1, 2. (a) Kĩhiko kĩambĩrĩirie atĩa? (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ mũthuri na mũtumia wa mbere maamenyaga wĩgiĩ kĩhiko? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

NĨ ŨNDŨ wa ndũire harĩ andũ kũhika na kũhikania. Gũthuthuria kĩhumo na muoroto wa kĩhiko no gũtũteithie gũkorũo na muonere ũrĩa wagĩrĩire kwerekera kĩhiko na tũkenere biũ irathimo iria ciumanaga nakĩo. Thutha wa Jehova kũũmba Adamu, nĩ aamũheire wĩra wa kũhe nyamũ marĩĩtwa. No “ha ũhoro wa mũndũ-rĩ, gũtiakorirũo kwĩ na mũmũteithia maaganĩrĩirũo nake.” Nĩ ũndũ ũcio Jehova agĩtũma Adamu akome toro mũnene mũno, akĩmũruta rũbaru, akĩrũhũthĩra gũthondeka mũtumia na akĩmũtwarĩra Adamu. (Thoma Kĩambĩrĩria 2:20-24.) Kwoguo, Jehova nĩwe mwambĩrĩria wa kĩhiko.

² Jesu nĩ onanirie atĩ nĩ Jehova woigĩte ũũ: “Mũndũrũme nĩ agaatiga ithe na nyina manyitane na mũtumia wake, na acio erĩ matuĩke mwĩrĩ ũmwe.” (Mat. 19:4, 5) Nĩ ũndũ wa Jehova kũhũthĩra rũbaru rwa Adamu kũũmba mũtumia wa mbere, ũndũ ũcio wonanagia atĩ Adamu aarĩ na ũkuruhanu wa hakuhĩ  mũno na mũtumia ũcio. Matiarĩ matigane, na mũndũ agĩrĩirũo gũkorũo na mũtumia ũmwe tu.

3. Muoroto mũnene wĩgiĩ kĩhiko warĩ ũrĩkũ?

³ Adamu nĩ aakenirio mũno nĩ mũtumia wake ũrĩa aacokire gwĩta Hawa. Hawa arĩ we “maaganĩrĩirũo” na Adamu, nĩ angĩatuĩkire “mũmũteithia.” Kwoguo nĩ mangĩakoragwo na gĩkeno o mũndũ angĩahingirie itemi rĩake. (Kĩam. 2:18) Muoroto mũnene wa kĩhiko warĩ kũiyũria thĩ. (Kĩam. 1:28) O na gũtuĩka anake na airĩtu nĩ mendete aciari ao, nĩ mangĩamatigire nĩguo mahike kana mahikanie na mambĩrĩrie famĩlĩ ciao. Andũ mangĩaiyũrire thĩ na mamĩtue paradiso.

4. Nĩ atĩa kwahanĩkire harĩ kĩhiko kĩa mbere?

⁴ Kĩhiko kĩa mbere nĩ kĩagĩire na mathĩna tondũ Adamu na Hawa nĩ maahũthĩrire wĩyathi wao wa gwĩthuurĩra na njĩra njũru, makĩaga gwathĩkĩra Jehova. Shaitani ũrĩa Mũcukani, nĩwe “nyoka ĩrĩa ya tene,” nĩ aaheenirie Hawa atĩ angĩarĩire matunda ma “mũtĩ ũrĩa wa kũmenyithania wega o na ũũru,” nĩ angĩagĩire na ũũgĩ wa mwanya ũrĩa ũngĩamũteithirie gwĩthuuragĩra wega na ũũru. Ndatĩire ũnene wa mũthuri wake na njĩra ya kwamba kũmũũria mawoni make megiĩ ũndũ ũcio. Nake Adamu handũ ha gwathĩkĩra Jehova, nĩ eetĩkĩrire itunda rĩrĩa aaheirũo nĩ Hawa.—Kũg. 12:9; Kĩam. 2:9, 16, 17; 3:1-6.

5. Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ũrĩa Adamu na Hawa maacokeirie Jehova?

⁵ Rĩrĩa Adamu oririo nĩ Jehova ũguo eekĩte, aacokereirie mũtumia wake mahĩtia, akiuga ũũ: “Mũndũ mũka ũrĩa wa’heire tũtũũranie nake, nĩwe ũ’heire maciaro ma mũtĩ ũcio, na niĩ ndarĩa.” Nake Hawa akiuga nĩ nyoka ĩmũheenirie. (Kĩam. 3:12, 13) Adamu na Hawa maarutire ciĩgwatio itarĩ na kũrĩa irĩ cia kwaga gwathĩka, na nĩ ũndũ ũcio Jehova akĩmatuĩra. Ũcio nĩ mũkaana harĩ ithuĩ. Nĩguo kĩhiko kĩgaacĩre, o mũndũ agĩrĩire gwĩtĩkĩra mahĩtia make na athĩkĩre Jehova.

6. Ũngĩtaarĩria Kĩambĩrĩria 3:15 atĩa?

⁶ O na thutha wa ũremi mũgũnda-inĩ wa Edeni, Jehova nĩ aatigĩrĩire atĩ andũ marĩ na kĩĩrĩgĩrĩro kĩa ihinda rĩũkĩte. Kĩĩrĩgĩrĩro kĩu kĩonekaga thĩinĩ wa ũrathi wa mbere wa Bibilia. (Thoma Kĩambĩrĩria 3:15.) Shaitani nĩ angĩkaanangwo nĩ “mbeũ” ya “mũndũ mũka.” Kwoguo Jehova akĩonania ũrĩa akoragwo na ũkuruhanu wa mwanya hamwe na ciũmbe cia roho iria imũtungatagĩra kũrĩa igũrũ. Ciũmbe icio itariĩ ta mũtumia wa Jehova. Kuuma harĩ ciũmbe icio, Jehova nĩ angĩgaatũma ũmwe wao ũrĩa ũngĩkaananga Mũcukani na athondeke njĩra nĩguo andũ arĩa athĩki magaakenera mweke ũrĩa wateirũo nĩ mũthuri na mũtumia wa mbere, wa gũtũũra tene na tene o ta ũrĩa muoroto wa Jehova warĩ.—Joh. 3:16.

7. (a) Ũremi wa Adamu na Hawa watũmire ihiko ikorũo ihaana atĩa? (b) Bibilia ĩheaga athuri na atumia ũtaaro ũrĩkũ?

⁷ Ũremi wa Adamu na Hawa warĩ na moimĩrĩro moru harĩ kĩhiko kĩao na harĩ ihiko cia njiarũa ciao. Kwa ngerekano, Hawa na atumia othe nĩ mangĩgaakoragwo na ruo rũingĩ hingo ya kũgĩa ciana. Atumia nĩ mangĩkeriragĩria athuri ao mũno, no athuri nĩ mangĩkaamathaga o na makamahinyĩrĩria ta ũrĩa tuonaga ihiko-inĩ nyingĩ ũmũthĩ. (Kĩam. 3:16) Bibilia ĩraga athuri matongoragie na njĩra ya wendo. Atumia nao magĩrĩire gwathĩkagĩra ũtongoria wa athuri ao. (Ef. 5:33) Akristiano erĩ mahikanĩtie mangĩnyitanĩra, maũndũ  marĩa marehaga kwaga kũiguithania nĩ manyihanyihaga kana magathira.

8. Ihiko ciahaanaga atĩa kuuma hĩndĩ ya Adamu nginya hĩndĩ ya Nuhu?

⁸ Adamu na Hawa matanakua nĩ ũndũ wa mehia na kwaga gũkinyanĩra nĩ maagĩire ciana. (Kĩam. 5:4) Mũriũ wao wa mbere Kaini aahikirie mũirĩtu wa famĩlĩ yao. Lameku ũrĩa warĩ wa rũciaro rwa Kaini nĩwe wa mbere kũgwetwo nĩ Bibilia gũkorũo ahikĩtie atumia erĩ. (Kĩam. 4:17, 19) Kuuma hĩndĩ ya Adamu nginya hĩndĩ ya Nuhu no andũ anini tu magwetetwo maathathayagia Jehova. Amwe ao nĩ Habili, Enoku, Nuhu na famĩlĩ yake. Bibilia yugaga atĩ matukũ-inĩ ma Nuhu, “ariũ a Ngai makĩona atĩ airĩtu a andũ nĩ athaka; magĩkĩhikia o arĩa methurĩire magatuĩke aka ao.” Ũndũ ũcio ndwarĩ wa ndũire, kwoguo araika na atumia acio makĩgĩa imũndũ ciarĩ nene mũno na njũru cietagwo Anefili. Ihinda-inĩ rĩu, “ũũru wa andũ warĩ mũingĩ mũno gũkũ thĩ, namo methugunda mothe ma meciria ma ngoro ciao maarĩ o moru hĩndĩ ciothe.”—Kĩam. 6:1-5.

9. Jehova eekire atĩa nĩ ũndũ wa waganu ũrĩa warĩ kuo hĩndĩ ya Nuhu, na tũngĩĩruta atĩa?

⁹ Jehova aarehire Mũiyũro hĩndĩ ya Nuhu nĩguo aniine andũ aganu. Ihinda-inĩ rĩu, andũ meekĩrĩire mũno maũndũ ma o mũthenya ta kũhikania nginya makĩaga kuoya na ũritũ ũrĩa “Nuhu, mũhunjia wa ũthingu” oigaga igũrũ rĩgiĩ kwanangwo kũrĩa kwarĩ mbere. (2 Pet. 2:5) Jesu aaringithanirie ũrĩa maũndũ maatariĩ hĩndĩ ĩyo na ũrĩa maũndũ mangĩkahaana matukũ-inĩ maya. (Thoma Mathayo 24:37-39.) Ũmũthĩ andũ aingĩ nĩ maregaga gũthikĩrĩria ũhoro ũrĩa mwega wa Ũthamaki ũrĩa ũrahunjio thĩinĩ wa thĩ yothe nĩguo ũtuĩke ũira kũrĩ ndũrĩrĩ ciothe mbere ya mũtabarĩre ũyũ mũru ũniinĩtwo. Tũreruta atĩa? Tũtiagĩrĩirũo kũreka maũndũ ta kĩhiko kana kũrera ciana makorũo marĩ ma bata mũno nginya matũme tũriganĩrũo nĩ mũthenya wa Jehova.

10. (a) Ũndũire-inĩ mũingĩ andũ monaga atĩa ngomanio itagĩrĩire? (b) Iburahimu na Sara maaigire kĩonereria kĩega kĩhiko-inĩ kĩao na njĩra ĩrĩkũ?

¹⁰ O na gũtuĩka Nuhu na ariũ ake maarĩ na o mũndũ mũtumia ũmwe-rĩ, andũ aingĩ hĩndĩ ĩyo nĩ maahikagia atumia makĩria ma ũmwe. Ũndũire mũingĩ nĩ wetĩkĩrĩtie ngomanio itagĩrĩire, o na ndini nyingĩ nĩ ciekaga ũguo. Rĩrĩa Aburamu (Iburahimu) na mũtumia wake Sarai (Sara) maathĩkĩire Jehova na magĩthiĩ Kanaani, maakorire kũiyũrĩte maũndũ maatũmaga kĩhiko kĩoneke gĩtarĩ kĩa bata. Nĩ ũndũ ũcio Jehova agĩtua itua rĩa kũniina Sodomu na Gomora tondũ kwaiyũrĩte mĩtugo ya ũũra-thoni. Iburahimu nĩ aatongoragia famĩlĩ yake na njĩra njega, nake Sara agĩkorũo arĩ kĩonereria kĩega harĩ kwĩnyihĩria ũtongoria wa mũthuri wake. (Thoma 1 Petero 3:3-6.) Iburahimu aatigĩrĩire atĩ mũriũ wake Isaaka aahikirie mũirĩtu wathathayagia Jehova. Nake Isaaka noguo eekire harĩ mũriũ wake Jakubu, ũrĩa ariũ ake maatuĩkire maithe ma mĩhĩrĩga ĩrĩa 12 ya Isiraeli.

11. Watho wa Musa wagitagĩra Aisiraeli atĩa?

¹¹ Thutha-inĩ Jehova nĩ aagĩire kĩrĩkanĩro na njiarũa cia Jakubu (Isiraeli). Maũndũ megiĩ kĩhiko o hamwe na kũhikia makĩria ma mũtumia ũmwe nĩ maarĩrĩirio Watho-inĩ wa Musa. Watho ũcio nĩ wagitagĩra Aisiraeli matigathũkio kĩĩroho tondũ nĩ wagirĩtie kũhika kana kũhikania na andũ mataarĩ athathaiya a Jehova. (Thoma Gũcokerithia Maathani 7:3, 4.) Kaingĩ athuri nĩ  maaheanaga ũteithio, kũngĩagĩire na mathĩna manene kĩhiko-inĩ. Ningĩ nĩ kwarĩ na mawatho megiĩ maũndũ ta kwaga wĩhokeku, ũiru na gwĩkũanĩra. Gũtigana nĩ gwetĩkĩrĩtio, no nĩ kwarĩ na mawatho megiĩ ũndũ ũcio. Mũthuri nĩ angĩatiganire na mũtumia wake angĩekire “ũndũ wa gũconorithania ũtaagĩrĩire.” (Gũcok. 24:1) Bibilia ndĩtaarĩirie ũndũ wa “gũconorithania ũtaagĩrĩire” warĩ ũrĩkũ, no mũthuri ndangĩatiganire na mũtumia wake nĩ ũndũ wa tũmaũndũ tũnini.—Alaw. 19:18.

12, 13. (a) Athuri amwe meekaga atumia ao atĩa matukũ-inĩ ma Malaki? (b) Mahinda-inĩ maya-rĩ, moimĩrĩro mangĩkorũo marĩ marĩkũ mũndũ ũbatithĩtio angĩtharia acoke ahikanie na mũndũ ũngĩ?

¹² Matukũ-inĩ ma mũnabii Malaki, athuri aingĩ Ayahudi matiakoragwo marĩ ehokeku harĩ atumia ao, na maatiganaga nao nĩ ũndũ wa itũmi itaagĩrĩire. Athuri acio maatiganaga na atumia arĩa maahikĩtie marĩ anake, hihi nĩguo mahikie airĩtu kana atumia mataarĩ athathaiya a Jehova. Nginya hĩndĩ ĩrĩa Jesu aarĩ gũkũ thĩ, Ayahudi no maatiganaga na atumia ao “nĩ ũndũ wa gĩtũmi o gĩothe.” (Mat. 19:3) Jehova nĩ aathũire ndigano ta icio.—Thoma Malaki 2:13-16.

¹³ Mahinda-inĩ maya, kwaga wĩhokeku ti ũndũ mwĩtĩkĩrĩku ithondeka-inĩ rĩa Jehova. No ĩ mũndũ mũbatithie ũrĩ thĩinĩ wa kĩhiko angĩka ũtharia, atigane na ũrĩa mahikanĩtie nake nĩguo ahikanie na mũndũ ũngĩ? Mũndũ ta ũcio angĩaga kwĩrira, no eherio thĩinĩ wa kĩũngano nĩguo kĩũngano gĩikare kĩrĩ gĩtheru kĩĩroho. (1 Kor. 5:11-13) Mbere ya gũcokio kĩũngano-inĩ, agĩrĩire kwamba kuonania ‘maciaro maronania atĩ nĩ erirĩte.’ (Luk. 3:8; 2 Kor. 2:5-10) O na gũtuĩka hatikoragwo na ihinda rĩna rĩrĩa mũndũ ta ũcio agĩrĩire gũikara mbere ya acoketio, kwaga wĩhokeku ta kũu kũrĩa kuonekaga rĩmwe na rĩmwe gatagatĩ ka andũ a Ngai nĩ kuoyagwo na ũritũ. Nĩguo mũndũ ũcio wĩhĩtie onanie atĩ nĩ erirĩte biũ, ihinda ta rĩa mwaka ũmwe o na kana makĩria no rĩhĩtũke. Mũndũ ũcio o na acokio, no mũhaka ‘akaarũgama mbere ya gĩtĩ gĩa cira kĩa Ngai’ nĩguo onanie kana nĩ eerirĩte kuuma ngoro.—Rom. 14:10-12; rora The Watchtower, ya Novemba 15, 1979, kar. 31-32.

14. Watho wa Musa wahingirie ũndũ ũrĩkũ?

¹⁴ Aisiraeli maarĩ rungu rwa Watho wa Musa kwa ihinda rĩa makĩria ma mĩaka 1,500. Nĩ wateithagia andũ a Ngai kũrũmagĩrĩra ithimi cia ũthingu makĩhiũrania na maũndũ megiĩ famĩlĩ na maũndũ mangĩ, na ũkĩmakinyia kũrĩ Mesia. (Gal. 3:23, 24) No rĩrĩa Jesu aakuire, Watho ũcio nĩ wakinyire mũico na Jehova akĩambĩrĩria mũbango ũngĩ. (Ahib. 8:6) Mũbango-inĩ ũcio, maũndũ mamwe meetĩkĩrĩtio Watho-inĩ wa Musa matingĩacokire kũhũthĩrũo nĩ Akristiano.

15. (a) Ithimi cia kĩhiko nĩ irĩkũ thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano? (b) Nĩ maũndũ marĩkũ Mũkristiano agĩrĩire kwamba gwĩciria mbere ya gũtua itua rĩa gũtigana na ũrĩa mahikanĩtie nake?

¹⁵ Hĩndĩ ĩmwe Jesu nĩ oririo kĩũria kĩgiĩ kĩhiko nĩ Afarisai. Aamacokeirie atĩ rungu rwa Watho wa Musa Jehova nĩ eetĩkĩrĩtie Aisiraeli gũtigana o na gũtuĩka tiguo warĩ muoroto wa Jehova kuuma o kĩambĩrĩria. (Mat. 19:6-8) Kwoguo Jesu akĩonania atĩ ũndũ ũrĩa Jehova aambĩrĩirie mũgũnda-inĩ wa Edeni nĩguo ũngĩarũmĩrĩirũo kĩũngano-inĩ gĩa Gĩkristiano. (1 Tim. 3:2, 12) Andũ mahikanĩtie gũkorũo marĩ “mwĩrĩ ũmwe” nĩ kuuga matibatiĩ gũtigana no magĩrĩirũo kũreka wendo wa Ngai na wao wĩkĩre hinya kĩhiko kĩao. Andũ mahikanĩtie  mangĩtigana nĩ ũndũ wa gĩtũmi kĩngĩ tiga ũtharia, mũndũ ndagĩrĩirũo kũingĩra kĩhiko-inĩ kĩngĩ. (Mat. 19:9) No mũndũ no athuure kuohera ũcio ũtharĩtie angĩĩrira, o ta ũrĩa mũnabii Hosea oheire Gomeri, mũtumia wake. O ta ũguo, Jehova nĩ oheire Aisiraeli arĩa meeingĩrĩtie ũtharia-inĩ wa kĩĩroho, thutha wao kwĩrira. (Hos. 3:1-5) Mũndũ angĩmenya atĩ ũrĩa mahikanĩtie nake nĩ atharĩtie na etĩkĩre makomanie nake rĩngĩ, ũndũ ũcio wonanagia atĩ nĩ amuoheire na ũndũ ũcio ũkeheria gĩtũmi gĩa Kĩĩmandĩko gĩa gũtigana.

16. Nĩ ũndũ ũrĩkũ Jesu oigire wĩgiĩ mũndũ gũkorũo atarĩ thĩinĩ wa kĩhiko?

¹⁶ Thutha wa kuonania atĩ ũndũ ũrĩa ũngĩtũma Akristiano a ma matigane no ũtharia, Jesu nĩ aaririe ũhoro wa “arĩa marĩ na kĩheo” gĩa gũkorũo matarĩ thĩinĩ wa kĩhiko. Ongereire ũũ: “Ũrĩa ũngĩhota gũikara atarĩ kĩhiko-inĩ, nĩ aikare ũguo.” (Mat. 19:10-12) Akristiano aingĩ nĩ mathuurĩte gũkorũo matarĩ thĩinĩ wa kĩhiko nĩguo matungatĩre Jehova matagayũkanĩte. Nĩ magĩrĩire gũcokerio ngatho nĩ ũndũ wa gwĩka ũguo.

17. Nĩ kĩĩ kĩngĩteithia Mũkristiano atue kana nĩ ekũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko?

¹⁷ Nĩ kĩĩ kĩngĩteithia mũndũ gũtua kana nĩ ekũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko kana ndekũingĩra? Mũndũ nĩwe ũtuaga kana no ahote gũikara atarĩ thĩinĩ wa kĩhiko. O na gũtuĩka mũtũmwo Paulo nĩ onanirie atĩ mũndũ gũkorũo atarĩ thĩinĩ wa kĩhiko nĩ ũndũ mwega, oigire ũũ: “Tondũ wa kũingĩha kwa ngomanio itagĩrĩire, mũndũrũme o wothe nĩ agĩe na mũtumia wake mwene, nake mũtumia agĩe na mũthuri wake mwene.” Ongereire ũũ: “Angĩkorũo matingĩhota kwĩgirĩrĩria-rĩ, nĩ mahike kana mahikanie, tondũ nĩ kaba kũhika kana kũhikania gũkĩra kũhĩahĩaga nĩ thuti.” Nĩ ma, kũhika kana kũhikania no gũteithie mũndũ ahote gwĩthema kũhĩahĩa kũrĩa kũngĩtũma ambie kũhambata ciĩga ciake cia ũciari kana kwĩingĩria ngomanio-inĩ itagĩrĩire. No mũndũ nĩ agĩrĩire gwĩciria ũhoro wa mĩaka tondũ Paulo oigire ũũ: “Mũndũ o wothe angĩona atĩ ndarahota kwĩgirĩrĩria merirĩria ma ngomanio tondũ wa gũikara atarĩ thĩinĩ wa kĩhiko, na akorũo nĩ ahĩtũkĩte wĩthĩ, ũndũ ũrĩa wagĩrĩire nĩ ũyũ: Nĩ eke ũrĩa arenda; ndekwĩhia. Nĩ ahike kana ahikanie.” (1 Kor. 7:2, 9, 36; 1 Tim. 4:1-3) Mũndũ ndagĩrĩire kũingĩra kĩhiko-inĩ nĩ ũndũ tu wa merirĩria ma ngomanio marĩa moimanaga na mũndũ gũkorũo arĩ mwĩthĩ. No age gũkorũo arĩ mũgima ũndũ angĩhota kũhingia maũndũ marĩa arerĩgĩrĩrũo ahingie kĩhiko-inĩ.

18, 19. (a) Mũkristiano agĩrĩire kũhika kana kũhikania na ũ? (b) Gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire gĩkwarĩrĩria ũndũ ũrĩkũ?

¹⁸ Akristiano magĩrĩire kũhikio kana kũhikania na mũndũ mũbatithie na wendete Jehova kuuma ngoro. Ningĩ nĩ magĩrĩire gũkorũo mendanĩte biũ ũũ atĩ nĩ marenda gũtũũrania hamwe marĩ mũthuri na mũtumia. Hatarĩ nganja nĩ mekuona irathimo nĩ ũndũ wa kũrũmĩrĩra ũtaaro wa kũhika kana kũhikania “thĩinĩ wa Mwathani tu.” (1 Kor. 7:39) Na kĩhiko kĩao nĩ gĩkũgaacĩra mangĩthiĩ na mbere gwathĩkĩra ũtaaro wa Bibilia.