1, 2. Nĩ ũndũ ũrĩkũ wonetwo wĩgiĩ Aira a Jehova?

ANDŨ manerorera na makarĩrĩria ũhoro wĩgiĩ ngumo cia mwanya iria cionekaga gatagatĩ ka andũ a Jehova. Kwa ngerekano, mwandĩki ũmwe wĩtagwo Anton Gill aandĩkire ũũ ũhoro-inĩ wĩgiĩ aarĩ na ariũ a Ithe witũ bũrũri-inĩ wa Njĩrĩmani hĩndĩ ya Nazi: “Aira a Jehova nĩ maamenetwo mũno nĩ thigari cia Nazi. . . . Gũkinyĩria mwaka wa 1939 kwarĩ na Aira a Jehova 6,000 [kambĩ-inĩ cia kũnyarirĩrũo].” Mwandĩki ũcio ongereire atĩ o na gũtuĩka Aira a Jehova nĩ maakirĩrĩirie gwĩkwo maũndũ maingĩ moru, nĩ monanirie atĩ o nĩ andũ a “kwĩhokeka na monanagia ũhooreri o na marĩ rungu rwa maũndũ maritũ” o hamwe na “wĩkindĩru na ũrũmwe.”

² Mĩaka-inĩ ya ica ikuhĩ, thĩinĩ wa bũrũri wa Afrika ya Mũhuro, andũ nĩ monete ngumo o ta icio njega gatagatĩ ka andũ a Jehova. Kũrĩ hĩndĩ Aira a Jehova airũ na athũngũ bũrũri-inĩ ũcio matangĩatukanire marĩ na wĩyathi. No kũrĩ Kiumia, Dicemba 18, 2011, warĩ ũndũ wa gĩkeno kuona Aira a Jehova makĩria ma 78,000 a kuuma ndũrĩrĩ-inĩ itiganĩte, bũrũri-inĩ ũcio wa Afrika ya Mũhuro na mabũrũri marĩa marigicĩirie othe marĩ kĩhaaro-inĩ kĩrĩa kĩnene taũni-inĩ ya Johannesburg magĩkenera programu ya kĩĩroho. Mũrũgamĩrĩri ũmwe wa kĩhaaro kĩu oigire ũũ akĩaria ũhoro wa acio maarĩ kĩhaaro-inĩ kĩu: “Aya nĩo andũ arĩa ndanona marĩ na mĩtugo mĩega biũ mokĩte kĩhaaro-inĩ gĩkĩ. Othe mehumbĩte wega. Na nĩ  mwatheria kĩhaaro wega mũno. No makĩria, inyuĩ mũtirĩ mũthutũkanio.”

3. Nĩ kĩĩ gĩtũmaga ũrũmwe witũ ũkorũo ũrĩ wa mwanya?

³ Maũndũ ta macio marĩtio nĩ andũ matarĩ Aira a Jehova monanagia atĩ ũrũmwe witũ wa thĩ yothe nĩ wa mwanya. (1 Pet. 5:9) No nĩ kĩĩ gĩtũmaga tũkorũo tũrĩ ngũrani mũno na ithondeka rĩngĩ o rĩothe? Kũgerera gũteithio nĩ Kiugo kĩa Ngai na roho wake mũtheru, twĩkĩraga kĩyo ‘kwĩyaũra ũmũndũ ũrĩa wa tene.’ Na handũ haguo ‘tũkehumba ũmũndũ mwerũ.’—Kol. 3:9, 10.

4. Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũkwarĩrĩrio gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ, na nĩkĩ?

⁴ Kwĩyaũra ũmũndũ wa tene nĩ ũndũ ũmwe, no kũwĩthema biũ nĩ ũndũ ũngĩ. Gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ tũkwarĩrĩria ũrĩa tũngĩyaũra ũmũndũ wa tene, nĩkĩ twagĩrĩirũo gwĩka ũguo na ihenya, na nĩkĩ mũndũ no ahote gwĩka ũgarũrũku o na angĩkorũo eingĩranĩtie na mĩtugo mĩũru na gĩkĩro kĩigana atĩa. Ningĩ nĩ tũgũthuthuria ũrĩa arĩa makoretwo ũhoro-inĩ wa ma mĩaka mĩingĩ mangĩka nĩguo matigacokerere ũmũndũ wa tene. Tũrabatara iririkania ta icio nĩkĩ? Tondũ andũ amwe maatungatagĩra Jehova tene, nĩ maregeretie mũrũgamo wao na magacokerera mĩtugo ĩrĩa meekaga tene. Kwoguo, ithuothe twagĩrĩirũo nĩ kũririkanaga mũkaana ũyũ: “Mũndũ ũrĩa wĩciragia atĩ nĩ arũgamĩte nĩ emenyagĩrĩre ndakae kũgwa.”—1 Kor. 10:12.

5. (a) Heana ngerekano ĩronania twagĩrĩirũo kwĩyaũra ũmũndũ wa tene na ihenya nĩkĩ. (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.) (b) Kũringana na Akolosai 3:5-9, nĩ mĩtugo ĩrĩkũ ĩkoragwo ĩrĩ ya ũmũndũ ũrĩa wa tene?

⁵ Ũngĩka atĩa nguo ciaku ingĩgĩa gĩko, hihi o na ikorũo nĩ iranunga? Ũngĩruta nguo icio na ihenya o ũrĩa kũngĩhoteka. O ũndũ ũmwe na ũguo, twagĩrĩirũo kuoya ikinya rĩa na ihenya harĩ gwathĩkĩra rĩathani rĩa Jehova rĩa kwĩyaũra mĩtugo ĩrĩa ĩtaringaine na ũmũndũ wa Ngai. Twendaga gwathĩkĩra ũtaaro ũyũ mũtũmwo Paulo aaheire Akristiano a mahinda make: “No mũhaka mweherie maũndũ maya mothe harĩ inyuĩ.” Rekei twarĩrĩrie mĩtugo ĩĩrĩ ya wĩhia ĩgwetetwo nĩ Paulo; ngomanio itagĩrĩire, na maũndũ matarĩ matheru.—Thoma Akolosai 3:5-9.

6, 7. (a) Ciugo cia Paulo cionanagia atĩa atĩ mũndũ abataraga kuoya makinya marũmu nĩguo eyaũre ũmũndũ wa tene? (b) Sakura aatũũraga mũtũũrĩre wa mũthemba ũrĩkũ, na nĩ kĩĩ kĩamũteithirie gũtigana na mũtũũrĩre ũcio?

⁶ Ngomanio itagĩrĩire. Kiugo kĩa Bibilia kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “ngomanio itagĩrĩire,” kiugaga nginya ngomanio gatagatĩ ka andũ matahikanĩtie kĩĩwatho na ngomanio cia arũme kwa arũme na atumia gwa atumia. Paulo eerire Akristiano arĩa angĩ ‘morage ciĩga ciao,’ ũguo nĩ kuuga meherie merirĩria o mothe megiĩ “ngomanio itagĩrĩire.” Njĩra ĩrĩa Paulo aahũthĩrire gũtaarĩria yonanagia wega biũ atĩ mũndũ arabatara kuoya makinya marũmu nĩguo eherie merirĩria macio moru. No mũndũ no ahote gũtooria mbaara ya kweheria merirĩria moru.

⁷ Ta wĩcirie ũrĩa gwathire harĩ Sakura * kuuma bũrũri-inĩ wa Japan. Agĩkũra aahiũranagia na thĩna wa kũigua arĩ na ihooru na atagĩrĩire. Kuuma arĩ na mĩaka 15, akĩambĩrĩria gũkomanagia na andũ matiganĩte nĩguo anyihanyihie ihooru rĩake. Oigaga ũũ aconokete: “Nĩ ũndũ ũcio, ndarutire nda maita matatũ.” Ataaragĩria ũũ: “Kĩambĩrĩria-inĩ ndaiguaga ndĩ na ũgitĩri ngĩingĩrania na mĩtugo ĩyo mĩũru, ngĩciria atĩ andũ acio nĩ maabataraga na nĩ maanyendete. No o ũrĩa ndeingĩranagia na ngomanio icio noguo ndaiguaga itarĩ na ũgitĩri.” Sakura aathire na mbere na ũtũũro ũcio nginya rĩrĩa aakinyirie mĩaka 23. Agĩcoka akĩambĩrĩria kwĩruta Bibilia na Aira a Jehova. Sakura nĩ eendire mũno maũndũ marĩa eerutaga na nĩ ũndũ wa gũteithio nĩ Jehova akĩhota gũtooria gĩconoko kĩrĩa aiguaga na kũigua ahĩtĩtie nĩ ũndũ wa maũndũ marĩa eekaga, na agĩtigana na ngomanio itagĩrĩire. Rĩu atungataga arĩ painia wa hĩndĩ ciothe na ndaiguaga  arĩ na ihooru. Handũ ha ũguo, oigaga, “Rĩu nĩ ngoragwo na gĩkeno biũ nĩ ũndũ wa gũkorũo wendo-inĩ wa Jehova hĩndĩ ciothe.”

8. Maũndũ mamwe mangĩtũma tũkorũo tũtarĩ atheru maitho-inĩ ma Ngai nĩ marĩkũ?

⁸ Maũndũ matarĩ matheru. Kiugo kĩa Bibilia kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “maũndũ matarĩ matheru” nĩ kiugo kĩariĩ na kĩhutĩtie makĩria ma mehia ma ngomanio. No gĩkorũo gĩkĩaria ũhoro wa mũtugo mũũru wa kũnyua thigara na indo ingĩ kana itherũ ihunyũku. (2 Kor. 7:1; Ef. 5:3, 4) Ningĩ nĩ kĩhutĩtie maũndũ matarĩ matheru marĩa mũndũ angĩka arĩ wika ta gũthoma mabuku mararahũra merirĩria ma ngomanio kana kwĩrorera mbica cia ũũra-thoni, maũndũ marĩa mangĩtũma mũndũ ambĩrĩrie mũtugo ũtarĩ mũtheru wa gwĩkina.—Kol 3:5. *

9. Gũkũria “merirĩria moru ma ngomanio” kũngĩkorũo na moimĩrĩro marĩkũ?

⁹ Arĩa makoragwo na mũtugo wa kwĩrorera mbica cia ũũra-thoni makũragia “merirĩria moru ma ngomanio” marĩa mangĩtũma mũndũ atuĩke ngombo maũndũ-inĩ megiĩ ngomanio. Ũthuthuria wonanagia atĩ andũ arĩa meetĩkĩrire atĩ nĩ maiguaga mũno makĩenda kwĩrorera mbica cia ũũra-thoni makoragwo na maũndũ o ta marĩa monanagio nĩ arĩa makoragwo matuĩkĩte ngombo harĩ njohi na ndawa cia kũrebia. Nĩkĩo mũtugo wa kwĩrorera mbica cia ũũra-thoni ũkoragwo na moimĩrĩro moru ta mũndũ kũigua aconokete, kwaga kũruta wĩra wega, famĩlĩ ĩtarĩ na gĩkeno, andũ mahikanĩtie gũtigana, na andũ kwĩyũraga. Mũthuri ũmwe aandĩkire ũũ agĩkũngũĩra mwaka ũmwe thutha wa gũtigana na mũtugo mũũru wa kwĩrorera mbica cia ũũra-thoni: “Nĩ njokereirũo nĩ kwĩigua ndĩ na gĩtĩo gĩakwa kĩrĩa kĩanjũrĩte.”

10. Ribeiro aahotire gũtooria mũtugo wake wa kwĩrorera mbica cia ũũra-thoni atĩa?

¹⁰ Harĩ andũ aingĩ, gwĩthema mbica cia ũũra-thoni gũkoragwo kũrĩ mbaara mathiaga na mbere kũrũa. No o ta ũrĩa ngerekano ya Ribeiro kuuma Brazil yonanagia, mũndũ no atoorie mbaara ĩyo. Ribeiro oimire kwao mũciĩ arĩ mĩaka-inĩ ya ũtinĩnja na akĩambĩrĩria kũruta wĩra kĩganda-inĩ gĩathondekaga maratathi marĩa makũrũ, na arĩ kũu nĩ onaga indo ciakoragwo na mbica cia ũũra-thoni. Oigaga, “O kahora ngĩtuĩka ngombo ya maũndũ macio. Ũndũ ũcio wathire ũthũkĩte nginya ndoragia mũtumia ũrĩa twaikaraga nake angiumĩte nyũmba nĩguo ndĩrorere video cia ũũra-thoni.” Thutha ũcio, mũthenya ũmwe Ribeiro arĩ wĩra-inĩ akĩona mabuku maingĩ marĩa maarĩ mahũthĩrũo gũthondeka indo ingĩ, na harĩ mabuku macio akĩona ibuku rĩmwe rĩarĩ na kĩongo Hitho ya Gĩkeno kĩa Famĩlĩ. Akĩrĩoya na akĩrĩthoma. Maũndũ marĩa eerutire ibuku-inĩ rĩu maamũtindĩkire kwĩruta Bibilia hamwe na Aira a Jehova, no ihinda inene nĩ rĩahĩtũkire angĩkahota gũtigana na mũtugo ũcio mũũru. No nĩ kĩĩ kĩamũteithirie gũtooria mũtugo ũcio? Ataaragĩria ũũ: “Kũhoya, kwĩruta Bibilia, na gwĩcũrania maũndũ marĩa nderutaga, nĩ kwandeithirie kwenda ngumo cia Ngai makĩria nginya wendo wakwa harĩ Jehova ũgĩkorũo ũrĩ mũnene mũno gũkĩra merirĩria ma mbica cia ũũra-thoni.” Nĩ ũndũ wa gũteithio nĩ hinya wa Kiugo kĩa Ngai na roho wake mũtheru, Ribeiro nĩ aahotire kwĩyaũra ũmũndũ wake wa tene, akĩbatithio na rĩu atungataga arĩ mũthuri wa kĩũngano.

11. Nĩ kĩĩ kĩendekanaga nĩguo mũndũ etheme mbica cia ũũra-thoni?

¹¹ Ta rora wone atĩ Ribeiro nĩ aabataraga gwĩka makĩria ma kwĩruta Bibilia nĩguo atoorie mbaara ĩrĩa aarĩ nayo. Nĩ aabataraga kuoya ihinda nĩguo etĩkĩrie ndũmĩrĩri ya Bibilia ĩhutie ngoro yake. Kũgerera mahoya na gwĩcũrania, wendo wake harĩ Ngai ũkĩingĩha mũno gũkĩra merirĩria make harĩ mbica  cia ũũra-thoni. Gũkũria wendo mũnene harĩ Jehova na gũthũũra maũndũ moru nĩyo njĩra ĩrĩa njega biũ ya gwĩthema maũndũ ma ũũra-thoni.—Thoma Thaburi 97:10.

12. Nĩ kĩĩ gĩateithirie Stephen kweheria marakara na irumi?

¹² Andũ arĩa mahiũkagĩrũo na ihenya kaingĩ monanagia marakara mao na njĩra ya kũrumana. Hatarĩ nganja, mũtugo ta ũcio ndũngĩtũma mũndũ akorũo na ũtũũro wa famĩlĩ ũrĩ na gĩkeno. Mũciari ũmwe kuuma Australia wĩtagwo Stephen, oigaga ũũ: “Nĩ ndarumanaga mũno na kaingĩ ngarakario mũno nĩ tũmaũndũ tũnini. Tũrĩ na mũtumia wakwa tweheranĩire maita matatũ na twehaaragĩria gũtigana biũ.” Ihinda-inĩ o rĩu, Aira a Jehova makĩambĩrĩria kwĩruta Bibilia na famĩlĩ ĩyo. Moimĩrĩro maarĩ marĩkũ rĩrĩa Stephen aambĩrĩirie kũrũmĩrĩra ũtaaro wa Bibilia? Oigaga, “Ũtũũro witũ wa famĩlĩ nĩ wagĩrire mũno. Nĩ ũndũ wa gũteithio nĩ Jehova, ngoragwo ndĩ na thayũ na hooreire, no mbere ĩyo marakara makwa na mang’ũrĩ maakoragwo mahaana ta mbomu yetereire kũhutio o hanini ĩtuthũke.” Ũmũthĩ ũyũ, Stephen atungataga arĩ ndungata ya kĩũngano na mũtumia wake akoretwo arĩ painia wa hĩndĩ ciothe kwa ihinda rĩa mĩaka ĩigana ũna. Athuri a kĩũngano kĩrĩa Stephen akoragwo moigaga atĩ “Stephen nĩ mũndũ mũhooreri, ũrutaga wĩra na kĩyo, na nĩ mwĩnyihia.” Matingĩririkana hĩndĩ marĩ mamuona arakarĩte. Hihi Stephen nĩ etĩkagĩra kũgathĩrĩrio ũndũ-inĩ ũcio? Oigaga, “Ndingĩrĩ na irathimo icio ciothe ũtũũro-inĩ korũo ndietĩkĩrire ũteithio wa Jehova wa kũnjenjia ũmũndũ wakwa biũ.”

13. Nĩ kĩĩ gĩtũmaga marakara makorũo marĩ moru, na nĩ mũkaana ũrĩkũ Bibilia ĩheanaga?

¹³ Bibilia nĩ ĩkoragwo na itũmi njega cia kũheana mũkaana wĩgiĩ marakara, kũrumana, na kũgũthũka. (Ef. 4:31) Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, mĩtugo ta ĩyo kaingĩ ĩthiaga ĩthũkĩte nginya ĩgatũma mũndũ eke maũndũ ma ũhinya. Andũ a thĩ no mone mũndũ gũkoragwo na marakara ta arĩ ũndũ wa ndũire, no mũtugo ũcio ndũgoocithagia Mũũmbi witũ. Andũ aingĩ maabatarire kwamba kwĩyaũra mĩtugo ĩyo mĩũru mbere ya mahotete kwĩhumba ũmũndũ mwerũ.—Thoma Thaburi 37:8-11.

14. Hihi no kũhoteke mũndũ ũrĩ na ũhinya atuĩke mũhooreri?

¹⁴ Ta wĩcirie ngerekano ya Hans ũrĩa ũtungataga arĩ mũthuri wa kĩũngano bũrũri-inĩ wa Austria. Mũtabarĩri wa kĩama gĩa athuri wa kĩũngano kĩrĩa Hans akoragwo oigaga atĩ Hans “nĩ ũmwe wa ariũ a Ithe witũ arĩa ahooreri mũno ũngĩenda gũcemania nao.” No Hans ndaakoragwo arĩ mũhooreri hĩndĩ ciothe hau kabere. Arĩ mĩaka-inĩ yake ya ũtinĩnja, nĩ aambĩrĩirie kũhũthĩra njohi ũũru na nĩ ũndũ ũcio agĩtuĩka mũndũ wa ũhinya. Nĩ ũndũ wa marakara marĩa moimanĩte na njohi, nĩ oragire mũirĩtu ũrĩa maarĩ ndũgũ nake na nĩ ũndũ ũcio agĩtuĩrũo kĩoho kĩa mĩaka 20. Kĩambĩrĩria-inĩ, ũtũũro wa njera ndwacenjirie ũmũndũ wa Hans. Thutha wa ihinda, nyina akĩbanga mũthuri ũmwe wa kĩũngano aranĩrie na mũriũ wake kũu aarĩ njera, na Hans akĩambĩrĩria kwĩruta Bibilia. Ataaragĩria ũũ: “Yarĩ mbaara nene harĩ niĩ kwĩyaũra ũmũndũ wa tene. Maandĩko marĩa maanjĩkĩrire hinya nĩ Isaia 55:7, rĩrĩa riugaga, ‘Mũndũ ũrĩa mwaganu nĩatigane na mĩthiĩre ĩo yake,’ na 1 Akorintho 6:11, rĩrĩa riugaga ũũ igũrũ rĩgiĩ arĩa matiganĩte na mĩthiĩre yao ya wĩhia: ‘Na ũguo nĩguo amwe anyu mwatariĩ.’ Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, Jehova nĩ aandeithirie arĩ na ũkirĩrĩria kũgerera roho wake mũtheru hote kwĩhumba ũmũndũ mwerũ.” Thutha wa gũtungata mĩaka 17 na nuthu ya kĩoho gĩake, Hans nĩ aarekereirio kuuma njera arĩ Mũkristiano mũbatithie. Oigaga ũũ: “Nĩ njokagia ngatho mũno nĩ ũndũ wa tha nyingĩ cia Jehova na wohanĩri wake.”

15. Nĩ mũtugo ũrĩkũ ũkoragwo na andũ aingĩ, no Bibilia yugaga atĩa ũhoro waguo?

¹⁵ Makĩria ma kũrumana, mũtugo wa kũheenania o naguo nĩ ngumo ya ũmũndũ wa  tene. Kwa ngerekano, andũ nĩ maheenanagia mũno ũhoro-inĩ wĩgiĩ kũrĩha igooti kana makaheenania nĩguo metheme gũkuua mũrigo wa mehia mao. No ngũrani na ũguo, Jehova nĩ “Mũrungu ũrĩa wa ma.” (Thab. 31:5) Kwoguo, endaga “o mũndũ” harĩ athathaiya ake “aragie ma na ũrĩa ũngĩ” na ‘ndakaheenanagie.’ (Ef. 4:25; Kol. 3:9) Nĩ ũndũ ũcio, no mũhaka twaragie ma o na angĩkorũo gwĩka ũguo nĩ gũgũtũconorithia kana gũtũrehere maũndũ matarĩ mega.—Thim. 6:16-19.

16. Mũndũ angĩhota atĩa kwĩyaũra ũmũndũ ũrĩa wa tene?

¹⁶ Mũndũ ndangĩhota kwĩyaũra ũmũndũ wa tene akĩhũthĩra hinya wake mwene. Andũ arĩa magwetetwo gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ, nĩo Sakura, Ribeiro, Stephen, na Hans, nĩ maabatarire kũrũa nĩguo matigane na mĩtugo yao mĩũru. Maatooririe na njĩra ya kũhingũra meciria na ngoro ciao harĩ hinya wa Kiugo kĩa Ngai na roho mũtheru. (Luk. 11:13; Ahib. 4:12) Nĩguo tũgunĩke na hinya ũcio, no mũhaka tũthomage Bibilia o mũthenya, twĩcũranie maũndũ marĩa tũrathoma, na tũhoyage kaingĩ tũheo ũũgĩ na hinya wa kũhũthĩra motaaro ma Bibilia. (Josh. 1:8; Thab. 119:97; 1 Thes. 5:17) Ningĩ nĩ tũgunĩkaga kuumana na Kiugo kĩa Ngai na roho wake mũtheru rĩrĩa twahaarĩria na twathiĩ mĩcemanio ya kĩũngano. (Ahib. 10:24, 25) Makĩria ma ũguo, nĩ twendaga kũhũthĩra wega njĩra itiganĩte iria kũgerera cio andũ a Ngai thĩinĩ wa thĩ yothe monaga irio cia kĩĩroho.—Luk. 12:42.

17. Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũkaarĩrĩrio gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire?

¹⁷ Nĩ twarĩrĩria mĩtugo ĩigana ũna mĩũru ĩrĩa Akristiano magĩrĩirũo nĩ kwĩyaũra na gũtigana nayo biũ. No hihi ũcio noguo ũndũ ũrĩa wendekanaga nĩguo mũndũ etĩkĩrĩke nĩ Ngai? Aca. No mũhaka twĩhumbe ũmũndũ ũrĩa mwerũ. Gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire nĩ tũkaarĩrĩria maũndũ maigana ũna megiĩ ũmũndũ ũrĩa mwerũ, marĩa twagĩrĩirũo gũtua gĩcunjĩ kĩa mwĩhumbĩre witũ wa gũtũũra na njĩra ya mũhaano.