NDĨ na mĩaka 12, nĩ ndamenyire atĩ nĩ ndaarĩ na kĩndũ kĩa bata ingĩaheanire. Mũrũ wa Ithe witũ ũmwe hĩndĩ ya kĩgomano nĩ aanjũririe kana no nyende kũhunjia. Ndamwĩrire no nyende, o na gũtuĩka ndiahunjĩtie mbere ĩyo. Nĩ twathire gĩcigo-inĩ gĩa kũhunjia na akĩhe tũbuku twaragĩrĩria Ũthamaki wa Ngai. Aanjĩrire ũũ: “Ũkũhunjia mwena ũrĩa wa bara, na niĩ hunjie ũyũ ũngĩ.” Ndĩ na guoya, nĩ ndambĩrĩirie kũingĩra mĩciĩ-inĩ ya andũ, no ũndũ wa kũgegania nĩ atĩ thutha wa kahinda kanini nĩ ndaaheanĩte tũbuku tũrĩa tuothe ndaaheetwo. Andũ aingĩ nĩ maakenagio nĩ kĩrĩa ndaamaheaga.

Ndaciarirũo mwaka wa 1923 gĩcigo-inĩ gĩa Chatham, Kent, bũrũri-inĩ wa Ngeretha. Ndakũrĩire gatagatĩ-inĩ ka andũ maakuĩte ngoro. Andũ aingĩ maarĩ na mwĩhoko atĩ thutha wa Mbaara ya Mbere ya Thĩ maũndũ nĩ mangĩagĩrire, no nĩ maakuire ngoro tondũ tiguo gwathire. Aciari akwa o nao nĩ maanogetio nĩ atongoria a kanitha wa Baptist tondũ meendaga o kwĩguna o ene. Ndĩ na kĩndũ mĩaka kenda, mami nĩ ambĩrĩirie gũthiaga gĩthomo kĩa Arutwo a Bibilia, arĩa maacokire gwĩtwo Aira a Jehova. Mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe nĩ aatũrutaga maũndũ ma Bibilia akĩhũthĩra Bibilia na ibuku rĩa The Harp of God. Nĩ ndakenagio nĩ maũndũ marĩa ndeerutaga.

Ndĩ tinĩnja nĩ ndakenagĩra kũhe andũ mwĩhoko ngĩhũthĩra Bibilia. O na gũtuĩka kaingĩ ndaahunjagia nyũmba kwa nyũmba ndĩ wiki, nĩ ndeerutaga maũndũ maingĩ rĩrĩa ndaahunjagia na arĩa angĩ. Kwa ngerekano, mũthenya ũmwe tũthiĩte na mĩithikiri gĩcigo-inĩ kĩrĩa twahunjagia tũrĩ na mũrũ wa Ithe witũ warĩ mũkũrũ, nĩ twahĩtũkire mũtongoria ũmwe wa ndini na ngiuga ũũ: “Ĩrĩa nĩ mbũri.” Mũrũ wa Ithe witũ arũgamirie mũithikiri na akĩnjĩra twambe tũikare thĩ. Aanjũririe ũũ: “Nũ ũkwĩrĩte ũtuagĩre andũ? Reke ithuĩ tũrute wĩra wa kũhunjĩria andũ, tũtigĩre Jehova wĩra wa gũtuanĩra.” Mahinda-inĩ macio, nĩ nderutire maũndũ maingĩ megiĩ gĩkeno kĩrĩa mũndũ agĩaga nakĩo nĩ ũndũ wa kũheana.—Mat. 25:31-33; Atũm. 20:35.

Mũrũ wa Ithe witũ ũngĩ warĩ mũkũrakũrũ nĩ aandutire atĩ nĩguo mũndũ agĩe na gĩkeno gĩa kũheana, rĩmwe nĩ abataraga gũkirĩrĩria arĩ na wetereri. Mũtumia wake ndeendete Aira a Jehova. Hĩndĩ  ĩmwe mũrũ wa Ithe witũ ũcio nĩ aanyitire ũgeni gwake. Mũtumia wake aarakarĩte mũno nĩ ũndũ wake gũkorũo aatindĩte ũtungata nginya akĩambĩrĩria gũtũikĩria tũbagiti twa macani. Handũ ha kũmwarĩria ũũru, mũrũ wa Ithe witũ oyaga tũbagiti tũu agatũiga harĩa twagĩrĩire. Mĩaka ĩigana ũna thutha ũcio, wetereri wake nĩ wagĩire na maciaro tondũ mũtumia wake nĩ aatuĩkire Mũira wa Jehova.

Wendi wakwa wa gũteithia andũ kũgĩa na kĩĩrĩgĩrĩro kĩa mahinda mokĩte nĩ wathire na mbere gũkũra, na tũrĩ na mami nĩ twabatithirio Machi 1940, taũni-inĩ ya Dover. Kũrĩ Septemba 1939 ndĩ na mĩaka 16, Ngeretha nĩ yehĩtire kũrũa na Njĩrĩmani. Juni 1940 ndũgamĩte haitũ nja, nĩ ndonire thigari nyingĩ ikĩhĩtũka ikuĩtwo nĩ marori iria ciahonokete mbaara-inĩ ĩrĩa yarĩ Dunkirk. Ndaiguaga ngĩenda mũno kũmeera igũrũ rĩgiĩ Ũthamaki wa Ngai tondũ monekaga matarĩ na kĩĩrĩgĩrĩro. Mwaka-inĩ o ũcio Ngeretha ĩkĩambĩrĩria mbaara. Hĩndĩ ciothe ũtukũ, ndonaga ndege cia mbaara cia Njĩrĩmani igĩthiũrũrũka kũrĩa twaikaraga. Andũ othe maakoragwo maiyũirũo nĩ guoya nĩ ũndũ wa mbomu iria ciatuthũkaga na rũcinĩ twakoraga gĩcigo kĩgima gĩthũkangĩtio. Maũndũ macio maatũmire nyone biũ atĩ Ũthamaki wa Ngai noguo warĩ mwĩhoko wakwa wa ihinda rĩũkĩte.

Kuuma mwaka wa 1941, nĩ ndambĩrĩirie ũtũũro watũmire ngĩe na gĩkeno mũno. Ndakoretwo ngĩruta wĩra Royal Dockyard thĩinĩ wa Chatham wa gũthondeka meri, wĩra ũrĩa andũ aingĩ meeriragĩria kũruta tondũ warĩ mwega mũno. Ndungata cia Jehova nĩ ciamenyaga atĩ Akristiano matiagĩrĩirũo kũrũa. Gũkinyĩria 1941 nĩ twamenyaga atĩ tũtiagĩrĩirũo gũthondeka indo cia mbaara. (Joh. 18:36) Tondũ kũu ndarutaga wĩra nĩ mathondekaga meri cia mbaara, nĩ ndatuire itua rĩa gũtiga wĩra ũcio na ngĩambĩrĩria ũtungata wa hĩndĩ ciothe. Kũndũ kwa mbere gũtũmwo ngahunjie kwarĩ Cirencester, taũni thaka thĩinĩ wa Cotswolds.

Rĩrĩa ndakinyirie mĩaka 18, nĩ ndohirũo njera mĩeri kenda nĩ ũndũ wa kũrega kũingĩra njeshi-inĩ. Mũthenya wa mbere ndaikio njera nĩ ndaiguire guoya mũno tondũ ndaarĩ wiki. No thutha ũcio, arangĩri a njera na angĩ mohetwo nĩ maambĩrĩirie kũnjũria kĩrĩa gĩatũmĩte nyitwo, na nĩ ndaakenagĩra kũmataarĩria wĩtĩkio wakwa.

Thutha wa kũrekererio, nĩ nderirũo thiĩ ngahunjie na Leonard Smith * taũni-inĩ imwe cia kaũntĩ ya gwitũ ya Kent. Kwambĩrĩria mwaka wa 1944, kaũntĩ-inĩ  ĩyo nĩ kwarekagio ndege cia gwĩtwara makĩria ma ngiri ĩmwe iria ciakoragwo na mbomu. Nĩguo ndege cia mbaara cia Nazi ithiĩ ikarũe na Ngeretha, ciahĩtũkagĩra Kent kũrĩa twaikaraga. Ũndũ ũcio watũmaga andũ maikare na guoya, tondũ ũngĩaiguire injini yahora, nĩ wamenyaga atĩ thutha wa kahinda kanini ndege nĩ ĩngĩagũire na ituthũke, ũndũ ũrĩa wekĩkaga kaingĩ. Nĩ twerutaga Bibilia na famĩlĩ ĩmwe ya andũ atano. Rĩmwe twathomagĩra rungu rwa metha yarĩ ya cuma, yathondeketwo ũndũ ĩngĩatũgitĩire nyũmba ĩngĩagũire. Thutha ũcio famĩlĩ ĩyo yothe nĩ yabatithirio.

Thutha wa mbaara ĩyo, nĩ ndatungatire ndĩ painia mĩaka ĩĩrĩ mwena wa mũhuro wa Ireland. Tutiamenyaga ũrĩa Ireland yarĩ ngũrani na Ngeretha. Twathiaga nyũmba kwa nyũmba tũkĩũragia kana no tuone nyũmba tũngĩikara, tũkĩmeraga atĩ tũrĩ amishonarĩ. Ningĩ nĩ twaheanaga ngathĩti barabara-inĩ. Maũndũ macio marĩ ma ũrimũ harĩ andũ a bũrũri ũcio tondũ marĩ Agatoreki. Rĩrĩa mũndũ ũmwe aatwĩhĩtĩire gũtũgera ngero, nĩ nderire mũthigari no aanjĩrire ũũ: “Kaĩ ũkwĩrĩgagĩrĩra gũthiĩ atĩa?” Tũtiamenyaga atĩ atongoria a ndini maarĩ na ũgucania mũnene. Nĩ maatũmaga andũ mabutwo mawĩra mangĩetĩkĩrire mabuku maitũ na magĩtũma tũingatwo kũrĩa twaikaraga.

Thutha ũcio nĩ twerutire atĩ tũngĩathire gĩcigo-inĩ kĩerũ, warĩ ũndũ mwega kwamba kũhunjia matũũra ma kũraihu marĩa mũtongoria wa ndini wa kuo ataatũĩ, tũgacoka tũkarigĩrĩria na kũrĩa twaikaraga. Itũũra-inĩ rĩa Kilkenny nĩ twerutaga na mwanake ũmwe maita matatũ o kiumia o na kũrĩ na ũkararia mũingĩ. Nĩ ndaakenagĩra mũno kũrutana Bibilia nginya ngĩtua itua rĩa kũiyũria fomu ya gũthiĩ Cukuru ya Bibilia ya Gileadi.

Thutha wa gũthoma mĩeri ĩtano cukuru-inĩ ĩyo ĩrĩa yekĩirũo New York, nĩ twatũmirũo tũrĩ ana icigĩrĩra-inĩ cia Iria rĩa Caribbean. Kũrĩ Novemba 1948 nĩ twathamire New York na tũkĩhaica meri nini yarĩ na ũraihu wa mita 18 yetagwo Sibia. Ndaakenire mũno tondũ ndiathiĩte rĩngĩ na meri. Gust Maki, ũmwe wa arĩa twatũmĩtwo nao nĩ oĩ gũtwarithia meri. Nĩ aatũrutire maũndũ mamwe marĩa twagĩrĩirũo kũmenya megiĩ gũtwarithia meri, ta ũrĩa itambaya iria iteithagĩrĩria meri gũthiĩ icuuragio na ũrĩa icuurũragio, ũrĩa gwĩkagwo nĩguo mũtikoore njĩra, na ũrĩa rũhuho rũhiũranagio naruo. Gust aatwarithirie meri ĩyo o na kũrĩ na ihuhũkanio njũru mũno kwa ihinda rĩa thikũ 30 nginya tũgĩkinya Bahamas.

Thutha wa kũhunjia mĩeri ĩigana ũna icigĩrĩra-inĩ cia Bahamas, tũgĩthiĩ icigĩrĩra-inĩ cia mwena wa mũhuro iria irĩ kilomita 800 gatagatĩ ga icigĩrĩra cia Virgin na Trinidad. Kwa ihinda rĩa mĩaka ĩtano, twahunjagia mũno icigĩrĩra iria itaarĩ na Aira a Jehova. Rĩmwe nĩ twaikaraga ciumia nyingĩ tũtegũtũma kana gũtũmĩrũo marũa. No twarĩ na gĩkeno mũno tũkĩhunjia icigĩrĩra-inĩ icio.—Jer. 31:10.

Rĩrĩa twacukire meri, andũ nĩ maarũrũnganire harĩa twarĩ nĩguo matuone. Amwe matiakoretwo monete meri kana mũthũngũ. Aikari a kũu maarĩ andũ a ndini, na marĩ ũrata, na nĩ mooĩ Bibilia wega. Kaingĩ nĩ matũheaga thamaki, makorobia na njũgũ. O na gũtuĩka meri itũ ndĩarĩ nene, twakomaga, tũkaruga na tũkahũũrĩra nguo ho.

Mũthenya mũgima twahũthagĩra meri itũ gũthiĩ kũhunjĩria andũ. Nĩ twameeraga atĩ nĩ gũgũkorũo na mĩario ya Bibilia. Tũgacoka tũkahũũra  ngengere ya meri hwaĩ-inĩ. Nĩ twakenaga mũno kuona andũ magĩũka. Matawa mao mahaanaga ta njata iraharũrũka ikĩmetametaga kuuma irĩma-inĩ. Rĩmwe nĩ guokaga andũ ta igana, na magaikara ihinda iraihu makĩũragia ciũria. Nĩ meendete kũina kwoguo nĩ twamacabagĩra nyĩmbo imwe cia Ũthamaki. Tũrĩ ana twaambagĩrĩria kũina na kayũ nao acio angĩ makarũmanĩrĩra na ithuĩ, na mainaga wega mũno. Macio maarĩ mahinda mega mũno.

Twarĩkia kwĩruta Bibilia na arutwo amwe, maatumaga thutha kũrĩa kũngĩ tũgũthiĩ nĩguo mathikĩrĩrie tũgĩthoma nao. Tondũ twaikaraga o ciumia cigana ũna gĩcigo-inĩ kĩna, twatua gũthiĩ tweraga arĩa maakenagio nĩ ũhoro mũno mathiĩ na mbere kwĩruta na arĩa angĩ nginya tũgaacoka. Warĩ ũndũ wa gwĩkĩra ngoro mũno kuona ũrĩa amwe ao mooyaga na ũritũ wĩra ũcio.

Ũmũthĩ ũyũ, icigĩrĩra nyingĩ cia icio nĩ ithiagwo gũceerũo nĩ ageni, no mahinda-inĩ macio itiakoragwo ciigĩtwo wega. Kaingĩ nĩ twathiaga ũtukũ kuuma gĩcigĩrĩra kĩmwe nginya kĩngĩ. Thamaki iria ciĩtagwo Dolphin ciatwaranaga na meri itũ, na mũgambo ũrĩa mũndũ aaiguaga no wa meri ĩkĩhũũra maĩ. Ũtheri wa mweri wonekaga maĩ-inĩ ũhaana ta gacĩra gathiĩte nginya mũico wa iria.

Thutha wa kũhunjia mĩaka ĩtano icigĩrĩra-inĩ icio, tũgĩthiĩ Puerto Rico nĩguo tũgacenjanie meri ĩyo twarĩ nayo ĩtaarĩ ya injini na ya injini. Twakinya ngĩcemania na mwarĩ wa Ithe witũ wetagwo Maxine Boyd ũrĩa warĩ mishonarĩ, na ngĩmwenda. Kuuma arĩ o mũnini aakoretwo arĩ mũhunjia ũrĩ kĩyo wa ũhoro ũrĩa mwega. Thutha-inĩ aatungatire arĩ mishonarĩ bũrũri-inĩ wa Dominican Republic nginya rĩrĩa aaingatirũo kuo nĩ thirikari ĩyo yarĩ na andũ aingĩ Agatoreki mwaka-inĩ wa 1950. Ndĩ mũtwarithia wa meri, ndaarĩ na marũa ma gũikara Puerto Rico mweri o ũmwe tu. Thutha wa ihinda inini nĩ ingĩacokire icigĩrĩra-inĩ na njikarange kuo mĩaka ĩngĩ ĩigana ũna. Nĩ ũndũ ũcio ngĩĩra ũũ: ‘Ronald, okorũo nĩ ũkwenda mũirĩtu ũyũ, no mũhaka wĩyarie na ihenya.’ Thutha wa ciumia ithatũ ngĩmũũria kana no ende tũgĩe ndũgũ, na thutha wa ciumia ithathatũ tũkĩhikania. Tũrĩ na Maxine nĩ twaheirũo mweke wa gũtungata o kũu Puerto Rico tũrĩ amishonarĩ, kwoguo ndiathire na meri ĩyo njerũ.

Mwaka wa 1956 tũkĩambĩrĩria gũceerera ciũngano ndĩ mũrori wa mũthiũrũrũko. Aarĩ na ariũ a Ithe witũ aingĩ maarĩ athĩni no nĩ twakenaga mũno kũmaceerera. Kwa ngerekano, gĩcagi-inĩ gĩa Potala Pastillo, kwarĩ na famĩlĩ igĩrĩ cia Aira a Jehova ciarĩ na ciana nyingĩ, na kaingĩ nĩ ndamahuhagĩra mũtũrirũ. Nĩ ndoririe kairĩtu kamwe getagwo Hilda kana no kende tũhunjie nako. Gaacokirie ũũ: “No nyende no ndingĩhota. Ndirĩ na iratũ.” Tũgĩkagũrĩra iratũ na gagĩtĩkĩra tũthiĩ tũkahunjie nako. Mĩaka mĩingĩ thutha ũcio hingo twacerete tũrĩ na Maxine Betheli ya Brooklyn mwaka wa 1972, mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe wakoretwo arĩkia Cukuru ya Gileadi agĩũka harĩa twarĩ. Aarĩ hakuhĩ gũthiĩ Ecuador kũrĩa aatũmĩtwo. Aatũũririe, “Nĩ mũrandirikana? Nĩ niĩ kairĩtu karĩa gataarĩ na iratũ ga Pastillo.” Aarĩ Hilda. Twakenire nginya tũkĩrĩra.

Mwaka-inĩ wa 1960 tũkĩĩrũo twambĩrĩrie gũtungata wabici-inĩ ya rũhonge ya Puerto Rico, ĩrĩa yakoragwo nyũmba-inĩ nini ya ngoroba igĩrĩ thĩinĩ wa Santurce, San Juan. Kĩambĩrĩria-inĩ tũrĩ na Lennart Johnson nĩ ithuĩ twarutaga wĩra ũrĩa mũingĩ. Johnson marĩ na mũtumia wake nĩo maarĩ Aira a Jehova a mbere thĩinĩ wa Dominican Republic, na mookĩte kũu Puerto Rico mwaka-inĩ wa 1957. Thutha-inĩ Maxine akĩambĩrĩria gũtũmagĩra ngathĩti andũ arĩa makoragwo maiyũrĩtĩe matwaragĩrũo na aatũmaga makĩrĩa ma ngathĩti ngiri ĩmwe o kiumia. Nĩ aakenagĩra wĩra ũcio mũno tondũ nĩ onaga andũ aingĩ nĩ maramũkĩra irio cia kĩĩroho.

Nĩ ngenagĩra gũtungata Betheli tondũ nĩ ũtũũro wa kwĩheana. No gũtiagaga moritũ. Kwa ngerekano, hĩndĩ ya kĩgomano kĩa mabũrũri kĩrĩa gĩekĩirũo Puerto Rico mwaka wa 1967, nĩ ndaiguaga nditũhĩirũo nĩ mawĩra marĩa ndehokeirũo. Nathan Knorr ũrĩa hĩndĩ ĩyo warũgamagĩrĩra wĩra wa Aira a Jehova nĩ okire Puerto Rico. Eeciririe kĩĩmahĩtia atĩ ndiabangĩte ngaari cia gũkuua amishonarĩ arĩa maaceerete, o na gũtuĩka nĩ ndekĩte ũguo. Thutha-inĩ nĩ aaheire ũtaaro mũritũ wĩgiĩ gũkoragwo na mĩbango na akiuga nĩ ndamũũraga ngoro  mũno. Ndiendaga gũkararania nake no nĩ ndaiguire ũũru nĩ ũndũ ũcio ũtaarĩ wa kĩhooto na ngĩrakara kwa ihinda. No rĩrĩa twacemanirie rĩngĩ na Mũrũ wa Ithe Witũ Knorr, nĩ aatũnyitire ũgeni kũrĩa aaikaraga na tũkĩrĩanĩra nake.

Rĩmwe na rĩmwe nĩ twaceeraga gwitũ Ngeretha. Rĩrĩa niĩ na mami twetĩkĩrire ũhoro wa ma, baba ndetĩkĩrire. No rĩrĩa gwatũmagwo aria kuuma Betheli, kaingĩ maararaga gwitũ. Baba nĩ onaga ũrĩa ariũ a Ithe witũ acio arĩa meehokeirũo maũndũ maingĩ Betheli maarĩ enyihia, ngũrani na atongoria a ndini arĩa ataakenagio nĩo. Thutha ũcio mwaka wa 1962, baba nĩ aabatithirio.

Mũtumia wakwa, Maxine, nĩ aakuire mwaka wa 2011. Nĩ ndĩriragĩria mũno gũkaamuona rĩngĩ rĩrĩa akaariũkio. Nĩ ngakena mũno. Ihinda rĩrĩa twatungatire Puerto Rico rĩa mĩaka 58, tũrĩ na Maxine nĩ tuonire ũrĩa Aira a Jehova maingĩhire kuuma andũ ta 650 nginya 26,000. Thutha ũcio mwaka wa 2013, wabici ya rũhonge ya Puerto Rico nĩ yaturanĩirũo na ya Amerika (US), na ngĩũrio thiĩ ngatungate Wallkill, New York. Nĩ ũndũ wa gũtungata Puerto Rico ihinda iraihu mũno rĩa mĩaka 60, ndaaiguaga ta ndaciarĩirũo kuo. No rĩu no mũhaka ingĩathamire.

O na rĩu no ngenagĩra gũtungata Betheli. Rĩu ndĩ na makĩria ma mĩaka 90 na wĩra wakwa nĩ gwĩkĩra ngoro arĩa marutaga wĩra Betheli. Njĩragwo atĩ ndanaceerera andũ makĩria ma 600 kuuma ndoka Wallkill. Andũ amwe arĩa mokaga kũnyona makoragwo makĩenda twarĩrĩrie mathĩna mao kana ma famĩlĩ. Angĩ nĩ mahoyaga ũtaaro wa ũrĩa mangĩkenera ũtungata wao wa Betheli. Nao arĩa mahikanĩtie ica ikuhĩ nĩ mahoyaga motaaro megiĩ kĩhiko. O na arĩa macenjeirio ũtungata magatuĩka mapainia no mahoyaga motaaro. Arĩa othe twaragia nao nĩ ndĩmathikagĩrĩria, na rĩrĩa kwagĩrĩire, kaingĩ ndĩmeeraga ũũ: “‘Ngai endete mũndũ ũheanaga akenete.’ Kwoguo kenera wĩra waku tondũ nĩ Jehova ũrarutĩra.”—2 Kor. 9:7.

Angĩkorũo nĩ ũkwenda gũkenera ũtungata wa Betheli kana ũngĩ o wothe, No mũhaka wĩcũranagie bata wa wĩra ũrĩa ũraruta. Wĩra wothe tũrutaga Betheli nĩ ũtungata mũtheru. Ũkoragwo ũgĩteithĩrĩria “ngombo ĩrĩa njĩhokeku na njũgĩ” harĩ kũhe andũ a Jehova irio cia kĩĩroho. (Mat. 24:45) Harĩa hothe tũratungatĩra Jehova, nĩ tũkoragwo na mĩeke ya kũmũgoocithia. Rekei tũkenagĩre gwĩka ũndũ ũrĩa wothe atwĩra tondũ “endete mũndũ ũheanaga akenete.”