1, 2. (a) Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũronania atĩ andũ nĩ marageria gwetha wĩyathi? (b) Moimĩrĩro ma gwetha wĩyathi makoretwo marĩ marĩkũ?

ŨMŨTHĨ, nĩ kũrĩ na maũndũ maingĩ maraario megiĩ kũiganania ihooto cia arũme na atumia, gwĩka ũrĩa mũndũ ekwenda, na wĩyathi. Andũ aingĩ kuuma mĩena ĩtiganĩte thĩinĩ wa thĩ nĩ mendaga wĩyathi kuumana na kũhinyĩrĩrio, gũthutũkanio, na thĩna. Angĩ nao mendaga kũgĩa na wĩyathi wa kwaria, gwĩthuurĩra, na wa bũrũri wao. Kũndũ kũingĩ andũ nĩ mendete gwĩka ũrĩa mekwenda na gũikara ũrĩa mekwenda.

² O na kũrĩ ũguo, nĩ ũndũ mũritũ kũhingia maũndũ macio. Andũ arĩa matetagĩra ihooto cia andũ kana arĩa marĩ ũteti-inĩ nĩ marũrũnganaga, makarehe ngucanio, na makagarũra thirikari. No maũndũ macio nĩ makoragwo na moimĩrĩro mega? Mũgarũ na ũguo, kaingĩ kuonekaga maũndũ moru na ikuũ. Maũndũ macio mothe monanagia ũũma wa ciugo cia Mũthamaki Suleimani ũrĩa woigire ũũ: ‘Andũ amwe marĩ na ũnene, mahinyagĩrĩria arĩa marĩ rungu rwao.’—Koh. 8:9, The Holy Bible in Gĩkũyũ Language.

3. Tũngĩka atĩa nĩguo tũgĩe na gĩkeno kĩa ma na kũiganĩra?

³ Mũtũmwo Jakubu nĩ onanirie kĩrĩa kĩngĩtũma tũgĩe na  gĩkeno kĩa ma na kũiganĩra. Aandĩkire ũũ: “Mũndũ ũrĩa ũcũthagĩrĩria thĩinĩ wa watho ũrĩa mũkinyanĩru ũrĩa ũrehaga wĩyathi na agatũũra thĩinĩ waguo, . . . nĩ arĩkenagĩra ũndũ ũrĩa areka.” (Jak. 1:25) Jehova, ũrĩa waheanire watho ũcio mũkinyanĩru nĩ oĩ wega kĩrĩa andũ mabataraga nĩguo makorũo na gĩkeno biũ na maiganĩre. Nĩ aaheire aciari aitũ a mbere kĩrĩa gĩothe maabataraga nĩguo makene na mahote kũgĩa na wĩyathi wa ma.

4. Nĩ wĩyathi ũrĩkũ Adamu na Hawa maakenagĩra? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

⁴ Rĩrĩa tũgũthoma mĩrango ĩrĩ ya mbere ya ibuku rĩa Kĩambĩrĩria, nĩ tuonaga wega atĩ Adamu na Hawa nĩ maakenagĩra wĩyathi ũrĩa andũ aingĩ ũmũthĩ meriragĩria kũgĩa; wĩyathi wa maũndũ marĩa marenda, wĩyathi kuumana na guoya, na kũhinyĩrĩrio. Ũtũũro wa Adamu na Hawa ndwarĩ na mĩtangĩko ĩgiĩ gĩa kũrĩa, wĩra, mĩrimũ, na gĩkuũ. (Kĩam. 1:27-29; 2:8, 9, 15) No ũguo nĩ kuuga atĩ wĩyathi ũrĩa andũ acio maakenagĩra ndwarĩ na mĩhaka. Reke tuone.

5. Mũgarũ na ũrĩa andũ aingĩ meciragia-rĩ, nĩ kĩĩ kĩbataranagia nĩguo andũ makenere wĩyathi?

⁵ Andũ aingĩ ũmũthĩ meciragia atĩ nĩguo makorũo na wĩyathi wa ma no mũhaka mahote gwĩka ũndũ o wothe mangĩhota gũtekũmakania moimĩrĩro. Ibuku rĩtagwo The World Book Encyclopedia riugaga wĩyathi nĩ “ũhoti wa gwĩtuĩra matua na kũmeka.” O na kũrĩ ũguo, ningĩ nĩ rĩongagĩrĩra rĩkoiga: “Kũringana na maũndũ megiĩ watho, andũ makoragwo na wĩyathi angĩkorũo matirekwo maũndũ matarĩ ma kĩhooto, matagĩrĩire, kana magekĩrĩrũo mĩhaka ĩtagĩrĩire.” Ũndũ ũcio ũronania atĩ nĩ hagĩrĩire gũkorũo na mĩhaka nĩguo andũ othe makagunĩka kuumana na wĩyathi ũrĩa maheetwo. Kwoguo no twĩyũrie: Nũũ ũrĩ na kĩhooto gĩa kũiga mĩhaka ĩrĩa yagĩrĩire, ĩrabatarania, na ĩtangĩtũhinyĩrĩria?

6. (a) Nĩkĩ no Jehova ũkoragwo na wĩyathi ũtarĩ na mĩhaka? (b) Nĩ wĩyathi wa mũthemba ũrĩkũ andũ mangĩkenera, na nĩkĩ?

⁶ Rĩrĩa tweciria ũhoro wa wĩyathi, ũndũ ũmwe wa bata twagĩrĩirũo kũririkana nĩ atĩ Jehova Ngai nowe ũngĩhota kũheana wĩyathi ũrĩa wagĩrĩire. Nĩkĩ? Tondũ nĩwe wombire indo ciothe na nĩwe Mwathani Mũnene wa igũrũ na thĩ. (1 Tim. 1:17; Kũg. 4:11) Ta ririkana ciugo cia Mũthamaki Daudi agĩtaarĩria atĩ Jehova nowe wa mwanya na nĩwe ũrĩ igũrũ mũno. (Thoma 1 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 29:11, 12.) Nĩ ũndũ ũcio ciũmbe ciothe iria irĩ igũrũ na thĩ ikoragwo na wĩyathi ũrĩ na mĩhaka. Ciũmbe icio no mũhaka imenye atĩ Jehova Ngai nĩwe ũrĩ na kĩhooto gĩa kũiga mĩhaka ĩrĩa yagĩrĩire, ĩrabatarania, na ĩtarĩ ya kũhinyanĩrĩria. Hatarĩ nganja ũguo nĩguo Jehova eekĩire andũ kuuma o kĩambĩrĩria.

7. Nĩ maũndũ marĩkũ mamwe tuombirũo namo matũmaga tũkorũo na gĩkeno?

⁷ O na gũtuĩka kĩambĩrĩria-inĩ Adamu na Hawa nĩ maakenagĩra wĩyathi na njĩra itiganĩte, wĩyathi wao nĩ warĩ na mĩhaka. Maũndũ mamwe mombĩtwo marĩ namo, no ũguo ti kuuga atĩ matiarĩ na mĩhaka. Kwa ngerekano, aciari aitũ a mbere nĩ maamenyaga atĩ nĩguo mathiĩ na mbere gũtũũra nĩ maabataraga kũhuhia, kũrĩa, gũkoma, na maũndũ mangĩ ta macio. Hihi nĩ mangĩaiguire ta matarĩ na wĩyathi rĩrĩa mareka maũndũ maya? Aca, tondũ Jehova nĩ aamenyaga atĩ nĩ mangĩagĩire na gĩkeno na maigue maiganĩire rĩrĩa mareka maũndũ macio. (Thab. 104:14, 15; Koh. 3:12, 13) Nũũ ũtangĩkenera kũhuhia rĩera itheru, kũrĩa irio iria endete, o na kana gũkenera toro? Githĩ tũtikenagĩra gwĩka maũndũ macio tũtekũigua ta tũraringĩrĩrio  kana ta arĩ mũrigo! Hatarĩ nganja ũguo noguo Adamu na Hawa maaiguaga.

8. Nĩ watho ũrĩkũ Ngai aaheete aciari aitũ a mbere, na aamaheete nĩkĩ?

⁸ Jehova nĩ eerire Adamu na Hawa ĩmwe kwa ĩmwe maciarane, maiyũrie thĩ, na mamĩmenyerere. (Kĩam. 1:28) Hihi maũndũ macio nĩ maamaimire wĩyathi wao? Aca matiamaimire. Maaheetwo wĩyathi ũcio nĩguo mahote kũhingia muoroto wa Mũũmbi wa gũtua thĩ paradiso, nĩguo andũ akinyanĩru matũũre tene na tene kuo. (Isa. 45:18) Ũmũthĩ ti mũgarũ na wendi wa Jehova andũ mangĩthuura kwaga kũhika kana kũhikania, kana mangĩingĩra thĩinĩ wa kĩhiko na matũũre matarĩ na ciana. O na kũrĩ ũguo, andũ nĩ mahikanagia na makagĩa ciana o na kũrĩ na moritũ marĩa moimanaga na gũtua matua ta macio. (1 Kor. 7:36-38) Nĩkĩ? Gĩtũmi nĩ tondũ andũ nĩ magĩaga na gĩkeno na makaiganĩra nĩ ũndũ wa gwĩka ũguo. (Thab. 127:3) Gũtirĩ ũndũ ũngĩareheire Adamu na Hawa gĩkeno gĩa tene na tene ta gũkorũo marĩ na famĩlĩ ũtũũro-inĩ wao wothe.

9. Nĩkĩ watho wa Ngai ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 2:17 warĩ wa kĩhooto, mwagĩrĩru, na mwega?

⁹ Ningĩ Jehova nĩ aaheire Adamu na Hawa watho ũngĩ ũrĩa wonanĩtie nginya moimĩrĩro ma kwaga kũwathĩkĩra: “Mũtĩ ũrĩa wa kũmenyithania wega o na ũũru, ndũkanaũrĩe, nĩ gũkorũo mũthenya ũrĩa ũkaũrĩa, no mũhaka ũgakua.” (Kĩam. 2:17) Hihi watho ũcio warĩ wa kĩhooto, mwagĩrĩru, na mwega? Hihi nĩ waimire Adamu na Hawa wĩyathi? Aca! Ũhoro wa ma nĩ atĩ, athomi aingĩ a Bibilia moigaga atĩ watho ũcio warĩ wa kĩhooto. Kwa ngerekano, mũthuthuria ũmwe wa Bibilia oigire ũũ: “Watho wa Ngai thĩinĩ wa [Kĩambĩrĩria 2:16, 17] nĩ atĩ no Ngai ũĩ tu ũndũ ũrĩa mwega . . . harĩ andũ, na no we tu ũĩ ũndũ ũrĩa ũtarĩ mwega . . . harĩ o. Nĩguo andũ makenere ‘ũndũ ũrĩa mwega’ no mũhaka mehoke Ngai na mamwathĩkagĩre. Mangĩrega kũmwathĩkĩra, nĩo marĩĩthuragĩra ũndũ ũrĩa mwega . . . na ũrĩa ũtarĩ mwega.” Ũcio nĩ ũndũ mũritũ andũ matangĩhota gwĩka.

10. Nĩkĩ tũtiagĩrĩire kũringithania wĩyathi wa gwĩthuurĩra na kĩhooto gĩa gũtua ũrĩa kwagĩrĩire na ũrĩa gũtagĩrĩire?

¹⁰ Thutha wa andũ aingĩ ũmũthĩ gũthoma watho ũrĩa Ngai aaheete Adamu, no moige atĩ Adamu nĩ aimĩtwo wĩyathi wa gwĩka maũndũ marĩa aangĩendire. Nĩ ũndũ ũcio, matitaũkagĩrũo nĩ ngũrani ya wĩyathi wa mũndũ wa gwĩthuurĩra na kĩhooto gĩa gũtua ũndũ ũrĩa mwega na ũrĩa mũũru. Adamu na Hawa nĩ maarĩ na wĩyathi wa gũthuura kana nĩ megwathĩkĩra Ngai kana matikũmwathĩkĩra. O na kũrĩ ũguo, no Jehova tu ũrĩ na kĩhooto gĩkinyanĩru gĩa gũthuura ũndũ ũrĩa mwega na ũrĩa ũtarĩ mwega ta ũrĩa “mũtĩ wa kũmenyithania wega o na ũũru” woonanĩtie thĩinĩ wa mũgũnda wa Edeni. (Kĩam. 2:9) Nĩ wega twĩtĩkĩre atĩ hingo ciothe tũtimenyaga moimĩrĩro ma matua maitũ, na tũtingĩhota kũmenya kana marĩkoragwo marĩ mega hĩndĩ ciothe. Na nĩkĩo kaingĩ tuonaga andũ magĩtua matua marĩ na muoroto mwega no thutha-inĩ moimĩrĩro magakorũo marĩ kũnyamarĩka, icanjama, kana maũndũ moru. (Thim. 14:12) Kwaga gũkinyanĩra kwa andũ nĩ gũkoragwo na itemi inene maũndũ-inĩ macio. Kũgerera watho ũrĩa Jehova aaheete Adamu na Hawa nĩ aamarutire na njĩra ya wendo ũrĩa mangĩhũthĩra wĩyathi wa ma. Eekire ũguo na njĩra ĩrĩkũ, na aciari aitũ a mbere maaiyũkirie ũndũ ũcio atĩa?

11, 12. Nĩ kĩĩ gĩatũmire itua rĩa Adamu na Hawa rĩkorũo rĩrĩ rĩũru? Heana ngerekano.

¹¹ O ta ũrĩa kwahanĩkire, aciari aitũ a mbere maathurire kũremera Ngai. Shaitani  nĩ aageririe Hawa na njĩra aaremirũo nĩ kwĩgirĩrĩria. Aamwĩrire ũũ: “Maitho manyu nĩmakahingũka, mũtuĩke o ta Ngai, mũmenyage wega o na ũũru.” (Kĩam. 3:5) No hihi matua ma Adamu na Hawa nĩ maatũmire magĩe na wĩyathi makĩria na njĩra o yothe? Aca. Matua mao matiatũmire magĩe na kĩrĩa Shaitani aamerĩte nĩ mekũgĩa. Ũhoro wa ma nĩ atĩ, thutha wa ihinda rĩtarĩ coho nĩ maamenyire atĩ kũregana na ũtongoria wa Jehova na gwĩka maũndũ na njĩra yao kwamareheire ũgwati. (Kĩam. 3:16-19) Nĩkĩ? Na njĩra nguhĩ Jehova ndaaheete mũndũ wĩyathi wa gwĩtongoria.—Thoma Thimo 20:24; Jeremia 10:23.

¹² Ũndũ ũcio no ũringithanio na mũtwari wa ndege. Nĩguo akinye kũrĩa arathiĩ, no mũhaka arũmĩrĩre njĩra ĩrĩa ĩtĩkĩrĩkĩte. Indo cia kĩĩrĩu ciĩgiĩ thabarĩ cia ndege nĩ iteithagia mũtwari wa ndege gũcihũthĩra na gũikara makĩaranagĩria na arĩa maramũtongoria thabarĩ-inĩ yake nĩguo akinye kũrĩa arathiĩ. O na kũrĩ ũguo, angĩaga gwathĩkĩra ũrĩa areerũo nĩ ũrĩa ũramũtongoria na ecirie kũrũmĩrĩra njĩra ĩrĩa ekwenda, moimĩrĩro no makorũo marĩ moru mũno. O ta mũtwari ũcio wa ndege, Adamu na Hawa meendaga gwĩka maũndũ na njĩra yao. Nĩ maaregire ũtongoria ũrĩa Ngai aamaheete. Moimĩrĩro maarĩ marĩkũ? Marigĩrĩrio maarĩ moru mũno tondũ maarehire mehia na gĩkuũ harĩ o, na njiarũa ciao. (Rom. 5:12) Makĩgeria kwenda kwĩyatha, maateire inya makinyĩrĩte inyanya tondũ nĩ morirũo nĩ wĩyathi wa ma ũrĩa maaheetwo.

13, 14. Tũngĩgĩa na wĩyathi wa ma atĩa?

¹³ Andũ no mecirie atĩ o ũrĩa mekũgĩa na wĩyathi mũingĩ noguo maũndũ mao mekwagĩra, no ũhoro wa ma nĩ atĩ kũgĩa na wĩyathi ũtarĩ na mĩhaka nĩ ta rũhiũ rũnoretwo mĩena yerĩ. Nĩ ma, wĩyathi nĩ ũkoragwo na ũguni mũingĩ, no o na kũrĩ ũguo, tũtingĩenda gwĩciria ũrĩa thĩ ĩngĩkorũo ĩtariĩ andũ mangĩkorũo matarĩ na mĩhaka o yothe. Nĩ ũndũ ũcio, ibuku rĩtagwo The World Book Encyclopedia riugaga ũũ: “Mawatho ma bũrũri o wothe matũmaga kũgĩe na wĩyathi na mĩkaana mĩritũ kũrũmĩrĩra.” Kiugo “mĩritũ” nĩ kĩagĩrĩru. Ta wĩcirie ũhoro wa mawatho maingĩ marĩa mandĩkĩtwo nĩ andũ,  hĩndĩ ĩyo tũtambĩte gwĩciria ũhoro wa mawakiri na acirithania arĩa mabataranagia nĩguo mawatho macio mataũrũo na marũmĩrĩrũo.

¹⁴ Ngũrani na ũguo, Jesu Kristo nĩ onanirie njĩra ĩrĩa hũthũ ya kũgĩa na wĩyathi wa ma. Oigire ũũ: “Mũngĩtũũra kiugo-inĩ gĩakwa, mũgũkorũo mũrĩ arutwo akwa kũna, na nĩ mũkũmenya ũhoro ũrĩa wa ma, naguo ũhoro ũrĩa wa ma ũmũkũũre ũkombo-inĩ.” (Joh. 8:31, 32) Ũtaaro wa Jesu wĩgiĩ kũgĩa na wĩyathi wa ma ũhutĩtie maũndũ merĩ: Wa mbere, nĩ gwĩtĩkĩra ũhoro ũrĩa wa ma aarutanire, na wa kerĩ, nĩ gũtuĩka mũrutwo wake. Gwĩka ũguo nĩ gũgũtũteithia kũgĩa na wĩyathi wa ma. No nĩ wĩyathi wa ma kuuma kũrĩ kĩĩ? Aathire na mbere kuuga ũũ: “Mũndũ o wothe wĩhagia, nĩ ngombo ya mehia. . . . Mũriũ angĩgũkũũra ũkombo-inĩ, ũgũkorũo kũna ũrĩ mũkũũre.”—Joh. 8:34, 36.

15. Nĩkĩ wĩyathi ũrĩa Jesu eeranĩire no ũtũme tũkorũo ‘kũna tũrĩ akũũre’?

¹⁵ Hatarĩ nganja, wĩyathi ũrĩa Jesu eerĩire arutwo ake nĩ wa gĩkĩro kĩa igũrũ gũkĩra wa gĩũteti kana wa bũrũri ũrĩa andũ aingĩ meriragĩria ũmũthĩ. Rĩrĩa Jesu oigire “Mũriũ angĩgũkũũra ũkombo-inĩ, ũgũkorũo kũna ũrĩ mũkũũre,” aaragia ũhoro wa gũkũũrũo kuumana na ũkombo ũrĩa mũnene na kũhinyĩrĩrio kũrĩa andũ matũũraga mahinyĩrĩirio nĩ ũndũ wa gũkorũo marĩ ‘ngombo cia mehia.’ Mehia to gũtũma mangĩtũma twĩke ũrĩa gũtagĩrĩire ĩndĩ no matũgirĩrĩrie gwĩka ũrĩa tũĩ nĩ wega kana gũikara ũrĩa tũĩ nĩ kwagĩrĩire. Nĩ ũndũ ũcio, tũkoragwo tũrĩ ngombo cia mehia, na moimĩrĩro nĩ gũkua ngoro, ruo, kũnyamarĩka, na mũthia-inĩ nĩ tũkuaga. (Rom. 6:23) Mũtũmwo Paulo nĩ aaiguire ruo rũu na ũndũ ũcio nĩ watũmire aigue ũũru mũno. (Thoma Aroma 7:21-25.) Rĩrĩa mĩnyororo ya mehia ĩkeherio norĩo tu tũkagĩa na kĩĩrĩgĩrĩro na wĩyathi wa ma ũrĩa aciari aitũ a mbere maakenagĩra.

16. Nĩ na njĩra ĩrĩkũ tũngĩkorũo kũna tũrĩ akũũre?

¹⁶ Ciugo cia Jesu “mũngĩtũũra kiugo-inĩ gĩakwa,” cionanagia atĩ nĩ kũrĩ mĩhaka kana maũndũ mabataranagia nĩguo tũkorũo tũrĩ na wĩyathi. Tũrĩ Akristiano meyamũrĩire Ngai nĩ twĩregete na tũgathuura gũtũũra kũringana na morutani ma Kristo tũrĩ arutwo ake. (Mat. 16:24) O ta ũrĩa Jesu eeranĩire, nĩ tũgaakorũo na wĩyathi wa ma rĩrĩa tũkaagunĩka biũ kuumana na igongona rĩake rĩa ũkũũri.

17. (a) Nĩ na njĩra ĩrĩkũ ũtũũro witũ ũngĩkorũo ũrĩ na muoroto na tũiganĩre? (b) Tũkaarĩrĩria ũndũ ũrĩkũ thĩinĩ wa gĩcunjĩ kĩu kĩngĩ?

¹⁷ O ta arutwo a Jesu nĩ tũgĩaga na ũtũũro ũrĩ na muoroto na tũkaiganĩra rĩrĩa twenyihĩria morutani ma Jesu. Ũndũ ũcio nĩ ũtũheaga kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũkaagĩa na wĩyathi kuumana na mehia na gĩkuũ. (Thoma Aroma 8:1, 2, 20, 21.) Gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire nĩ gĩkaarĩrĩria ũrĩa tũngĩhũthĩra wĩyathi ũrĩa tũrĩ naguo na njĩra ya ũũgĩ nĩguo tũtĩithie Jehova, Ngai ũrĩa ũrĩ wĩyathi wa ma, tene na tene.