1. Tũngiuga atĩa igũrũ rĩgiĩ ariũ a Ithe witũ ethĩ?

ARIŨ A ITHE WITŨ ethĩ, kũrĩ na maũndũ maingĩ mũngĩhingia kĩũngano-inĩ. Aingĩ anyu nĩ mũkoragwo na hinya mũingĩ wa mwĩrĩ. (Thim. 20:29) Kwoguo no mũteithĩrĩrie kĩũngano kĩanyu na njĩra nyingĩ. No gũkorũo nĩ wĩriragĩria kwamũrũo ũtuĩke ndungata ya kĩũngano. Ĩndĩ no gũkorũo nĩ wonaga ta andũ arĩa angĩ monaga wĩ mũnini mũno na ta ũtarĩ na ũmenyeru wa kũigana wa kwĩhokerũo mawĩra ma bata. O na gũtuĩka ũrĩ o mũnini, kũrĩ na maũndũ maingĩ ũngĩka rĩu, nĩguo andũ arĩa angĩ kĩũngano-inĩ makwĩhoke na makũhe gĩtĩo.

2. Tũkwarĩrĩria maũndũ marĩkũ gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ?

² Gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ, nĩ tũkwarĩrĩria ũhoro wĩgiĩ Mũthamaki Daudi. Ningĩ nĩ tũkwarĩrĩria na njĩra nguhĩ ũhoro wĩgiĩ Asa na Jehoshafatu arĩa maarĩ athamaki a Juda. Nĩ tũgũthuthuria moritũ marĩa arũme acio atatũ maacemanirie namo, ũrĩa maahiũranirie namo, na maũndũ marĩa ariũ a Ithe witũ ethĩ mangĩĩruta kuumana na kĩonereria kĩao.

3. Nĩ njĩra ĩrĩkũ ĩmwe arĩa ethĩ mangĩteithĩrĩria arĩa akũrũ kĩũngano-inĩ?

³ Daudi arĩ mwĩthĩ, nĩ eerutire maũndũ andũ arĩa angĩ moonaga marĩ ma bata. Hatarĩ nganja Daudi aarĩ mũndũ wa kĩĩroho. Ningĩ nĩ eerutanĩirie gũtuĩka mũini mwega na akĩhũthĩra kĩheo gĩake kĩa ũini kũguna Mũthamaki Saulu ũrĩa waamũrĩtwo nĩ Ngai. (1 Sam. 16:16, 23) Hihi inyuĩ ariũ a Ithe witũ ethĩ mũrĩ na ũhoti mũngĩhũthĩra gũteithia aarĩ na ariũ a Ithe witũ kĩũngano-inĩ? Aingĩ anyu mũrĩ na ũhoti ũcio. Kwa ngerekano, no gũkorũo nĩ wonete atĩ andũ akũrũ nĩ makenaga rĩrĩa monio  kũhũthĩra thimũ kana indo ingĩ cia kĩĩrĩu nĩguo mahote gũcihũthĩra hĩndĩ ya wĩruti wao kĩũmbe kana hĩndĩ ya mĩcemanio. No ũhũthĩre ũũgĩ ũrĩa ũrĩ naguo wĩgiĩ indo ta icio kũguna andũ ta acio akũrũ kĩũngano-inĩ.

4. O ta Daudi-rĩ, nĩ ngumo irĩkũ arĩ o mũhaka ariũ a Ithe witũ ethĩ makũrie? (Rora mbica ngothi-inĩ.)

⁴ Ũtũũro-inĩ wake, Daudi nĩ oonanirie atĩ aarĩ mũndũ ũngĩhokeka. Kwa ngerekano, arĩ kamwana aarĩithagia ng’ondu cia ithe na kĩyo. Wĩra ũcio nĩ watũmire acemanie na mogwati. Thutha-inĩ Daudi eerire Mũthamaki Saulu ũũ: “Ndungata yaku yatuĩkire mũrĩithi wa rũũru rwa ithe, na mũrũthi ũgĩũka, o na nduba, na o ĩmwe yacio ĩkĩoya ng’ondu kuuma rũũru-inĩ. Ndamĩrũmĩrĩire ngĩmĩtharĩkĩra na ngĩhonokia ng’ondu ĩyo kuuma kanua-inĩ kayo.” (1 Sam. 17:34, 35) Daudi nĩ aaiguaga arĩ na ũigĩrĩrĩki wa kũrũmbũiya ng’ondu icio na nĩkĩo aarũire arĩ na ũmĩrĩru nĩguo acigitĩre. Ariũ a Ithe witũ ethĩ no megerekanie na Daudi na njĩra ya kũhingia na kĩyo wĩra o wothe ũrĩa maheo.

5. Kũringana na Thaburi 25:14, nĩ ũndũ ũrĩkũ wa bata mũno ariũ a Ithe witũ ethĩ mangĩka?

⁵ Daudi arĩ mwĩthĩ, nĩ aakũririe ũrata wa hakuhĩ hamwe na Jehova. Ũrata ũcio warĩ wa bata o na gũkĩra ũmĩrĩru ũrĩa Daudi aarĩ naguo kana ũhoti wake wa kũina na kĩnanda. Jehova ndaarĩ o Ngai harĩ Daudi no ningĩ aarĩ mũrata wake wa hakuhĩ. (Thoma Thaburi 25:14.) Ariũ a Ithe witũ ethĩ, ũndũ ũrĩa wa bata makĩria mũngĩka, nĩ gwĩkĩra hinya ũrata wanyu hamwe na Jehova, na ũndũ ũcio no ũtũme o na mwĩhokerũo maũndũ makĩria kĩũngano-inĩ.

6. Andũ amwe maarĩ na mawoni marĩkũ matagĩrĩire megiĩ Daudi?

⁶ Ũritũ ũmwe Daudi aacemanagia naguo nĩ atĩ andũ maamuonaga arĩ mũnini mũno na mũndũ ũtangĩĩhokeka. Kwa ngerekano, rĩrĩa Daudi eerutĩire gũthiĩ kũrũa na Goliathu, Mũthamaki Saulu nĩ aageririe kũmũgiria na njĩra ya kũmwĩra: “Wee ũrĩ o kamwana.” (1 Sam. 17:31-33) Mbere ĩyo, mũrũ wa nyina na Daudi nĩ ooigĩte atĩ ti mũndũ ũngĩhokeka. (1 Sam. 17:26-30) O na kũrĩ ũguo, Jehova ndoonaga Daudi arĩ mũndũ mwĩthĩ ũndũ atangĩhokerũo maũndũ. Nĩ ooĩ Daudi wega. Na Daudi nĩ aahotire kũũraga Goliathu tondũ nĩ eehokete mũrata wake Jehova.—1 Sam. 17:45, 48-51.

7. Ariũ a Ithe witũ ethĩ mũngĩĩruta atĩa kuumana na kĩonereria kĩa Daudi?

⁷ Ariũ a Ithe witũ ethĩ mũngĩĩruta atĩa kuumana na kĩonereria kĩa Daudi? Ũndũ ũmwe  nĩ atĩ nĩ mũrabatara gũkorũo na wetereri. Andũ arĩa maakũĩ ũrĩ mwana, no moe ihinda magĩkambĩrĩria gũkuona ũrĩ mũndũ mũgima. No koragwo na ma atĩ Jehova ndaroraga o ũrĩa ũtariĩ na igũrũ. Nĩ akũũĩ wega, na nĩ oĩ maũndũ marĩa ũngĩhota kũhingia. (1 Sam. 16:7) Ĩkĩra hinya ũrata waku hamwe na Ngai. Daudi nĩ eekire ũguo na njĩra ya kwĩrorera indo iria Jehova ombĩte. Daudi nĩ eecũranagia ũrĩa indo iria Jehova ombĩte iguũragia igũrũ rĩmwĩgiĩ. (Thab. 8:3, 4; 139:14; Rom. 1:20) Ũndũ ũngĩ ũngĩka nĩ kũhoya Jehova akũhe hinya ũrĩa ũrabatara. Kwa ngerekano-rĩ, hihi andũ arĩa mũthomaga nao nĩ makũnyũrũragia nĩ ũndũ wa gũkorũo ũrĩ Mũira wa Jehova? Angĩkorũo nĩ ũcemanagia na ũndũ ta ũcio, hoya Jehova agũteithie kũhiũrania naguo. Ningĩ hũthagĩra ũtaaro ũrĩa atũheaga kũgerera Kiugo gĩake, mabuku maitũ, na video. Kuona Jehova agĩgũteithia kũhiũrania na ũndũ mũna mũritũ nĩ kũrĩgũteithagia gũkorũo na ma atĩ nĩ arĩgũteithagia nginya mahinda marĩa maroka. Na rĩrĩa andũ arĩa angĩ mona atĩ nĩ wĩhokaga Jehova, nĩ marĩkwĩhokaga.

8-9. Nĩ kĩĩ gĩateithirie Daudi gweterera arĩ na ũkirĩrĩria nginya agĩtuĩka mũthamaki? Ariũ a Ithe witũ ethĩ mangĩĩruta atĩa kuumana na kĩonereria gĩake?

⁸ Ta wĩcirie ũritũ ũngĩ Daudi aacemanirie naguo? Thutha wa gũitĩrĩrio maguta nĩguo atuĩke mũthamaki, Daudi nĩ aaikarire mĩaka mĩingĩ agĩkambĩrĩria gwathana arĩ mũthamaki wa Juda. (1 Sam. 16:13; 2 Sam. 2:3, 4) Ihinda-inĩ rĩu-rĩ, nĩ kĩĩ kĩamũteithirie gweterera akirĩrĩirie? Handũ ha gwĩtĩkĩra gũtoorio nĩ gũkua ngoro, Daudi aaigire meciria make harĩ maũndũ marĩa angĩahotire gwĩka. Kwa ngerekano, rĩrĩa oorĩte agathiĩ gũikara gĩcigo-inĩ kĩa Afilisti, Daudi aahũthĩrire mweke ũcio kũrũa na thũ cia Aisiraeli. Rĩrĩa eekire ũguo, nĩ aateithĩrĩirie harĩ kũgitĩra mĩhaka ya gĩcigo kĩa Juda.—1 Sam. 27:1-12.

⁹ Nĩ ũndũ ũrĩkũ ariũ a Ithe witũ ethĩ mũngĩĩruta kuumana na kĩonereria kĩa Daudi? Ĩka ũrĩa wothe ũngĩhota gũtungatĩra aarĩ na ariũ a Ithe witũ. Ta wĩcirie ũrĩa gwathiire harĩ mũrũ wa Ithe witũ wĩtagwo Ricardo. * Kuuma arĩ mũnini, nĩ eeriragĩria mũno gũtungata arĩ painia wa hĩndĩ ciothe. No athuri a kĩũngano nĩ maamwĩrire atĩ nĩ harĩ maũndũ arabatara kwamba kũrutĩra wĩra. Handũ ha gũkua ngoro kana kũrakario nĩ ũndũ ũcio, Ricardo oongereire kĩyo gĩake ũtungata-inĩ. Ooigire ũũ: “Ndacokia meciria na thutha, nĩ nyonaga atĩ nĩ ndagĩrĩirũo kuoya makinya nĩguo ngũre kĩĩroho. Nĩ ndaatigagĩrĩra atĩ nĩ ndacokera mũndũ o wothe wakenio nĩ ũhoro, na ngakorũo ndĩhaarĩirie wega ngĩmacokera. O na nĩ ndagĩire na mũrutwo wakwa wa mbere wa Bibilia. O ũrĩa ndaahunjagia maita maingĩ, noguo ndagĩaga na ũmĩrĩru makĩria.” Ricardo rĩu atungataga arĩ painia wa hĩndĩ ciothe ũrĩ kĩyo na ndungata ya kĩũngano.

10. Hĩndĩ ĩmwe Daudi eekire atĩa atanatua itua rĩa bata?

¹⁰ Rekei tuone ũndũ ũngĩ wekĩkire ũtũũro-inĩ wa Daudi. Hĩndĩ ĩrĩa Daudi na arũme ake morĩire Saulu magathiĩ gĩcigo-inĩ kĩa Afilisti, kũrĩ hĩndĩ ĩmwe maatigire famĩlĩ ciao mũciĩ nĩguo mathiĩ makarũe mbaara. Hĩndĩ ĩyo maarĩ kũraihu, thũ ciao nĩ ciatharĩkĩire mĩciĩ yao na ikĩnyita famĩlĩ ciao mĩgwate. Daudi nĩ angĩoigire atĩ, tondũ aarĩ na ũmenyeru mũnene mbaara-inĩ nĩ angĩamenyire njĩra njega ya kũhonokia andũ acio maatahĩtwo. Handũ ha ũguo, Daudi eehokire ũtongoria wa Jehova. Daudi agĩteithio nĩ mũthĩnjĩri-Ngai wetagwo Abiatharu nĩ aatuĩririe ũhoro harĩ Jehova akĩmũũria: “Ndeng’erie gĩkundi kĩu kĩa atunyani?” Jehova nĩ aamwĩrire eke ũguo, na akĩmwĩra atĩ nĩ angĩahootanire. (1 Sam. 30:7-10) Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũngĩĩruta kuumana na rũgano rũu?

11. Wagĩrĩirũo gwĩka atĩa ũtanatua matua?

 ¹¹ Hoyaga ũtaaro kuuma kũrĩ andũ arĩa angĩ ũtanatua matua. Aranagĩria na aciari aku. Ningĩ athuri a kĩũngano marĩ na ũmenyeru no makũhe ũtaaro wa bata. Jehova nĩ ehokete arũme acio amũrĩte, na o nawe no ũmehoke. Jehova amonaga matariĩ ta “iheo” harĩ kĩũngano. (Ef. 4:8) Nĩ ũrĩhotaga gũtua matua mega ũngĩĩgerekania na wĩtĩkio wao na ũkahũthĩra motaaro ma ũũgĩ marĩa makũhe. Rekei rĩu tuone maũndũ marĩa tũngĩĩruta kuumana na Mũthamaki Asa.

12. Nĩ ngumo irĩkũ Mũthamaki Asa aarĩ nacio rĩrĩa aambĩrĩirie gwathana?

¹² Kuuma arĩ o mũnini, Mũthamaki Asa aarĩ mũndũ mwĩnyihia na ũrĩ ũmĩrĩru. Kwa ngerekano, rĩrĩa aatuĩkire mũthamaki thutha wa Ithe Abija gũkua, nĩ aambĩrĩirie kũniina ũhoi wa mĩhianano bũrũri-inĩ. Ningĩ “akĩra andũ a Juda macarie Jehova Ngai wa maithe mao ma tene na marũmĩrĩre Watho na rĩathani.” (2 Maũ. 14:1-7) Na rĩrĩa mbũtũ ya thigari 1,000,000 ya Ethiopia ĩtongoretio nĩ Zera yatharĩkĩire Juda, Asa aacaririe ũteithio kũrĩ Jehova akĩmwĩra ũũ: “Atĩrĩrĩ wee Jehova, gũtiramakania kana andũ arĩa ũrateithia nĩ aingĩ kana matirĩ na hinya. Tũteithie wee Jehova Ngai witũ, nĩ gũkorũo nĩwe twĩhokete.” Ciugo icio njega ironania atĩ Asa nĩ eehokete biũ ũhoti wa Jehova wa kũmũhonokia we o hamwe na andũ ake. Asa eehokire Ithe witũ wa igũrũ, na “Jehova akĩhoota Aethiopia acio.”—2 Maũ. 14:8-12.

13. Gwathiire atĩa harĩ Asa thutha-inĩ, na gwathiire ũguo nĩkĩ?

¹³ Hatarĩ nganja, ndwarĩ ũndũ mũhũthũ harĩ Asa kũng’ethanĩra na mbũtũ ya thigari 1,000,000, no nĩ aatooririe tondũ nĩ eehokire Jehova. No ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, rĩrĩa Asa aacemanirie na ũndũ ũngĩ ũtaarĩ mũritũ ta ũcio, ndaigana gũcaria ũteithio wa Jehova. Rĩrĩa Asa ookĩrĩirũo nĩ Mũthamaki mũũru wa Isiraeli wetagwo Baasha, aathiire gwetha ũteithio kũrĩ mũthamaki wa Siria. Itua rĩu rĩake rĩarĩ na moimĩrĩro moru mũno. Jehova, kũgerera mũnabii wake Hanani eerire Asa ũũ: “Tondũ wehokire mũthamaki wa Siria na ndwehokire Jehova Ngai waku, mbũtũ ya mũthamaki wa Siria nĩ ĩĩtharĩte kuuma guoko-inĩ gwaku.” Na kuuma hĩndĩ ĩyo gũthiĩ na  mbere, Asa ndaagaga mbaara cia kũmũũkĩrĩra. (2 Maũ. 16:7, 9; 1 Ath. 15:32) Tũreruta atĩa?

14. Ũngĩonania atĩa atĩ nĩ wĩhokete Jehova? Kũringana na 1 Timotheo 4:12, gwĩka ũguo kũrĩgũteithagia kũhingia ũndũ ũrĩkũ?

¹⁴ Tũũra ũrĩ mwĩnyihia na ũthiĩ na mbere kwĩhokaga Jehova. Rĩrĩa wabatithirio, warĩ na wĩtĩkio mũnene harĩ Jehova, na nĩ wamwĩhokete biũ. Na Jehova nĩ aakenire mũno agĩkũnyita ũgeni thĩinĩ wa famĩlĩ yake. Ũndũ ũrĩa ũrabatara gwĩka nĩ gũthiĩ na mbere kwĩhoka Jehova. No ũkorũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ kwĩhoka Jehova, hĩndĩ ĩrĩa ũrabatara gũtua matua marĩa mangĩhutia ũtũũro waku na njĩra nene, no rĩrĩ, ĩ maũndũ-inĩ mangĩ ma ũtũũro waku? Nĩ ũndũ wa bata wĩhokage Jehova hĩndĩ ĩrĩa ũratua matua, ta matua megiĩ maũndũ ma gwĩkenia, wĩra, na mĩoroto ĩrĩa ũrenda gũthingata ũtũũro-inĩ. Ndũkehokage ũũgĩ waku mwene. Handũ ha ũguo, caragia motaaro ma Bibilia marĩa mangĩgũteithia gũtua matua ta macio na ũkarũmĩrĩra ũtaaro ũrĩa wona. (Thim. 3:5, 6) Weka ũguo nĩ ũrĩkenagia Jehova na ũgatũma andũ thĩinĩ wa kĩũngano kĩanyu makũhe gĩtĩo.—Thoma 1 Timotheo 4:12.

15. O ta ũrĩa 2 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 18:1-3; 19:2 yonanĩtie-rĩ, nĩ mahĩtia marĩkũ Mũthamaki Jehoshafatu eekire?

¹⁵ Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, o ta mũndũ ũngĩ o wothe, rĩmwe na rĩmwe nĩ ũrĩhĩtagia tondũ ndũrĩ mũkinyanĩru. O na kũrĩ ũguo, ũndũ ũcio ndwagĩrĩirũo gũkũgirĩrĩria wĩrutanĩrie ũrĩa wothe ũngĩhota ũtungata-inĩ wa Jehova. Ta wĩcirie kĩonereria kĩa Mũthamaki Jehoshafatu. Aarĩ na ngumo nyingĩ njega. Arĩ mũndũ mwĩthĩ, nĩ “aacaririe Ngai wa ithe na akĩrũmĩrĩra rĩathani rĩake.” Makĩria ma ũguo, nĩ aatũmire anene ake mathiĩ kũndũ guothe matũũra-inĩ ma Juda nĩguo marute andũ ũhoro wĩgiĩ Jehova. (2 Maũ. 17:4, 7) Ĩndĩ o na Jehoshafatu arĩ na ngoro njega ũguo, rĩmwe na rĩmwe nĩ aatuaga matua mataarĩ mega. Kũrĩ hĩndĩ aarũngirũo nĩ mũnabii wa Jehova nĩ ũndũ wa gũtua itua rĩtarĩ rĩega. (Thoma 2 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 18:1-3; 19:2.) Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũngĩĩruta kuumana na rũgano rũu?

16. Ũngĩĩruta atĩa kuumana na kĩonereria kĩa Rajeev?

¹⁶ Ĩtĩkagĩra ũtaaro na ũkaũhũthĩra. O ta ariũ a Ithe witũ aingĩ ethĩ, no kũhoteke nĩ wonaga ũrĩ ũndũ mũritũ kũiga ũtungata wa Jehova  mbere ũtũũro-inĩ waku. No ndũgakue ngoro. Ta wĩcirie ũhoro wa mũrũ wa Ithe witũ ũmwe mwĩthĩ wĩtagwo Rajeev. Akĩaria ũhoro wĩgiĩ mĩaka yake ya ũtinĩnja, ooigire ũũ: “Rĩmwe ndaiguaga ndukanĩirũo itekũmenya ũrĩa njagĩrĩirũo gwĩka ũtũũro-inĩ wakwa. O ta andũ aingĩ ethĩ, ndakenagio nĩ mathaako na maũndũ mangĩ ma gwĩkenia, gũkĩra ũrĩa ndakenagĩra mĩcemanio na ũtungata.” Nĩ kĩĩ kĩamũteithirie? Mũthuri ũmwe wa kĩũngano wamũrũmbũyagia nĩ aamũheire ũtaaro. Rajeev ooigire ũũ: “Mũthuri ũcio wa kĩũngano nĩ aandeithirie gwĩciria ũhoro wĩgiĩ ũtaaro ũrĩa ũkoragwo thĩinĩ wa 1 Timotheo 4:8.” Rajeev nĩ aamũkĩrire ũtaaro ũcio arĩ na wĩnyihia na agĩthuthuria maũndũ marĩa aaigĩte mbere ũtũũro-inĩ wake. Ooigire ũũ: “Nĩ ndatuire itua rĩa kũiga mĩoroto ya kĩĩroho mbere ũtũũro-inĩ wakwa.” Moimĩrĩro maarĩ marĩkũ? Ooigire ũũ: “Mĩaka ĩigana ũna thutha wa kwamũkĩra ũtaaro ũcio, nĩ ndaamũrirũo gũtuĩka ndungata ya kĩũngano.”

17. Andũ arĩa akũrũ maiguaga atĩa nĩ ũndũ wa ariũ a Ithe witũ ethĩ arĩa maratungatĩra Jehova?

¹⁷ Inyuĩ ariũ a Ithe witũ ethĩ, andũ arĩa angĩ kĩũngano-inĩ nĩ makenaga gũtungatĩra Jehova marĩ na “ũrũmwe” hamwe na inyuĩ. (Zef. 3:9) Nĩ makenagio nĩ kĩyo kĩanyu na ũrĩa mũrutaga mawĩra marĩa mwĩhokeirũo mũrĩ na hinya na ũcanjamũku. Mũkoragwo mũrĩ a bata mũno harĩ o.—1 Joh. 2:14.

18. O ta ũrĩa Thimo 27:11 yonanĩtie-rĩ, Jehova aiguaga atĩa nĩ ũndũ wa ariũ a Ithe witũ ethĩ?

¹⁸ Ariũ a Ithe witũ ethĩ, mũtikanariganĩrũo atĩ Jehova nĩ amwendete na nĩ amwĩhokete. Nĩ aarathĩte atĩ matukũ-inĩ ma kũrigĩrĩria, nĩ kũngĩgaakorũo na mbũtũ ya andũ ethĩ arĩa makeerutagĩra meyendeire. (Thab. 110:1-3) Nĩ oĩ atĩ nĩ ũmwendete na nĩ wendaga kũmũtungatĩra kũringana na ũhoti waku. Ndũkamakagio mũno nĩ ũrĩa andũ arĩa angĩ marakuona na ndũgakuage ngoro rĩrĩa ũrageria gũtungatĩra Jehova. Rĩrĩa wahĩtia, ĩtĩkagĩra kũmenyerio na kũrũngwo na wonage atĩ ũndũ ũcio uumĩte kũrĩ Jehova. (Ahib. 12:6) Rutaga na kĩyo wĩra o wothe wehokerũo kĩũngano-inĩ. Na ũndũ ũrĩa wa bata makĩria, tigagĩrĩra atĩ nĩ watũma Jehova akene maũndũ-inĩ marĩa mothe ũrĩkaga.—Thoma Thimo 27:11.