“MŨNDŨ ũcio nĩ ndĩmũthuurĩte atuĩke wa gũtwara rĩĩtwa rĩakwa kũrĩ ndũrĩrĩ, na kũrĩ athamaki.” (Atũm. 9:15) Jesu aaragia ũhoro wĩgiĩ Mũyahudi wagarũrũkĩte agatuĩka Mũkristiano, ũrĩa woĩkaine ta mũtũmwo Paulo.

Ũmwe wa “athamaki” acio aarĩ Mũthamaki Mũroma wetagwo Nero. Ũngĩaiguire atĩa korũo nĩwe warĩ ũrũĩrĩre wĩtĩkio waku mbere ya mũthamaki ta ũcio? Akristiano mekagĩrũo ngoro megerekanagie na Paulo. (1 Kor. 11:1) Njĩra ĩmwe tũngĩka ũguo nĩ ĩhutanĩtie na maũndũ marĩa Paulo aahiũranagia namo megiĩ thirikari ya hĩndĩ ĩyo.

Aisiraeli nĩ maarũmagĩrĩra Watho wa Musa, na noguo Ayahudi kũndũ guothe maarũmagĩrĩra. No thutha wa Pentekoste ya mwaka wa 33, athathaiya a ma matiacokire gũkorũo rungu rwa watho ũcio. (Atũm. 15:28, 29; Gal. 4:9-11) No Paulo na Akristiano arĩa angĩ nĩ maathire na mbere gũtĩa Watho ũcio, o na nĩ maahunjagia matũũra marĩa maaikaragwo nĩ Ayahudi hatarĩ na thĩna. (1 Kor. 9:20) O na maita maingĩ Paulo nĩ aathiaga thunagogi-inĩ na akahunjĩria andũ arĩa moĩ Ngai wa Iburahimu na akarĩrĩria nao Maandĩko ma Kĩhibirania.—Atũm. 9:19, 20; 13:5, 14-16; 14:1; 17:1, 2.

Atũmwo nĩ maathurire gũtongoragĩria wĩra wa kũhunjia Jerusalemu. Nĩ maarutanaga mategũtĩrĩria thĩinĩ wa hekarũ. (Atũm. 1:4; 2:46; 5:20) Hĩndĩ ĩmwe Paulo athiĩte Jerusalemu nĩ aanyitirũo na agĩikio njera. Ũndũ ũcio nĩ watũmire cira wambĩrĩrie, nginya agĩtwarũo Roma.

Arĩa maathanaga thirikari-inĩ ya Roma mangĩarĩ na mawoni marĩkũ kwerekera maũndũ marĩa Paulo aahunjagia? Nĩguo tuone macokio, no twambire tũmenye ũrĩa Aroma moonaga ndini. Matingĩatindĩkĩrĩirie gĩkundi kĩna kĩrĩ rungu rwa thirikari ya Roma gĩtigane na ndini yakĩo, tiga o rĩrĩa kũngĩonekire atĩ ndini ĩyo ndĩrarutana mĩtugo mĩega kana nĩ ũgwati harĩ thirikari.

 Thirikari ya Roma nĩ yahete Ayahudi wĩyathi. Ibuku Backgrounds of Early Christianity riugaga ũũ: “Ndini ya Kĩyahudi nĩ yakenagĩra wĩyathi ũrĩa yahetwo rungu rwa wathani wa Roma. . . . Ayahudi maarĩ na wĩyathi wa kũnyitanĩra na ndini yao na matingĩatindĩkĩrĩirio mathathaiye ngai cia Roma. Nĩ mangĩatongoririe maũndũ mao kũringana na watho wao.” Ningĩ ndwarĩ watho atĩ maingĩre njeshi-inĩ. * Paulo nĩ angĩahũthĩrire watho wa Roma ũrĩa wagitagĩra wĩtĩkio wa Ayahudi nĩguo arũĩrĩre Ũkristiano arĩ mbere ya atongoria a thirikari ya Roma.

Arĩa mookagĩrĩra Paulo nĩ maahũthagĩra njĩra itiganĩte cia gũcogera andũ na thirikari nĩguo o nao mamũkĩrĩre. (Atũm. 13:50; 14:2, 19; 18:12, 13) Hĩndĩ ĩmwe, athuri Akristiano arĩa maarĩ a kĩũngano kĩa Jerusalemu nĩ maaiguire mũhuhu watheremagio nĩ Ayahudi atĩ Paulo aarutaga andũ “maregane na Watho wa Musa.” Mũhuhu ũcio nĩ ũngĩatũmire Ayahudi amwe arĩa maakoretwo maatuĩka Akristiano mecirie atĩ Paulo ndaahete gĩtĩo mĩbango ya Ngai. Ningĩ kĩama kĩa Sanhedrini nĩ kĩngĩatuire atĩ Akristiano maarĩ aregenyũki a ndini ya Kĩyahudi. Kũngĩathire ũguo, Ayahudi arĩa maanyitanagĩra na Akristiano nĩ mangĩarũithirio. Nĩ mangĩamũranirio na Ayahudi arĩa angĩ na magirio kũhunjia hekarũ-inĩ na thunagogi-inĩ. Nĩ ũndũ ũcio, athuri a kĩũngano nĩ maatarire Paulo onanie mũhuhu ũcio warĩ wa maheeni na njĩra ya gũthiĩ hekarũ-inĩ na gwĩka ũndũ ataabataraga gwĩka, ĩndĩ ndwarĩ na mahĩtia kũwĩka.—Atũm. 21:18-27.

Paulo nĩ eekire ũguo na akĩgĩa na mĩeke ya ‘kũrũĩrĩra na njĩra ya watho ũhoro ũrĩa mwega.’ (Afil. 1:7) Ayahudi nĩ mookĩrĩire Paulo kũu hekarũ-inĩ, nginya makĩenda kũmũũraga. No mũnene wa thigari cia Roma akĩnyita Paulo na akĩmũikia njera. Rĩrĩa Paulo eendaga kũhũrũo iboko, oigire atĩ we nĩ Mũroma. Ũndũ ũcio nĩ watũmire atwarũo Kaisarea, kũrĩa arĩa maathanaga Judea maaikaraga. Arĩ kũu aarĩ na mĩeke ya mwanya ya kũhunjĩria anene a thirikari. Kwahoteka gwĩka ũguo nĩ gwatũmire andũ amwe arĩa mataamenyete wega Ũkristiano mathererũo nĩguo makĩria.

Atũmwo mũrango wa 24 nĩ ĩtaaragĩria Paulo agĩcirithio nĩ ngavana Mũroma wa Judea wetagwo Felike, ũrĩa wamenyete maũndũ mamwe megiĩ wĩtĩkio wa Akristiano. Ayahudi nĩ maathitangire Paulo atĩ nĩ oinĩte watho wa Roma na njĩra ta ithatũ. Moigire atĩ nĩ aacogarĩra Ayahudi othe thĩinĩ wa thĩ maregane na thirikari, na nĩ we watongoragia gĩkundi kĩa nyamũkano, na nĩ aageragia gũthaahia hekarũ ĩrĩa hĩndĩ ĩyo yagitagĩrũo nĩ Roma. (Atũm. 24:5, 6) Maũndũ macio nĩ mangĩatũmire atuĩrũo kũũragwo.

Akristiano ũmũthĩ no magunĩke mangĩciria ũrĩa Paulo aahiũranirie na thitango icio. Aarĩ na ũhoreri na gĩtĩo. Paulo nĩ aagwetaga Watho na Anabii na akĩonania atĩ aarĩ na wĩyathi wa gũthathaiya ‘Ngai wa maithe mao.’ O na Ayahudi arĩa maarĩ rungu rwa watho wa Roma maarĩ na wĩyathi ta ũcio. (Atũm. 24:14) Paulo nĩ aahotire kũrũĩrĩra na kwaria ũhoro wĩgiĩ wĩtĩkio wake mbere ya ngavana ũngĩ wetagwo Porikio Fesito, na Mũthamaki Herode Agiripa.

Nĩguo acirithio na njĩra ya kĩhooto, Paulo oigire ũũ: “Nĩ ndacokia cira riko kũrĩ Kaisari,” ũrĩa warĩ na hinya mũno thirikari-inĩ mahinda-inĩ macio.—Atũm. 25:11.

Mũraika eerire Paulo ũũ: “No mũhaka ũrũgame mbere ya Kaisari.” (Atũm. 27:24) Mũthamaki Nero aambĩrĩria gũthamaka nĩ oigire atĩ tiwe ũrĩtuaga macira mothe. Mĩaka ĩnana ya mbere wathani-inĩ wake, aaheaga wĩra ũcio andũ angĩ. Ibuku The Life and Epistles of Saint Paul riugaga atĩ Nero angĩetĩkĩrire gũthikĩrĩria cira aaũthikagĩrĩria arĩ kũrĩa aaikaraga na aateithagĩrĩrio nĩ ataarani maarĩ na ũmenyeru na ũgucania mũnene.

 Bibilia ndiugaga kana Nero nĩ aathikĩrĩirie na agĩtuĩra Paulo kana nĩ kũhe aaheire mũndũ ũngĩ wĩra ũcio, acoke amũtwarĩre riboti. O ũrĩa kũngĩkorũo kwarĩ, kwahoteka Paulo nĩ aatarĩirie atĩ aathathayagia Ngai wa Ayahudi na nĩ eekĩraga andũ othe ngoro mahe thirikari gĩtĩo. (Rom. 13:1-7; Tit. 3:1, 2) Kuonekaga atĩ Paulo nĩ aarũĩrĩire ũhoro ũrĩa mwega mbere ya anene a thirikari na akĩhootana tondũ thutha wa gũcirithio nĩ Kaisari nĩ aarekereirio.—Afil. 2:24; Filem. 22.

Jesu eerire arutwo ake ũũ: “Nĩ mũgaatwarũo kũrĩ mangavana na athamaki nĩ ũndũ wa rĩĩtwa rĩakwa, nĩguo mũtuĩke aira kũrĩ o, na kũrĩ andũ a ndũrĩrĩ.” (Mat. 10:18) Nĩ gĩtĩo kĩnene gũtuĩka aira a Jesu. Kĩyo gitũ gĩa kũrũĩrĩra ũhoro ũrĩa mwega no gĩtũme tũhootane macira-inĩ. Gũtekũmakania ũrĩa andũ mangĩtua cira, kĩhooto gitũ gĩa kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega kiumaga kũrĩ Jehova. Ũthamaki wa Ngai noguo tu ũkaarehe kĩhonia kĩa ma harĩ kũhinyĩrĩrio na gwĩkwo maũndũ matarĩ ma kĩhooto.​—Koh. 8:9; Jer. 10:23.

O na mahinda-inĩ maya rĩĩtwa rĩa Jehova no rĩgoocithio Akristiano mangĩrũĩrĩra wĩtĩkio wao. O ta Paulo twagĩrĩirũo gũkorũo tũrĩ na ũhooreri, twarie ũrĩa kũrĩ na tũrĩ na ũmĩrĩru. Jesu eerire arũmĩrĩri ake atĩ matingĩkaabatara ‘kũbanga mbere ũrĩa megwĩtetera, nĩ gũkorũo nĩ angĩkaamahe ciugo na ũũgĩ ũrĩa akararia ao marĩ othe hamwe matangĩkahota gũkararia kana kũregana naguo.’—Luk. 21:14, 15; 2 Tim. 3:12; 1 Pet. 3:15.

Rĩrĩa Akristiano marũĩrĩra wĩtĩkio wao mbere ya athamaki, mangavana kana anene thirikari-inĩ, no makorũo makĩhunjĩria andũ hihi arĩ ũritũ kũmakinyĩria ũhoro ũrĩa mwega na njĩra ĩngĩ o yothe. Macira mamwe tũhootanĩte nĩ matũmĩte watho wagagĩrio na kwoguo wĩyathi wa kwaria na wa gũthathaiya ũkagitĩrũo. No gũtekũmakania moimĩrĩro nĩ marĩkũ, ũmĩrĩru ũrĩa ndungata cia Jehova ikoragwo naguo hĩndĩ ĩrĩa iracirithio nĩ ũtũmaga Ngai akene.