1, 2. (a) Jesu onaga Watho wa Ngai atĩa? (b) Nĩ na njĩra ĩrĩkũ andĩki-Watho na Afarisai maagaga gwathĩkĩra Watho?

JESU nĩ eendete Watho wa Musa. Na ũcio ti ũndũ wa kũgegania tondũ Watho ũcio woimĩte kũrĩ Ũrĩa wa bata mũno ũtũũro-inĩ wake, na nĩwe Ithe, Jehova. Ũrĩa Jesu eendete Watho wa Ngai warĩ ũndũ warathĩtwo thĩinĩ wa Thaburi 40:8: “Niĩ ngenagio no gwĩka ũrĩa wendaga, wee Ngai wakwa; ĩĩ-ni, [watho, NW] kĩrĩra gĩaku kĩrĩ o ngoro-inĩ yakwa.” Jesu nĩ onanirie kũgerera ciugo na ciĩko atĩ Watho wa Ngai warĩ mũkinyanĩru, wa kũguna, na maũndũ mothe maandĩkĩtwo thĩinĩ waguo no mũhaka mangĩahingire.—Mat. 5:17-19.

² Nĩ ũndũ ũcio, no mũhaka akorũo Jesu nĩ aaturirũo mũno rĩrĩa onire andĩki-Watho na Afarisai makĩaga gwathĩkĩra Watho wa Ithe. Nĩ maarũmagĩrĩra biũ tũmaũndũ tũrĩa tũnini twa Watho, na tũmenyaga ũguo tondũ Jesu nĩ oigire ũũ: “Mũrutaga gĩcunjĩ gĩa ikũmi gĩa terere na kĩa bitharĩ na gĩa thuu.” Angĩkorũo nĩ mekaga ũguo-rĩ, thĩna warĩ ha? Aacokire akiuga ũũ: “No mũtitindanagĩra na maũndũ marĩa ma bata ma Watho, nĩmo kĩhooto, tha, na wĩhokeku.” (Mat. 23:23) Ngũrani na Afarisai acio meyonaga marĩ athingu, Jesu nĩ aamenyaga kĩrĩa gĩatũmĩte Watho ũheanwo na ngumo cia Ngai iria cionanagio nĩ Watho ũcio.

3. Gĩcunjĩ gĩkĩ gĩkwarĩrĩria maũndũ marĩkũ?

 ³ Akristiano matikoragwo rungu rwa Kĩrĩkanĩro kĩa Watho. (Rom. 7:6) O na kũrĩ ũguo, Jehova nĩ aandĩkithirie Watho ũcio thĩinĩ wa Bibilia nĩ ũndũ witũ. Ndendaga tũikare tũkuuĩte maũndũ ma Watho ũcio, ĩndĩ endaga tũhũthĩre ũtaũku nĩguo tũhingie “maũndũ marĩa ma bata” maguo, na nĩmo motaaro marĩa mekagĩra Watho ũcio hinya. Kwa ngerekano, nĩ motaaro marĩkũ tũngĩtaũkĩrũo nĩmo kuumana na mũbango wa matũũra ma kũũrĩra? Gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩhĩtũku nĩ tuonire maũndũ marĩa tũngĩĩruta kuumana na makinya marĩa moyagwo nĩ mũndũ woraganĩte atekwenda. Ningĩ kuumana na matũũra ma kũũrĩra, no tũreruta ũhoro wĩgiĩ Jehova na ũrĩa tũngĩonania ngumo ta ciake. Nĩ ũndũ ũcio, gĩcunjĩ gĩkĩ nĩ gĩgũcokia ciũria ici ithatũ: Matũũra ma kũũrĩra monanagia atĩa tha cia Jehova? Matũrutaga atĩa igũrũ rĩgiĩ ũrĩa onaga muoyo? Monanagia atĩa kĩhooto gĩake? Rora njĩra iria ũngĩhota kwĩgerekania na Jehova harĩ o kĩmwe gĩa ciũria icio.—Thoma Aefeso 5:1.

4, 5. (a) Nĩ na njĩra ĩrĩkũ matũũra ma kũũrĩra mangĩakinyĩrĩkire na njĩra hũthũ, na nĩkĩ? (b) Ũndũ ũcio ũratũruta atĩa igũrũ rĩgiĩ Jehova?

⁴ Matũũra marĩa matandatũ ma kũũrĩra nĩ mangĩakinyĩrĩkire na njĩra hũthũ. Jehova aathĩte Aisiraeli mathuure matũũra matatũ mũrĩmo ũmwe wa Rũũĩ rwa Jorodani na macio mangĩ mũrĩmo ũcio ũngĩ. Nĩkĩ? Nĩguo mũndũ o wothe ũngĩoraganire atekwenda ahote gũkinya kuo na ihenya. (Ndar. 35:11-14) Njĩra cia gũthiĩ matũũra ma kũũrĩra ciaikaraga irĩ thondeke wega. (Gũcok. 19:3) Kũringana na ũndũire wa Kĩyahudi, nĩ gwekĩrĩtwo imenyithia njĩra-inĩ, iria cionagĩrĩria mũndũ matũũra macio. Tondũ nĩ kwarĩ na matũũra ma kũũrĩra, mũndũ angĩoraganire atekwenda, ndaabataraga kũũrĩra bũrũri-inĩ ũngĩ kũrĩa angĩagucĩrĩirio kwĩingĩrania na ũthathaiya wa maheeni.

⁵ Ta wĩcirie ũndũ ũyũ: Jehova nĩwe waathanĩte atĩ mũndũ oragana akĩendaga o nake oragwo, na nowe waheire mũndũ ũrĩa woragana atekwenda mweke wa kuonio tha na kũgitĩrũo. Mũndũ ũmwe akĩarĩrĩria ũndũ ũcio oigire ũũ: “Maũndũ mothe maaragio cararũkũ. Ĩyo yarĩ njĩra ya Ngai ya kuonania tha.” Jehova ti mũtuanĩri cira ũtarĩ tha tondũ ndaroraga o ũrĩa angĩherithia ndungata ciake. Handũ ha ũguo, akoragwo na ‘tha nyingĩ.’—Ef. 2:4.

6. Mwerekera wa Afarisai warĩ ngũrani atĩa na ũrĩa Ngai onanagia tha?

⁶ Ngũrani na ũguo, Afarisai nĩ maaregaga kuonania tha. Kwa ngerekano, kũringana na ũndũire wao, maatiendaga kuohera mũndũ ihĩtia rĩmwe makĩria ma maita matatũ. Jesu nĩ onanirie ũrĩa monaga andũ arĩa maamahĩtĩria hĩndĩ ĩrĩa aaheanire ngerekano ya Mũfarisai ũrĩa wahoire ũũ: “Nĩ ndagũcokeria  ngatho Ngai, nĩ gũkorũo niĩ nditariĩ ta andũ arĩa angĩ othe—atunyani, andũ matarĩ athingu, itharia—o na kana ta mwĩtia ũyũ wa mbeca cia igooti.” Mwĩtia ũcio wa mbeca cia igooti aarĩ o hau akĩhoya Ngai enyihĩtie amũiguĩre tha. Nĩ kĩĩ gĩatũmaga Afarisai maage kuonania tha na njĩra nene ũguo? Bibilia yugaga atĩ monaga “andũ arĩa angĩ ta matagĩrĩire.”—Luk. 18:9-14.

7, 8. (a) Ũngĩgerekania atĩa na Jehova rĩrĩa wahĩtirio? (b) Nĩkĩ no tuge kuohanĩra nĩ kũgeragia wĩnyihia witũ?

⁷ Wĩgerekanie na Jehova harĩ kuonania tha, no ti Afarisai. (Thoma Akolosai 3:13.) Njĩra ĩmwe ya gwĩka ũguo nĩ kũhũthia ngoro nĩguo arĩa makũhĩtĩria mahote gũkũherera. (Luk. 17:3, 4) Wĩyũrie ũũ: ‘Hihi nĩ hotaga kuohera andũ arĩa mahĩtĩria nginya rĩrĩa meka ũguo rĩngĩ na rĩngĩ? Hihi nĩ ngoragwo ndĩhaarĩirie gũcokia thayũ na mũndũ ũhĩtĩirie kana akandurithia?’

⁸ Kuohanĩra kũgeragia wĩnyihia witũ. Afarisai nĩ maaremirũo gũtooria igerio rĩu tondũ meeyonaga marĩ a bata gũkĩra andũ arĩa angĩ. O na kũrĩ ũguo, tũrĩ Akristiano no mũhaka tũrĩ na wĩnyihia tuonage “arĩa angĩ marĩ a bata” gũtũkĩra, na ũguo nĩ kuuga tuonage atĩ nĩ twagĩrĩirũo kũmohera. (Afil. 2:3) Hihi nĩ ũkwĩgerekania na Jehova nĩguo ũtoorie igerio rĩu rĩa wĩnyihia? Igaga “njĩra” yaku ya kuohanĩra ĩrĩ hingũre na ĩrĩ thondeke wega. Hiũhaga kuonania tha, no ndũkahiũhage kũrakara.—Koh. 7:8, 9.

9. Jehova aaririkanagia Aisiraeli atĩa bata wa kuona muoyo ũrĩ mũtheru?

⁹ Muoroto mũnene wa matũũra ma kũũrĩra warĩ kũgitĩra Aisiraeli kuumana na mahĩtia ma gũita thakame ya mũndũ ũtehĩtie. (Gũcok. 19:10) Jehova nĩ endete muoyo na nĩ athũire “moko marĩa maitaga thakame ĩrĩa ĩtehĩtie.” (Thim. 6:16, 17) Tondũ Ngai nĩ mũtheru na nĩ wa kĩhooto ndangĩagire gũtindanĩra nginya na mũndũ ũrĩa ũraganĩte atekwenda. Ma nĩ atĩ, mũndũ woraganĩte atekwenda nĩ onagio tha. O na kũrĩ ũguo, no mũhaka angĩathire kwĩra athuri ũrĩa ekĩte, na mona atĩ oraganĩte atekwenda aabataire gũtũũra thĩinĩ wa itũũra rĩa kũũrĩrũo nginya rĩrĩa mũthĩnjĩri-Ngai mũnene angĩakuire. Ũndũ ũcio hihi nĩ ũngĩatũmire aikare itũũra-inĩ rĩu ũtũũro wake wothe. Moimĩrĩro macio ma ciĩko ciake maaririkanagia Aisiraeli othe bata wa kuona muoyo ũrĩ mũtheru. Nĩ getha matĩe Mũheani wa Muoyo, maabatiĩ gwĩthema gĩĩko kana kaũndũ o gothe kangĩaingĩririe muoyo wa mũndũ ũngĩ ũgwati-inĩ.

10. Kũringana na Jesu-rĩ, nĩ na njĩra ĩrĩkũ Afarisai na andĩki-Watho mataatindanagĩra na mĩoyo ya andũ?

¹⁰ Mũgarũ na Jehova, andĩki-Watho na Afarisai maationanagia gĩtĩo harĩ muoyo. Na njĩra ĩrĩkũ? Jesu aamerire ũũ: “Nĩ mweeheririe cabi ya ũmenyo. Inyuĩ ene mũtigana gũtonya, na nĩ mũgiragia arĩa maratonya matonye!” (Luk. 11:52) Maagĩrĩirũo kũhingũrĩra andũ kana kũmateithia mataũkĩrũo nĩ Kiugo kĩa Ngai na mathiĩre njĩra-inĩ ya muoyo wa tene na tene. Handũ  ha ũguo, meeheririe andũ harĩ “Mũtongoria Ũrĩa Mũnene wa muoyo,” Jesu, makĩmatwara njĩra-inĩ ĩrĩa ĩngĩatũmire makanangwo tene na tene. (Atũm. 3:15) Afarisai acio na andĩki-Watho maarĩ etĩi na nĩ meyendete tondũ matiatindanagĩra na mĩoyo ya andũ arĩa angĩ kana makamendera maũndũ mega. Matiarĩ tha o na hanini.

11. (a) Nĩ na njĩra ĩrĩkũ mũtũmwo Paulo onaga muoyo ta ũrĩa Ngai awonaga? (b) Nĩ kĩĩ gĩgũtũteithia kuona ũtungata ta ũrĩa Paulo aawonaga?

¹¹ Tũngĩĩthema atĩa muonere ta wa andĩki-Watho na Afarisai nĩguo twĩgerekanie na Jehova? Twagĩrĩirũo nĩ gũtĩa muoyo na kũwona ũrĩ wa bata. Mũtũmwo Paulo nĩ eekire ũguo na njĩra ya kũhunjia kĩhinyio. Kwoguo nĩ angĩahotire kuuga ũũ: “Niĩ ndikoorio thakame ya mũndũ o na ũmwe.” (Thoma Atũmwo 20:26, 27.) Ningĩ, Paulo ndaahunjagia nĩguo ahingie watho kana nĩguo ndakone ta arahĩtia. Handũ ha ũguo, nĩ eendete andũ na mĩoyo yao yarĩ ya bata harĩ we. (1 Kor. 9:19-23) O na ithuĩ twagĩrĩirũo kwĩrutanĩria gũkũria muonere ta wa Ngai wĩgiĩ muoyo. Jehova “endaga othe merire.” (2 Pet. 3:9) Hihi we nĩguo wendaga? Ũngĩambĩrĩria gũkũria mwerekera wa kuonania tha, ũndũ ũcio nĩ ũgũtũma wongerere kĩyo gĩaku ũtungata-inĩ na ũgĩe na gĩkeno makĩria rĩrĩa ũreka ũguo.

12. Nĩkĩ kwĩgitĩra nĩ ũndũ wa bata mũno harĩ ndungata cia Ngai?

¹² Ningĩ no tuone muoyo ta ũrĩa Jehova awonaga tũngĩkũria mawoni mega megiĩ kwĩgitĩra. No mũhaka twĩmenyerere tũgĩtwarithia ngari kana tũkĩruta wĩra, rĩrĩa tũraaka, kũramata, kana tũgĩthiĩ kũrĩa tũthathayagĩria. Tũtikanaige wĩra, mbeca, kana maũndũ mangĩ mbere ya ũgitĩri na ũgima witũ wa mwĩrĩ. Ngai witũ ũrĩ kĩhooto ekaga ũrĩa kwagĩrĩire hingo ciothe. Tũngĩenda kũmũtũkia. Athuri a ciũngano nĩ mageragia mũno kwĩmenyerera, na kũmenyerera andũ arĩa mararutithania wĩra nao. (Thim. 22:3) Kwoguo, ũngĩheo ũtaaro wĩgiĩ mawatho ma kwĩgitĩra nĩ mũthuri wa kĩũngano, wagĩrĩirũo gwĩtĩkĩra. (Gal. 6:1) Onaga muoyo ta ũrĩa Jehova awonaga na ndũrĩ hĩndĩ ũgacokererũo nĩ “thakame.”

13, 14. Athuri a Isiraeli mangĩonanirie kĩhooto ta kĩa Jehova atĩa?

¹³ Jehova aathire athuri a Isiraeli megerekanie nake harĩ kuonania ithimi cia igũrũ cia gũtua cira na kĩhooto. Ũndũ wa mbere athuri acio maabataraga nĩ kwamba kũmenya maũndũ mothe. Ningĩ, no mũhaka mangĩarorire na kinyi muoroto wa mũndũ ũrĩa ũraganĩte atekwenda, mwerekera wake, na ciĩko ciake cia hau kabere hĩndĩ ĩrĩa maratua kana nĩ mekũmuonia tha. Nĩguo monanie kĩhooto ta kĩa Ngai, no mũhaka mangĩarorire mone kana mũndũ ũcio woraganĩte eekĩte ũguo nĩ ũndũ wa ‘rũthũũro’ kana ‘akohania njĩra-inĩ.’ (Thoma Ndari 35:20-24.) Kũngĩabataranirie ũira, aira erĩ no mũhaka mangĩonanirie atĩ mũndũ ũcio nĩwe woraganĩte akĩendaga.—Ndar. 35:30.

¹⁴ Nĩ ũndũ ũcio, thutha wa kũrora maũndũ mothe megiĩ ũhoro ũcio, athuri matiabataraga kũrora o gĩĩko kĩrĩa gĩekĩtwo, ĩndĩ nĩ nginya kũrora mũndũ we mwene. Nĩ maabataraga ũtaũku kana ũhoti wa kuona maũndũ na njĩra ndikĩru, handũ ha kũmona na maitho. Makĩria ma ũguo, nĩ maabataraga roho mũtheru wa Jehova, ũrĩa ũngĩamahotithirie kuonania ũtaũku ta wake, tha, na kĩhooto.—Tham. 34:6, 7.

15. Onania ngũrani ya ũrĩa Jesu onaga ehia na ũrĩa Afarisai maamonaga.

¹⁵ Afarisai maaroraga o ihĩtia rĩrĩa mũndũ ekĩte, handũ ha kũrora ũrĩa ngoro yake yatariĩ. Hĩndĩ ĩrĩa Afarisai monire Jesu arĩ ndĩa-inĩ kwa Mathayo mũciĩ, moririe arutwo ake ũũ: “Mũrutani wanyu arĩanagĩra na etia a mbeca cia igooti na ehia nĩkĩ?” Jesu aamacokeirie ũũ: “Andũ arĩa matarĩ arwaru matibataraga ndagĩtarĩ, no arĩa arwaru nĩo mamũbataraga.  Nĩ ũndũ ũcio-rĩ, thiĩi mũgatuĩrie ũrĩa ciugo ici ciugĩte: ‘Ngwenda muonanagie tha no ti mũndutagĩre magongona.’ Tondũ ndiokire gwĩta arĩa athingu, no ndokire gwĩta ehia.” (Mat. 9:9-13) Hihi Jesu aaheanaga gĩtũmi gĩa gwĩka mehia maritũ? Aca. Ma nĩ atĩ, ndũmĩrĩri ĩrĩa ya bata Jesu aahunjagia nĩ hamwe na kwĩra andũ merire. (Mat. 4:17) O na kũrĩ ũguo, Jesu nĩ onire atĩ ‘etia a mbeca cia igooti na ehia’ amwe nĩ meendaga kũgarũrũka. Matiathiĩte kwa Mathayo mũciĩ o kũrĩa tu. Handũ ha ũguo, “aingĩ ao nĩ maamũrũmagĩrĩra [Jesu].” (Mar. 2:15) Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, Afarisai aingĩ mationire kĩrĩa Jesu onaga harĩ andũ acio. Ngũrani na Ngai ũrĩ tha na kĩhooto ũrĩa Afarisai moigaga atĩ nĩwe maathathayagia, o monaga andũ arĩa angĩ marĩ ehia na matarĩ kĩene.

16. Nĩ maũndũ marĩkũ Kamĩtĩ ya cira ĩĩrutanagĩria gũtaũkĩrũo?

¹⁶ Ũmũthĩ no mũhaka athuri a kĩũngano megerekanie na Jehova ũrĩa ‘wendete maũndũ ma kĩhooto.’ (Thab. 37:28) Nĩ marabatara kwamba ‘gũtuĩria o na gũthuthuria, na kũũrĩrĩria na kĩyo’ nĩguo mamenye kana kũrĩ na ihĩtia rĩkĩtwo. Angĩkorũo nĩ kũrĩ, macokaga magatua cira ũcio kũringana na ũtongoria ũrĩa ũrĩ Maandĩko-inĩ. (Gũcok. 13:12-14) Hĩndĩ ĩrĩa marĩ kamĩtĩ-inĩ ya cira, no mũhaka marore na kinyi kana Mũkristiano wĩkĩte mehia maritũ nĩ aronania kwĩrira. Kwĩrira kana kwaga kwĩrira ti ũndũ ũngĩyonania o ũguo. Kũhutagia muonere wa mũndũ, mwerekera wake, na ũrĩa ngoro yake ĩtariĩ. (Kũg. 3:3) No mũhaka mũndũ mwĩhia erire angĩkorũo nĩ arenda kuonio tha. *

17, 18. Athuri mangĩhota atĩa gũkũũrana mũndũ wĩrirĩte kuuma ngoro? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

¹⁷ Jehova na Jesu nĩ mahotaga gũthoma ngoro, no athuri matingĩhota. Nĩ ũndũ ũcio, angĩkorũo ũrĩ mũthuri wa kĩũngano-rĩ, ũngĩhota atĩa gũkũũrana kana mũndũ nĩ erirĩte kuuma ngoro? Wambere, hoya ũheo ũũgĩ na ũtaũku. (1 Ath. 3:9) Wakerĩ, caria ũteithio kuuma Kiugo-inĩ kĩa Ngai na mabuku-inĩ ma ngombo ĩrĩa ĩĩhokekete na njũgĩ nĩguo ũhote gũkũũrana “kĩeha gĩa gũkũ thĩ” na “kĩeha kiumanĩte na ũngai,” kana kwĩrira kuuma ngoro. (2 Kor. 7:10, 11) Rora ũrĩa Maandĩko mataarĩirie igũrũ rĩgiĩ arĩa merirĩte na arĩa materirĩte. Bibilia ĩtaarĩirie na njĩra ĩrĩkũ mĩthiĩre yao, mĩerekera, kana ũrĩa monaga maũndũ?

¹⁸ Thutha ũcio, wĩrutanĩrie kuona ũrĩa mũndũ ũcio atariĩ. Wĩcũranie ũhoro wa mĩthiĩre yake ya hau kabere, mĩoroto yake, na ũrĩa maũndũ make matariĩ. Bibilia ĩkĩaria ũhoro wa Jesu arĩ we mũtwe wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano, yugaga ũũ: “Ningĩ ndagatuaga cira na gĩthiithi, o na kana arũithanie na ũndũ wa kũigua njukũ. No rĩrĩ, athĩni akamatuagĩra cira na ũthingu, nao arĩa ahoreri a gũkũ thĩ amarũĩrĩre na kĩhooto.” (Isa. 11:3, 4) Athuri, mũrutithanagia wĩra na Jesu na no amũteithie gũtua cira o ta ũrĩa we atuaga. (Mat. 18:18-20) Na githĩ tũtikenaga tondũ nĩ tũkoragwo na athuri merutanagĩria gũtũrũmbũyia ta Jesu? Nĩ tũkenaga mũno nĩ kĩyo kĩao gĩa gũthingata tha na kĩhooto ciũngano-inĩ citũ.

19. Nĩ ũndũ ũrĩkũ weruta kuumana na matũũra ma kũũrĩra ũngĩenda kũhũthĩra?

¹⁹ Watho wa Musa wonanagia “maũndũ ma mũthingi megiĩ ũmenyo na megiĩ ũhoro ũrĩa wa ma” wa Jehova na ithimi ciake cia ũthingu. (Rom. 2:20) Kwa ngerekano, matũũra ma kũũrĩra marutaga athuri ‘gũtuanagĩra cira na kĩhooto,’ na nĩ matũrutaga ithuothe ‘gũtuganaga, na kũiguanagĩra tha, o mũndũ na ũrĩa ũngĩ.’ (Zek. 7:9) Ithuĩ tũtikoragwo rungu rwa Watho. O na kũrĩ ũguo, Jehova ndagarũrũkaga, na ngumo ya tha na kĩhooto no cia bata mũno harĩ we. Na githĩ ti gĩtĩo gũthathaiya Ngai ũrĩa tũũmbĩtwo na mũhianĩre wake, ũrĩa tũngĩhota kwĩgerekania nake, na kwĩgitia harĩ we?