mahinda-inĩ maya, nĩ ngũrani mũno na iria ciaragio mahinda-inĩ ma Bibilia. Kwoguo, hakuhĩ mũndũ wothe wendaga gũtaũkĩrũo nĩ Kiugo kĩa Ngai no mũhaka athome kĩrĩ gĩtaũre, o na nginya arĩa moĩ rũthiomi rwa Kĩhibirania kana rwa Kĩngiriki rwa mahinda maya. Amwe maneciria atĩ nĩ magĩrĩirũo kwĩruta Kĩhibirania na Kĩngiriki gĩa tene nĩguo mahote gũthoma Bibilia na thiomi iria yandĩkirũo nacio kĩambĩrĩria-inĩ. No ũndũ ũcio no wage kũmaguna ta ũrĩa mangĩĩciria. * Na ũndũ ũrĩa mwega nĩ atĩ, rĩu Bibilia ĩrĩ yothe kana icunjĩ ciayo nĩ ĩtaũrĩtwo na thiomi hakuhĩ 3,000. Hatarĩ nganja, Jehova endaga andũ a “ndũrĩrĩ ciothe na mĩhĩrĩga na thiomi” magĩe na mweke wa kũgunĩka kuumana na Kiugo gĩake. (Thoma Kũguũrĩrio 14:6.) Na githĩ ũndũ ũcio ndũkũgucagĩrĩria o na makĩria harĩ Ngai witũ ũrĩ wendo na ũtarĩ mũthutũkanio?—Atũm. 10:34.

5. Nĩ kĩĩ gĩatũmire Bibilia ya King James Version ĩkorũo ĩrĩ ya bata?

⁵ Gũkorũo atĩ thiomi nĩ icenjagia thutha wa ihinda ningĩ nĩ kũhutagia nginya thiomi iria Bibilia ĩtaũrĩtwo nacio. Rũthiomi Bibilia ĩtaũrĩtwo naruo no rwage gũtaũkĩka thutha-inĩ o na angĩkorũo hau kĩambĩrĩria-inĩ nĩ rwataũkĩkaga na njĩra hũthũ. Ta wĩcirie ngerekano ĩgiĩ Bibilia ĩmwe ĩtaũrĩtwo na rũthiomi rwa Gĩthũngũ. Bibilia ya King James Version yarutirũo rĩa mbere mwaka wa 1611. Yatuĩkire Bibilia ĩrĩa yoĩkaine mũno ya rũthiomi rwa Gĩthũngũ na nĩ yahutirie na njĩra nene mũno rũthiomi rũu thutha-inĩ. * No Bibilia ya King James Version ndĩekĩrĩire rĩĩtwa rĩa Ngai mũno. Yahũthagĩra rĩĩtwa “Jehova” mĩhari-inĩ mĩnini na ĩkahũthĩra rĩĩtwa “MWATHANI” rĩandĩkĩtwo na ndemwa nene mĩhari-inĩ ĩngĩ ya Maandĩko ma Kĩhibirania, kũrĩa rĩĩtwa rĩa Ngai rĩakoragwo rĩrĩa Bibilia yandĩkirũo. Bibilia iria ciacabirũo thutha-inĩ cia King James Version o nacio nĩ ciahũthagĩra rĩĩtwa “MWATHANI” rĩandĩkĩtwo na ndemwa nene mĩhari-inĩ ĩmwe ya Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki. Na njĩra ĩyo, Bibilia ya King James Version nĩ yonanirie kũrĩa rĩĩtwa rĩa Ngai rĩagĩrĩire gũkorũo Maandĩko-inĩ marĩa metagwo Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Kĩerũ.

6. Nĩ kĩĩ gĩtũmaga tũcokie ngatho nĩ ũndũ wa New World Translation?

⁶ O na kũrĩ ũguo, ciugo nyingĩ irĩ thĩinĩ wa King James Version nĩ ciatigire kũhũthĩrũo o ũrĩa mĩaka yathiaga. Na noguo kũrĩ harĩ Bibilia iria citaũrĩtwo na thiomi ingĩ. Na  githĩ tũtigĩcokagia ngatho nĩ ũndũ wa gũkorũo na Bibilia ĩhũthagĩra rũthiomi rwa mahinda maya ya New World Translation of the Holy Scriptures? Bibilia ĩyo yonekaga ĩrĩ yothe kana icunjĩ ciayo na thiomi makĩria ma 150, kwoguo andũ aingĩ thĩinĩ wa thĩ nĩ makoragwo nayo. Tondũ yandĩkĩtwo na ciugo itaũkĩkaga wega, ndũmĩrĩri ya Kiugo kĩa Ngai nĩ ĩhutagia ngoro citũ. (Thab. 119:97) Ũndũ wa bata makĩria nĩ atĩ Bibilia ya New World Translation ĩcoketie rĩĩtwa rĩa Ngai harĩa rĩagĩrĩire gũkorũo thĩinĩ wa Maandĩko.

7, 8. (a) Nĩ kĩĩ gĩatũmaga Ayahudi aingĩ hĩndĩ ya karine ya gatatũ Mbere ya Kristo mage gũtaũkĩrũo nĩ Maandĩko ma Kĩhibirania? (b) Septuagint ya Kĩngiriki nĩ kĩĩ?

⁷ Maũndũ ma gĩũteti rĩmwe nĩ mahutagia rũthiomi rũrĩa rũkũhũthĩrũo ihinda rĩna. Ngai ekĩte atĩa nĩguo maũndũ macio matigatũme andũ mage gũtaũkĩrũo nĩ Kiugo gĩake? Ngerekano ĩmwe ya mahinda ma tene nĩ ĩtũteithagia kuona macokio ma kĩũria kĩu. Mabuku ma mbere 39 ma Bibilia maandĩkirũo nĩ Aisiraeli, kana Ayahudi. Nĩo “meehokeirũo ndũmĩrĩri ya Ngai” kĩambĩrĩria-inĩ. (Rom. 3:1, 2) O na kũrĩ ũguo, gũkinyĩria karine ya gatatũ Mbere ya Kristo, Ayahudi aingĩ matiataũkagĩrũo nĩ Kĩhibirania. Nĩkĩ? Tondũ Aleksanda ũrĩa Mũnene nĩ aatheremetie Ũthamaki wa Ũgiriki o ũrĩa aathiaga akĩhootanaga. (Dan. 8:5-7, 20, 21) O ũrĩa ũthamaki ũcio wathire ũtheremete, rũthiomi rwa Kĩngiriki rũkĩambĩrĩria kũhũthagĩrũo nĩ andũ aingĩ arĩa maarĩ rungu rwa wathani ũcio, o hamwe na Ayahudi arĩa maanyaganĩte gĩcigo-inĩ kĩnene. No o ũrĩa Ayahudi maahũthagĩra rũthiomi rwa Kĩngiriki noguo aingĩ ao maaritũhagĩrũo nĩ gũtaũkĩrũo nĩ Maandĩko ma Kĩhibirania. Mangĩekire atĩa?

⁸ Gũkinyĩria kĩndũ gatagatĩ ga karine ya gatatũ Mbere ya Kristo, mabuku matano ma mbere ma Bibilia nĩ maataũrirũo kuuma rũthiomi rwa Kĩhibirania nginya rwa Kĩngiriki. Maandĩko macio mangĩ ma Kĩhibirania maarĩkirie gũtaũrũo karine-inĩ ya kerĩ Mbere ya Kristo. Mabuku macio mothe ma Bibilia maataũrirũo, marĩ hamwe metagwo Septuagint ya Kĩngiriki. Septuagint nĩyo ũtaũri wa mbere ũĩkaine wa Maandĩko ma Kĩhibirania marĩ mothe.

9. (a) Ũtaũri wa Septuagint na wa Bibilia ingĩ mahinda-inĩ ma tene wahutirie atĩa athomi a Kiugo kĩa Ngai? (b) Wendete gacunjĩ karĩkũ ka Maandĩko ma Kĩhibirania?

⁹ Septuagint nĩ yateithirie mũno Ayahudi na andũ angĩ arĩa maaragia Kĩngiriki mahote gũthoma Maandĩko ma Kĩhibirania. Ta wĩcirie ũrĩa maakenire nĩ ũndũ wa kũhota kũigua kana gũthoma Kiugo kĩa Ngai na rũthiomi rũrĩa rĩu maahũthagĩra! Thutha wa ihinda, icunjĩ cia Bibilia nĩ ciataũrirũo na thiomi ingĩ ciahũthagĩrũo ta Gĩsuriata, Kĩgothic, na Kĩlatini. Hatarĩ nganja, nĩ ũndũ wa andũ gũthoma Maandĩko Matheru na rũthiomi maataũkagĩrũo, aingĩ nĩ maagĩire na tũcunjĩ twa Bibilia meendete mũno o ta ũrĩa tũkoragwo natuo ũmũthĩ. (Thoma Thaburi 119:162-165.) Nĩ ma, Kiugo kĩa Ngai nĩ gĩthiĩte na mbere gwĩtiiria o na kwagĩa mogarũrũku rũthiomi-inĩ rũrĩa andũ marahũthĩra.

10. Andũ aingĩ maagaga gũkorũo na Bibilia mahinda-inĩ ma John Wycliffe nĩkĩ?

¹⁰ Rĩmwe, andũ marĩ na hinya manageria kũgirĩrĩria Bibilia ĩkinyĩre andũ arĩa monagwo marĩ a kĩrathi gĩa thĩ. O na kũrĩ ũguo, andũ maarĩ na ngoro njega nĩ maareganaga na ũndũ ũcio. Kwa ngerekano, ta wĩcirie mũthomi ũmwe wa maũndũ ma ndini wa karine ya 14 wetagwo John Wycliffe. Eetĩkĩtie biũ atĩ mũndũ o wothe nĩ agĩrĩirũo kũgunĩka nĩ Kiugo kĩa Ngai. No mahinda-inĩ make andũ arĩa monagwo marĩ a kĩrathi gĩa thĩ bũrũri-inĩ wa Ngeretha matiahotaga gũkorũo na Bibilia. Nĩkĩ? Ũndũ ũmwe nĩ atĩ andũ aingĩ  matingĩahotire kwĩgũrĩra Bibilia tondũ ciandĩkagwo na moko na nĩ ciahũthagĩra mbeca nyingĩ nĩguo irutwo. Makĩria ma ũguo, andũ aingĩ matioĩ gũthoma na kwandĩka. No gũkorũo nĩ maaiguaga icunjĩ cia Bibilia igĩthomwo mathiĩ kanitha. Ĩndĩ gũtingĩmenyeka kana nĩ maataũkagĩrũo nĩ kĩrĩa maaiguaga. Nĩkĩ? Tondũ Bibilia ĩrĩa yahũthagĩrũo kanitha-inĩ (Vulgate) yaandĩkĩtwo na Kĩlatini. No gatagatĩ-inĩ ka mĩaka ĩyo ya 500 na 1500 Thutha wa Kristo, rũthiomi rwa Kĩlatini rũtiahũthagĩrũo nĩ andũ arĩa monagwo marĩ a kĩrathi gĩa thĩ. Mangĩonire mĩthithũ ĩrĩa ĩrĩ thĩinĩ wa Bibilia atĩa?—Thim. 2:1-5.

11. Bibilia ya Wycliffe yagĩire na moimĩrĩro marĩkũ?

¹¹ Mwaka-inĩ wa 1382, Bibilia ya rũthiomi rwa Gĩthũngũ ĩrĩa yacokire kũmenyeka ta Bibilia ya Wycliffe, nĩ yarutirũo. Nĩ yendirũo mũno nĩ andũ arĩa maarũmagĩrĩra Wycliffe. Arutwo a Wycliffe, arĩa meetagwo Lollards, maathiaga magũrũ kuuma gĩcagi kĩmwe nginya kĩngĩ makĩhunjagia bũrũri-inĩ wothe wa Ngeretha, tondũ nĩ meendaga Kiugo kĩa Ngai kĩhutie meciria na ngoro cia andũ arĩa monagwo marĩ a kĩrathi gĩa thĩ. Kaingĩ arutwo acio maathomagĩra andũ arĩa maacemanagia nao icunjĩ cia Bibilia ya Wycliffe na makamatigĩra kobĩ imwe cia kwandĩkwo na moko. Kĩyo kĩao nĩ kĩarehire ũgarũrũku mũnene, gĩgĩtũma andũ makũrie wendi rĩngĩ harĩ Kiugo kĩa Ngai.

12. Atongoria a ndini meekire atĩa nĩ ũndũ wa Wycliffe na arĩa maamũrũmagĩrĩra?

¹² Atongoria a ndini maiyũkirie ũndũ ũcio atĩa? Monanirie rũmena kwerekera Wycliffe, Bibilia yake, na arũmĩrĩri ake. Anene a ndini nĩ maanyaririre mũno arutwo a Wycliffe na meethaga na kĩyo kobĩ iria ciothe mangĩonire cia Bibilia ya Wycliffe magacithũkangia. O na thutha wa Wycliffe gũkua, eerirũo atĩ nĩ mũregenyũki. Nĩ ma, gũtingĩahotekire kũherithia mũndũ ũkuĩte. O na kũrĩ ũguo, atongoria a ndini moigire mahĩndĩ ma Wycliffe mathikũrio na macinwo na mũhu ũcio ũikio rũũĩ-inĩ rwa Swift. No Kanitha ndwahotire kũrũgamia ũrĩa Kiugo kĩa Ngai gĩatheremaga harĩ arĩa meendaga gũgĩthoma na gũtaũkĩrũo nĩkĩo. Mĩaka-inĩ ĩrĩa yarũmĩrĩire, andũ aingĩ thĩinĩ wa Rũraya na icigo ingĩ cia thĩ nĩ maambĩrĩirie gwĩkĩrĩra wĩra wa gũtaũrũo na gũtheremio kwa Bibilia nĩguo andũ arĩa monagwo marĩ a kĩrathi gĩa thĩ magunĩke.

13. Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũkoragwo na ma naguo, na wĩkĩraga wĩtĩkio witũ hinya atĩa?

¹³ Mahinda-inĩ maya, Akristiano matiagĩrĩirũo gwĩciria atĩ wĩra wa gũtaũra Septuagint,  Bibilia ya Wycliffe, King James Version, kana ũtaũri ũngĩ o wothe watongoretio nĩ roho wa Ngai ĩmwe kwa ĩmwe. O na kũrĩ ũguo, rĩrĩa twathuthuria historĩ ya ũtaũri wa Bibilia icio na ingĩ nyingĩ iria icabĩtwo, tuonaga ũndũ ũyũ wa ma: O ta ũrĩa Jehova eeranĩire, Kiugo gĩake nĩ gĩtũũraga. Na githĩ ũndũ ũcio ndwĩkĩraga wĩtĩkio waku hinya atĩ ciĩranĩro iria ingĩ ciothe cia Jehova nĩ ikahinga?—Josh. 23:14.

14. Kiugo kĩa Ngai kĩongagĩrĩra wendo witũ harĩ we na njĩra ĩrĩkũ?

¹⁴ Makĩria ma gwĩkĩra wĩtĩkio witũ hinya, gũthuthuria ũrĩa Bibilia ĩtiirĩtie mĩaka ĩyo yothe nĩ kuongagĩrĩra wendo witũ harĩ Jehova. * Nĩ kĩĩ gĩatũmire aheane Kiugo gĩake? Na nĩ kĩĩ gĩatũmire aheane ũũma wa atĩ Kiugo gĩake nĩ gĩgatũũra? Githĩ ti tondũ nĩ atwendete na nĩ endaga gũtũruta ũrĩa tũngĩĩguna? (Thoma Isaia 48:17, 18.) Nĩ ũndũ mwega kuonania ngatho nĩ ũndũ wa ũrĩa Jehova atuonetie wendo na njĩra ya kũmwenda na gwathĩkagĩra maathani make.—1 Joh. 4:19; 5:3.

15. Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũkaarĩrĩria gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire?

¹⁵ Nĩ ũndũ wa ũũgĩ gũtua itua atĩ tondũ nĩ tũkoragwo na ngatho nĩ ũndũ wa Kiugo kĩa Ngai, tũkwenda kũgunĩka biũ kuumana nakĩo. Tũngĩgunĩka atĩa biũ kuumana na wĩruti witũ wa Bibilia? Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia kwerekeria meciria ma andũ harĩ Bibilia rĩrĩa tũrĩ ũtungata-inĩ? Arĩa marutanaga mbere ya andũ mangĩonania atĩa atĩ Maandĩko nĩmo mũthingi wa maũndũ marĩa mararutana? Nĩ tũkaarĩrĩria macokio ma ciũria icio gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire.