NĨ KĨĨ gĩatũmĩte ũndũ ũcio ũhaanĩke? Reke ndaarĩrie. Ndaaciarirũo Julaĩ 29, 1929, na ngĩrererũo gĩcagi-inĩ kĩmwe mwena wa Bulacan bũrũri-inĩ wa Philippines. Ũtũũro kũu warĩ mũhũthũ tondũ tũtiarĩ na mbeca nyingĩ. Ndĩ mũndũ mwĩthĩ, nĩ kwoimĩrire mbaara hĩndĩ ĩrĩa thigari cia Japan ciatharĩkĩire Philippines. No tondũ itũũra ritũ rĩarĩ kũndũ gĩcagi-inĩ, tũtiatharĩkĩirũo. Tũtiarĩ na redio, TV, kana ngathĩti, na kwoguo andũ nĩo maatũmenyithagia ũhoro wa mbaara.

Ndaciarĩtwo ndĩ wa kerĩ harĩ ciana inyanya, na ndaikaraga na aciari a mami kuuma ndĩ wa mĩaka ĩnana. O na gũtuĩka twarĩ a Gatoreki, guka nĩ eendete kwaria maũndũ ma ndini na nĩ oyaga mabuku megiĩ ndini marĩa aaheagwo nĩ arata ake. Nĩ ngũririkana akĩnyonia Bibilia o hamwe na mabuku ma Protection, Safety, na Uncovered ma rũthiomi rwa Tagalog. * Nĩ ndaakenagĩra mũno gũthoma Bibilia na makĩria mabuku marĩa mana ma Injiri. Gwĩka ũguo nĩ gwatũmire ndĩrirĩrie kũrũmĩrĩra kĩonereria kĩa Jesu.​—Joh. 10:27.

Thigari cia Japan ciacokire kwao mwaka wa 1945. Ihinda-inĩ rĩu nĩguo aciari akwa maanjĩrire njoke mũciĩ. Guka o nake nĩ aanjĩrire thiĩ, na kwoguo ngĩinũka.

Ihinda inini thutha ũcio kũrĩ Dicemba 1945, gĩkundi kĩa Aira a Jehova kuuma taũni-inĩ ya Angat nĩ gĩokire kũhunjia itũũra-inĩ ritũ. Ũmwe wao warĩ mũkũrũ nĩ okire gwitũ mũciĩ na agĩtũtaarĩria ũrĩa Bibilia yugaga igũrũ rĩgiĩ ‘matukũ ma kũrigĩrĩria.’ (2 Tim. 3:​1-5) Nĩ aatũnyitire ũgeni nĩguo tũkeerute Bibilia itũũra-inĩ rĩarĩ hakuhĩ. Aciari akwa matiathire, no niĩ nĩ ndaathire. Kwarĩ na andũ ta 20, na amwe nĩ moragia ciũria ciumĩte thĩinĩ wa Bibilia.

Tondũ ndiataũkagĩrũo nĩ maũndũ marĩa mothe moigaga, nĩ ndatuire itua rĩa gũthiĩ. No o hĩndĩ ĩyo makĩambĩrĩria kũina rwĩmbo rwa Ũthamaki. Rwĩmbo rũu nĩ rwangenirie mũno na kwoguo  ndiathiire. Thutha wa rwĩmbo na mahoya, andũ othe nĩ maanyitirũo ũgeni mathiĩ mĩcemanio Angat mũthenya wa Kiumia.

Amwe aitũ twathiire magũrũ kilomita 8 nĩguo tũkinye kwa famĩlĩ ya Cruz, kũrĩa gwekagĩrũo mĩcemanio. Nĩ ndaakenire mũno nĩ ũndũ wa kuona atĩ nginya twana tũnini harĩ andũ 50 arĩa maarĩ kuo nĩ twacokagia maũndũ-inĩ marikĩru ma Bibilia. Thutha wa gũthiĩ mĩcemanio ĩigana ũna, Mũrũ wa Ithe Witũ Damian Santos ũrĩa warĩ painia mũkũrũ, nĩ aanyitire ũgeni nĩgetha ndaare. Twarĩrĩirie Bibilia hakuhĩ ũtukũ mũgima.

Matukũ-inĩ macio, aingĩ aitũ nĩ twetĩkagĩra ũhoro wa ma na ihenya tweruta morutani ma mũthingi ma Bibilia. Thutha wa gũthiĩ mĩcemanio ĩngĩ ĩigana ũna, ariũ a Ithe witũ nĩ maatũririe ũũ: “Nĩ mũkwenda kũbatithio?” Ndacokirie ũũ: “Ĩĩ nĩ ngwenda.” Nĩ ndaamenyaga atĩ ndeendaga ‘gũtungatĩra Mwathi witũ, nĩwe Kristo.’ (Kol. 3:24) Twathiire rũũĩ-inĩ rwarĩ hau hakuhĩ na tũkĩbatithio tũrĩ erĩ Februarĩ 15, 1946.

Nĩ twamenyire atĩ Akristiano abatithie no mũhaka megerekanie na Jesu harĩ kũhunjia kaingĩ. Baba nĩ aarakarire nĩ ũndũ wakwa kũhunjia, na akĩnjĩra, “Ũrĩ mũnini mũno wa kũhunjia. Na ningĩ gũtobokio rũũĩ ti kuuga atĩ nĩ watuĩka mũhunjia.” Nĩ ndamũtaarĩirie atĩ Ngai endaga tũhunjie ũhoro ũrĩa mwega wa Ũthamaki wake. (Mat. 24:14) Ndaacokire ngĩmwĩra, “Nĩ ndĩrenda kũhingia mwĩhĩtwa wakwa harĩ Ngai.” Hĩndĩ ĩyo nĩrĩo baba aanjĩrire ciugo iria ngũgwetete kĩambĩrĩria-inĩ. Eendaga ndigathiĩ kũhunjia. Na ũndũ ũcio nĩguo watũmire ndige indo riita rĩa mbere nĩguo thingate mĩoroto ya kĩĩroho.

Famĩlĩ ya Cruz nĩ yanyitire ũgeni ngaikare kwao Angat. Ningĩ nĩ maatwĩkĩrire ngoro tuoe ũpainia tũrĩ na mũirĩtu wao ũrĩa mũnini wetagwo Nora. Ithuerĩ twambĩrĩirie ũpainia Novemba 1, 1947. Nora aatungataga taũni-inĩ ĩngĩ na niĩ ndaateithagĩrĩria wĩra wa kũhunjia taũni-inĩ ya Angat.

Ngĩpainia mwaka wa gatatũ, Earl Stewart kuuma wabici ya rũhonge nĩ aarutĩire andũ makĩria ma 500 mĩario marĩ kũndũ kwa mũingĩ taũni-inĩ ya Angat. Aarutire mĩario ĩyo na Gĩthũngũ na thutha ũcio ngĩmĩtaarĩria na njĩra nguhĩ na rũthiomi rwa Tagalog. Ndaathomete mĩaka mũgwanja tu, no arutani aitũ maahũthagĩra Gĩthũngũ kaingĩ. Ũndũ ũngĩ wandeithirie kwagagĩria Gĩthũngũ gĩakwa nĩ atĩ twarĩ o na mabuku manini mũno ma ithondeka ma rũthiomi rwa Tagalog, na kwoguo marĩa maingĩ ndaathomaga nĩ ma Gĩthũngũ. Nĩ ũndũ ũcio nĩ ndaahotete kũmenya Gĩthũngũ gĩa kũigana gũtaũra mĩario ĩyo na ĩngĩ yarũmĩrĩire.

Mũthenya ũrĩa ndataũrire mĩario ya Mũrũ wa Ithe Witũ Stewart, nĩ erire kĩũngano atĩ wabici ya rũhonge nĩ ya bataraga mũrũ wa Ithe witũ ũmwe kana erĩ arĩa maatungataga marĩ mapainia mathiĩ Betheli. Maarĩ mateithĩrĩrie tondũ amishonarĩ nĩ maathiaga New York, Amerika kĩgomano kĩa Theocracy’s Increase Assembly mwaka-inĩ wa 1950. Ndaarĩ ũmwe wa arĩa maaheirũo mweke ũcio. O rĩngĩ nĩ ndoimire kũrĩa ndamenyerete, no riita rĩrĩ ndaathire gũteithia wĩra Betheli.

Ndaakinyire Betheli Juni 19, mwaka wa 1950 na ngĩambĩrĩria wĩra ũrĩa ndaheirũo. Betheli yarĩ mũgũnda-inĩ wa ĩka igĩrĩ na nuthu na yarĩ nyũmba nene ngũrũ ĩthiũrũrũkĩirio nĩ mĩtĩ mĩnene. Ariũ a Ithe witũ ta ikũmi na erĩ mataahikanĩtie nĩo maatungataga kuo. Ndateithagĩrĩria riiko rũcinĩ tene. Na kuuma kĩndũ thaa ithatũ, ndaarutaga wĩra wa kũhũũra nguo bathi. Mawĩra macio nomo ndaarutaga mathaa ma thaa inyanya. O na thutha wa amishonarĩ gũcoka kuuma kĩgomano, ndaathire na mbere gũtungata Betheli. Ndohaga ngathĩti nĩguo itũmwo, ngatũma mabuku ma andũ arĩa meetagia, na nganyita andũ ũgeni. Ndeekaga ũrĩa wothe nderũo.

Nĩ ndaakenire mũno mwaka wa 1952 rĩrĩa ndanyitire marũa ma gũthiĩ kĩrathi kĩa 20 gĩa Cukuru ya Gileadi tũrĩ hamwe na ariũ a Ithe witũ angĩ atandatũ kuuma Philippines. Maũndũ maingĩ marĩa tuonire Amerika maarĩ merũ na mageni mũno na ithuĩ. Maarĩ ngũrani mũno na marĩa ndoĩ gĩcagi-inĩ gitũ.

Kwa ngerekano nĩ twabatarire kwĩruta kũhũthĩra macini na indo cia kũrĩĩra tũtaamenyerete. Ningĩ o  na rĩera rĩarĩ ngũrani mũno. Mũthenya ũmwe rũcinĩ ndoimire nja ngĩona kũhaana white, na kwarĩ gũthaka mũno. Nĩrĩo rĩarĩ riita rĩakwa rĩa mbere kuona mbarabu. Ngĩcoka ngĩmenya atĩ yarĩ hehu mũno.

O na kũrĩ ũguo, maũndũ macio matianguaga meciria tondũ nĩ ndaakenagĩra ũrĩa twarutagwo Cukuru ya Gileadi. Arimũ aitũ maatũrutaga na njĩra njega mũno. Nĩ twamenyire gwĩka ũthuthuria na kwĩruta na njĩra njega. Gĩthomo kĩu nĩ kĩandeithirie kwagagĩria maũndũ makwa ma kĩĩroho.

Thutha wa kũrĩkia, nĩ ndatũmirũo kwa ihinda ndĩ painia wa mwanya mwena wa Bronx, New York City. Nĩ ũndũ ũcio, nĩ ingĩahotire gũthiĩ kĩgomano kĩa New World Society Assembly kĩrĩa gĩekĩirũo o kũu Bronx Julaĩ, 1953. Thutha wa kĩgomano kĩu, nĩ ndaacokire Philippines kũruta wĩra ũrĩa ndaheirũo.

Ariũ a Ithe witũ wabici-inĩ ya rũhonge maanjĩrire, “Rĩu ũgũthiĩ gũtuĩka mũrori wa mũthiũrũrũko.” Ũndũ ũcio nĩ ũngĩaheire mweke ũngĩ wa kũrũmĩrĩra makinya ma Kristo tondũ aathiaga gũteithia ng’ondu cia Jehova taũni-inĩ na matũũra-inĩ ma kũraihu. (1 Pet. 2:21) Ndaheirũo mũthiũrũrũko mũnene wahutĩtie gĩcigo gĩa gatagatĩ kĩa Luzon, na nĩkĩo gĩcigĩrĩra kĩrĩa kĩnene Philippines. Wahutĩtie nginya gĩcigo kĩa Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac, na Zambales. Nĩguo thiĩ taũni-inĩ imwe, ndabataraga kũgerera Irĩma-inĩ cia Sierra Madre na ciarĩ na mahiga. Gũtirĩ ngari cia mũingĩ ciakinyaga kũu. Nĩ ũndũ ũcio, ndabataraga kũũria ndereba a marori ma gũkuua mĩgogo manguue. Kaingĩ nĩ metĩkagĩra, o na gũtuĩka mũndũ ndaiguaga aiganĩire akuuĩtwo ũguo.

Ciũngano iria nyingĩ ciarĩ njerũ na itiarĩ na andũ aingĩ. Kwoguo ariũ a Ithe witũ nĩ maacokagia ngatho mũno ndamateithia kũbanga mĩcemanio na ũtungata na njĩra njega.

Thutha ũcio nĩ ndaatwarirũo mũthiũrũrũko wahutĩtie gĩcigo gĩothe kĩa Bicol. Warĩ na ikundi nyingĩ ciarĩ na mapainia a mwanya maahunjagia kũndũ gũtahunjĩtio mbere ĩyo. Thĩinĩ wa mũciĩ ũmwe, kĩoro kĩrĩa kĩarĩ kuo kĩarĩ irima rĩakĩranĩtio mĩgogo ĩĩrĩ gatagatĩ. Rĩrĩa ndakinyire mĩgogo ĩyo, no kũgũa yagũire irima naniĩ ngĩharũrũkania nayo. Ndoire ihinda iraihu mũno ingĩgathera na ndĩharĩrie nĩ ũndũ wa maũndũ ma mũthenya ũcio.

Ndĩ mũthiũrũrũko-inĩ ũcio nĩrĩo ndambĩrĩirie gwĩciria ũhoro wa Nora, ũrĩa wambĩrĩirie ũpainia Bulacan. Ihinda-inĩ rĩu aarĩ painia wa mwanya taũni-inĩ ya Dumaguete, na nĩ ndaathire kuo kũmũceerera. Thutha ũcio nĩ twaranagĩria kaingĩ, na tũgĩcoka tũkĩhikania 1956. Kiumia gitũ kĩa mbere thutha wa kũhikania twathire gũceerera kĩũngano kĩmwe Gĩcigĩrĩra-inĩ kĩa Rapu Rapu. Twambataga irĩma nyingĩ kũu na tũgathiĩ magũrũ kũndũ kũnene,  no nĩ twakenaga gũtungatĩra aarĩ na ariũ a Ithe witũ kũndũ icagi-inĩ tũrĩ na mũtumia wakwa.

Thutha wa gũceerera ciũngano kwa ihinda rĩa kĩndũ mĩaka ĩna, nĩ twetirũo tũgatungate wabici-inĩ ya rũhonge. Twambĩrĩirie gũtungata Betheli Janũarĩ, 1960. Kwa ihinda rĩu rĩothe, nĩ ndĩrutĩte maũndũ maingĩ nĩ ũndũ wa kũrutithania wĩra na ariũ a Ithe witũ arĩa mehokeirũo maũndũ maritũ. Nake Nora nĩ akoretwo akĩruta mawĩra matiganĩte Betheli.

Nĩ ũndũ wa gũkorũo Betheli, nĩ ngĩte na kĩrathimo gĩa kwĩyonera bũrũri wa Philippines ũgĩkũra kĩĩroho na njĩra nene. Hĩndĩ ĩrĩa ndaathire Betheli rĩa mbere ndĩ mũndũ mwĩthĩ na itahikanĩtie, kwarĩ na ahunjia ta 10,000 bũrũri wothe. Rĩu Philippines kũrĩ na ahunjia makĩria ma 200,000, na kũrĩ na aarĩ na ariũ a Ithe witũ magana maingĩ maratungata Betheli nĩ ũndũ wa kũnyita mbaru wĩra wa kũhunjia.

Nĩ twabataraga kũndũ kũnene gwa kũrutĩra wĩra wa Betheli. Nĩ ũndũ ũcio Kĩama Kĩrĩa Gĩtongoragia nĩ gĩatwĩrire tũcarie handũ tũngĩaka nyũmba nene. Tũrĩ na mũrũ wa Ithe witũ ũrĩa warũgamagĩrĩra maũndũ ma gũcaba, nĩ twathiire kũrĩ andũ arĩa maariganĩtie na Betheli, kũrĩa gwaikaraga andũ aingĩ kuuma China, tũkĩũragia kana kũrĩ mũndũ ũngĩendire kwendia mũgũnda. Gũtirĩ mũndũ wendaga kwendia; o na mũndũ ũmwe aatwĩrire ũũ: “Ithuĩ andũ a China tũtiendagia. Nĩ kũgũra tũgũraga.”

O na kũrĩ ũguo, mũthenya ũmwe he mũndũ wokire tũterĩgĩrĩire agĩtũũria kana nĩ tũkũgũra mũgũnda wake tondũ eendaga gũthiĩ Amerika. Ũndũ ũcio warũmĩrĩirũo nĩ maũndũ mangĩ tũtetĩkagia. Harĩ mũndũ ũngĩ woigire nĩ ekwendia na agĩkĩra arĩa angĩ ngoro meke o ũguo. O na nĩ twahotire kũgũra mũgũnda wa mũndũ ũrĩa woigĩte, “Ithuĩ andũ a China tũtiendagia.” Kwa ihinda inini mũno, kĩwanja kĩa Betheli kĩarĩ kĩnene maita matatũ gũkĩra ũrĩa kĩarĩ. Ndĩ na ma atĩ Jehova eendaga gũthiĩ ũguo.

Mwaka-inĩ wa 1950 nĩ niĩ ndarĩ mũnini mũno Betheli. No rĩu nĩ ithuĩ akũrũ mũno tũrĩ na mũtumia wakwa. Ndiĩriraga o na hanini nĩ ũndũ wa kũrũmĩrĩra Kristo kũrĩa guothe andongoretie. Nĩ ma aciari akwa nĩ manyingatire mũciĩ, no Jehova nĩ aheete famĩlĩ nene ya aarĩ na ariũ a Ithe witũ. Ndirĩ na nganja o na hanini atĩ Jehova nĩ atũheaga kĩrĩa gĩothe tũrabatara, gũtekũmakania wĩra ũrĩa tũheetwo. Tũrĩ na Nora nĩ tũcokagĩria Jehova ngatho mũno nĩ ũndũ wa indo iria ciothe atũtugĩte nacio na nĩ tũrekĩra arĩa angĩ ngoro mamũgerie.​—Mal. 3:10.

Hĩndĩ ĩmwe Jesu eerire mwĩtia wa mbeca cia igooti wetagwo Mathayo Lawii ũũ: “Tuĩka mũrũmĩrĩri wakwa.” Mathayo eekire atĩa? “Nake agĩtiga indo ciothe, agĩũkĩra na akĩambĩrĩria kũmũrũmĩrĩra [Jesu].” (Luk. 5:​27, 28) O na niĩ nĩ ngoretwo na mĩeke ta ĩyo, na ndĩrekĩra arĩa angĩ ngoro meke o ta ũguo na nĩ mekuona irathimo nyingĩ.