1. Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũrĩtũmagĩrĩria rĩrĩa twaigua ta tũrĩ oiki kana rĩrĩa twaigua tũtooretio nĩ mathĩna? (Thaburi 118:5-7)

HIHI nĩ ũrĩ wakorũo ũkĩhiũrania na ũndũ mũritũ na ũkaigua ta ũrĩ wiki tondũ hihi gũtirĩ mũndũ wagũteithagia? Andũ aingĩ manaigua ũguo o hamwe na ndungata ingĩ njĩhokeku cia Jehova. (1 Ath. 19:14) Ũngĩkaigua ũguo, ririkanaga kĩĩranĩro gĩkĩ kĩa Jehova: “Ndirĩ hĩndĩ ngaagũtiga, na ndirĩ hĩndĩ ngaagũtirika.” Ũndũ ũcio no ũgũteithie kuuga ũũ ũrĩ na ũmĩrĩru: “Jehova nĩwe mũndeithia; ndigwĩtigĩra.” (Ahib. 13:5, 6) Mũtũmwo Paulo aandĩkĩire Akristiano arĩa maaikaraga Judea ciugo icio kĩndũ mwaka wa 61 M.M. Ciugo icio ciake iratũririkania ciugo cia mwandĩki wa thaburi thĩinĩ wa Thaburi 118:5-7.​—Thoma.

2. Tũkwarĩrĩria kĩĩ gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ, na nĩkĩ?

² O ta mwandĩki ũcio wa thaburi, Paulo nĩ aamenyaga atĩ Jehova no amũteithie, tondũ nĩ aamũteithĩtie maita maingĩ mbere ĩyo. Kwa ngerekano, makĩria ma mĩaka ĩĩrĩ mbere ya kwandĩkĩra Ahibirania marũa, nĩ aahonokete kĩhuhũkanio kĩnene kĩrĩa aacemanĩtie nakĩo agĩthiĩ na meri. (Atũm. 27:4, 15, 20) Rũgendo-inĩ rũu ruothe, na nginya mbere ya rũgendo rũu, Jehova nĩ oonanĩtie atĩ nĩ aateithagia Paulo na njĩra itiganĩte. Nĩ tũkwarĩrĩria njĩra ithatũ aamũteithirie nacio. Jehova aamũteithirie kũgerera Jesu na araika, kũgerera andũ maarĩ na ũnene thirikari-inĩ, na kũgerera Akristiano angĩ. Gũthuthuria maũndũ macio maahaanĩkire ũtũũro-inĩ wa Paulo, nĩ gũgũtũma tũkorũo na ma atĩ Jehova nĩ arĩtũiguaga rĩrĩa twamũhoya atũhe ũteithio.

3. Nĩ ũndũ ũrĩkũ Paulo angĩkorũo eeyũragia, na nĩkĩ?

³ Paulo nĩ aabataraga ũteithio. Kĩndũ mwaka wa 56 M.M., Paulo nĩ aakururirio nĩ andũ na akiumio nja wa hekarũ thĩinĩ wa Jerusalemu makĩenda kũmũũraga. Mũthenya ũrĩa warũmĩrĩire rĩrĩa aathiire gũciirithio nĩ Kĩama gĩa Sanhedrini, aarĩ hakuhĩ kũgerũo ngero nĩ thũ ciake. (Atũm. 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Ihinda-inĩ rĩu, no gũkorũo Paulo eeyũragia ũũ: ‘Hihi nĩ ngũhota gũthiĩ na mbere gũkirĩrĩria maũndũ maya?’

4. Jehova aateithirie Paulo atĩa kũgerera harĩ Jesu?

⁴ Paulo aamũkĩrire ũteithio ũrĩkũ? Ũtukũ ũrĩa warũmĩrĩire thutha wa Paulo kũnyitwo, “Mwathani” Jesu nĩ aamumĩrĩire akĩmwĩra: “Gĩa na ũmĩrĩru! Nĩ gũkorũo o ta ũrĩa ũkoretwo ũkĩruta ũira wakwa kĩhinyio gũkũ Jerusalemu, noguo ũgwĩka nginya Roma.” (Atũm. 23:11) Ũndũ ũcio no mũhaka ũkorũo nĩ womĩrĩirie Paulo. Jesu nĩ aacokeirie Paulo ngatho nĩ ũndũ wa wĩra wa kũhunjia ũrĩa aarutĩte Jerusalemu. Ningĩ nĩ aamwĩrire atĩ nĩ angĩakinyire Roma o wega, na o nakuo nĩ angĩahunjirie. No mũhaka akorũo thutha wa Paulo kũmĩrĩrio na njĩra ĩyo nĩ aaiguire arĩ na thayũ o ta ũrĩa kaana kaiguaga rĩrĩa kahĩmbĩirio nĩ ithe.

5. Jehova aateithirie Paulo atĩa kũgerera harĩ mũraika? (Rora mbica ngothi-inĩ.)

⁵ Nĩ moritũ marĩkũ mangĩ Paulo aacemanirie namo? Kĩndũ ta mĩaka ĩĩrĩ thutha wa maũndũ macio meekĩkire Jerusalemu, Paulo nĩ aathiire Italia na meri na marĩ thabarĩ-inĩ, meri ĩyo ikĩhũũrũo nĩ kĩhuhũkanio kĩnene nginya atwarithia na athii a meri ĩyo magĩciria nĩ megũkua. No Paulo ndaigana gwĩtigĩra. Nĩkĩ? Eerire andũ arĩa maarĩ meri-inĩ ĩyo ũũ: “Ngai ũrĩa niĩ ndĩ wake na ndutagĩra ũtungata mũtheru atũmire mũraika wake ũtukũ, arũgama hakuhĩ na niĩ anjĩra atĩrĩ: ‘Paulo, ndũgetigĩre. No mũhaka ũrũgame mbere ya Kaisari, na atĩrĩrĩ, Ngai nĩ ekũhonokia andũ arĩa othe mũrĩ nao nĩ ũndũ waku.’” Jehova aahũthĩrĩte mũraika gũcokera o rĩngĩ ũndũ ũrĩa eerĩte Paulo kũgerera harĩ Jesu nĩguo amwĩkĩre ngoro. Na hatarĩ nganja Paulo nĩ aakinyire Roma.​—Atũm. 27:20-25; 28:16.

6. Nĩ kĩĩranĩro kĩrĩkũ kĩa Jesu gĩtwĩkagĩra hinya, na nĩkĩ?

⁶ Nĩ ũteithio ũrĩkũ twamũkagĩra? Jesu nĩ arĩtũteithagia, o ta ũrĩa aateithirie Paulo. Kwa ngerekano, Jesu erĩire arĩa othe mamũrũmagĩrĩra ũũ: “Nĩ ndĩkoragwo hamwe na inyuĩ mĩthenya yothe nginya ithirĩro rĩa mũtabarĩre wa maũndũ.” (Mat. 28:20) Ciugo icio cia Jesu nĩ itwĩkĩraga hinya. Nĩkĩ? Tondũ rĩmwe na rĩmwe nĩ tũcemanagia na maũndũ maritũ mũno. Kwa ngerekano, rĩrĩa twakuĩrũo nĩ mũndũ wa hakuhĩ na ithuĩ, nĩ tũiguaga kĩeha kĩingĩ, na kĩeha  kĩu no gĩikare kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ. Kũrĩ angĩ nao mahiũranagia na moritũ marĩa moimanaga na ũkũrũ. Angĩ nao kũrĩ hĩndĩ maiguaga marĩ thĩ mũno nĩ ũndũ wa gũthuthĩka ngoro. O na kũrĩ ũguo, no tũiguaga tũrĩ na hinya wa gũthiĩ na mbere, tondũ wa kũmenya atĩ Jesu arĩ hamwe na ithuĩ “mĩthenya yothe,” o na rĩrĩa maũndũ marĩ maritũ mũno.​—Mat. 11:28-30.

7. O ta ũrĩa Kũguũrĩrio 14:6 yonanĩtie-rĩ, Jehova ahũthagĩra njĩra ĩrĩkũ gũtũteithia ũmũthĩ?

⁷ Kiugo kĩa Ngai nĩ gĩtũheaga ũũma atĩ Jehova nĩ atũteithagia kũgerera harĩ araika ake. (Ahib. 1:7, 14) Kwa ngerekano, araika nĩ matũteithagia na magatũtongoria rĩrĩa tũrahunjia ‘ũhoro mwega wa Ũthamaki’ kũrĩ “ndũrĩrĩ ciothe na mĩhĩrĩga na thiomi.”​—Mat. 24:13, 14; thoma Kũguũrĩrio 14:6.

8. Jehova aateithirie Paulo atĩa kũgerera harĩ mũtongoria wa mbũtũ?

⁸ Paulo aamũkĩrire ũteithio ũrĩkũ? Mwaka wa 56 M.M., Jesu nĩ aaheete Paulo ũũma atĩ nĩ angĩakinyire Roma. O na kũrĩ ũguo, kũrĩ Ayahudi amwe thĩinĩ wa Jerusalemu maabangire ũrĩa megũtharĩkĩra Paulo na mamũrage. Rĩrĩa mũtongoria wa mbũtũ ya Roma wetagwo Kilaudio Lusia aamenyire ũhoro wa njama ĩyo, nĩ aabangire ũrĩa ekũhonokia Paulo. O na ihenya, Kilaudio nĩ aathire gĩkundi kĩnene gĩa thigari kĩgitĩre Paulo na kĩmũtware Kaisarea kũrĩa kwarĩ rũgendo rwa kĩndũ kilomita 105 kuuma Jerusalemu. Akinya Kaisarea, Ngavana Felike nĩ aathanire atĩ Paulo aikare arangĩirũo “nyũmba-inĩ ya mũthamaki ya Herode.” Na njĩra ĩyo, Paulo akĩgitĩrũo kuumana na andũ acio meendaga kũmũũraga.​—Atũm. 23:12-35.

9. Ngavana Fesito aateithirie Paulo atĩa?

⁹ Mĩaka ĩĩrĩ thutha ũcio, Paulo aarĩ o njera Kaisarea. Hĩndĩ ĩyo, Fesito nĩwe warĩ ngavana ithenya rĩa Felike. Ayahudi nĩ maathaithire Fesito nĩguo Paulo athiĩ Jerusalemu agaciirithio, no Fesito akĩrega. No kũhoteke ngavana ũcio nĩ aamenyaga atĩ Ayahudi ‘maabangaga kuohia Paulo mamũũrage arĩ njĩra-inĩ.’​—Atũm. 24:27–25:5.

10. Ngavana Fesito eekire atĩa Paulo oiga atĩ nĩ ekwenda gũcokia ciira riiko kũrĩ Kaisari?

¹⁰ Ciira wa Paulo wacokire gũciirĩrũo o kũu Kaisarea. Tondũ Fesito nĩ eendaga “gũkenia Ayahudi” akĩũria Paulo ũũ: “Nĩ ũkwenda kwambata Jerusalemu ũgatuĩrũo kũu mbere yakwa?” Paulo nĩ aamenyaga atĩ angĩathiire Jerusalemu, no kũhoteke Ayahudi nĩ mangĩamũũragire, ningĩ nĩ aamenyaga ũndũ ũrĩa angĩekire nĩguo ahonokie muoyo wake ahote gũthiĩ Roma nĩguo akahunjie ũhoro mwega. Paulo ooigire: “Nĩ ndacokia ciira riiko kũrĩ Kaisari!” Thutha wa Fesito kwaranĩria na kĩama kĩa ataarani, eerire Paulo ũũ: “Tondũ nĩ wacokia ciira riiko kũrĩ Kaisari; ũgũthiĩ kũrĩ Kaisari.” Itua rĩu rĩega rĩa Fesito, rĩkĩhonokia Paulo kuuma kũrĩ thũ ciake. Ũguo nĩ kuuga atĩ kahinda kanini thutha ũcio, Paulo nĩ angĩatwarirũo Roma kũndũ kũraihu biũ na Ayahudi acio meendaga kũmũũraga.​—Atũm. 25:6-12.

11. Nĩ ciugo irĩkũ cia gwĩkĩra ngoro ciaandĩkirũo nĩ Isaia Paulo angĩkorũo aaririkanire?

¹¹ No kũhoteke hĩndĩ ĩyo Paulo eetagĩrĩra thabarĩ yake ya gũthiĩ Italia ĩkinye, nĩ aaririkanire mũkaana mũnabii Isaia aandĩkire wĩgiĩ arĩa makararagia Jehova: “Bangai mũbango, no nĩ ũgaatharario! Ugai maũndũ marĩa mwendete, no matikagaacĩra, nĩ gũkorũo Ngai arĩ hamwe na ithuĩ!” (Isa. 8:10) Paulo nĩ aamenyaga atĩ Ngai nĩ angĩamũteithirie, na ũndũ ũcio no mũhaka ũkorũo nĩ wamũheire  hinya nĩ ũndũ wa magerio marĩa angĩacemanirie namo.

12. Juliasi eekĩire Paulo maũndũ marĩkũ, na hihi ũndũ ũcio watũmire Paulo ataũkĩrũo nĩ ũndũ ũrĩkũ?

¹² Paulo aambĩrĩirie thabarĩ yake ya gũthiĩ Italia mwaka-inĩ wa 58 M.M. Tondũ aarĩ o muohwo, aathiire arĩ rungu rwa ũgitĩri wa mũnene ũmwe wa mbũtũ ya Roma wetagwo Juliasi. Juliasi nĩ angĩaritũhĩirie Paulo ũtũũro kana age tondũ aarĩ rungu rwake. Hihi Juliasi aahũthĩrire ũnene wake atĩa? Mũthenya ũrĩa warũmĩrĩire makinya gĩcukĩro-inĩ kĩa mbere, “Juliasi, nĩ ũndũ wa ũtugi wake kwerekera Paulo, akĩmwĩtĩkĩria athiĩ kũrĩ arata ake makamũrũmbũiye.” Thutha ũcio, Juliasi o na nĩ aahonokirie muoyo wa Paulo. Na njĩra ĩrĩkũ? Thigari nĩ ciabangire kũraga ohwo othe arĩa maarĩ meri-inĩ, no Juliasi agĩcigiria. Nĩkĩ? Tondũ “nĩ aatuĩte itua rĩa kũhonokia Paulo.” No kũhoteke Paulo nĩ aataũkĩirũo atĩ nĩ Jehova wahũthagĩra mũthigari ũcio warĩ na ngoro njega kũmũteithia na kũmũgitĩra.​—Atũm. 27:1-3, 42-44.

13. Nĩ na njĩra ĩrĩkũ Jehova angĩhũthĩra andũ arĩa marĩ na ũnene thirikari-inĩ?

¹³ Nĩ ũteithio ũrĩkũ twamũkagĩra? Jehova no ahũthĩre roho wake mũtheru ũrĩ hinya nĩguo atũme andũ arĩa marĩ na ũnene thirikari-inĩ meke ũrĩa arenda angĩkorũo ũndũ ũcio nĩ ũratwarana na muoroto wake. Mũthamaki Suleimani aandĩkire ũũ: “Ngoro ya mũthamaki ĩtariĩ ta tũrũũĩ twa maĩ moko-inĩ ma Jehova. Amĩtongoragia o kũrĩa guothe ekwenda.” (Thim. 21:1) Hihi ũguo nĩ kuuga atĩa? Andũ nĩ menjaga mũtaro wa kuunithia maĩ, nĩguo maĩ macio mathiĩ kũrĩa andũ acio marenda. Na njĩra o ta ĩyo, Jehova no ahũthĩre roho wake kũgarũra meciria ma atongoria nĩguo meke maũndũ kũringana na muoroto wake. Rĩrĩa eka ũguo, andũ arĩa marĩ na ũnene thirikari-inĩ no matue matua ma kũguna andũ a Ngai.​—Ringithania Ezara 7:21, 25, 26.

14. Kũringana na Atũmwo 12:5, nĩ andũ ta arĩkũ tũngĩhoya nĩ ũndũ wao?

¹⁴ Ũrĩa tũngĩka. No tũhoe nĩ ũndũ wa athamaki na arĩa othe marĩ “itĩ-inĩ cia ũnene” rĩrĩa maratua matua megiĩ ũtũũro na ũtungata witũ. (1 Tim. 2:1, 2; Neh. 1:11) Ningĩ, o ta ũrĩa Akristiano a karine ya mbere meekire, o na ithuĩ no tũhoe kuuma ngoro nĩ ũndũ wa aarĩ na ariũ a Ithe witũ arĩa marĩ njera. (Thoma Atũmwo 12:5; Ahib. 13:3) Ningĩ, no tũhoe nĩ ũndũ wa thigari cia njera iria irangagĩra aarĩ na ariũ a Ithe witũ. No tũhoe Jehova ahutie meciria ma andũ ta acio, nĩguo meke maũndũ ta Juliasi, na nĩguo monanie “ũtugi wa ũmũndũ” kũrĩ aarĩ na ariũ a Ithe witũ arĩa mohetwo njera.​—Atũm. 27:3, kohoro ka magũrũ-inĩ.

15-16. Jehova aateithirie Paulo atĩa kũgerera harĩ Arisitariko na Luka?

¹⁵ Paulo aamũkĩrire ũteithio ũrĩkũ? Rĩrĩa Paulo aathiaga Roma, Jehova nĩ aahũthĩrire Akristiano angĩ kũmũteithia mahinda matiganĩte. Rekei twarĩrĩrie ngerekano cigana ũna.

¹⁶ Arata erĩ a Paulo nĩo Arisitariko na Luka, nĩ maatuire itua rĩa gũthiĩ nake Roma. * Bibilia ndĩonanĩtie atĩ Jesu nĩ eerĩire Arisitariko na Luka atĩ nĩ mangĩakinyire Roma o wega, kwoguo nĩ mĩoyo yao maaingagĩria ũgwati-inĩ rĩrĩa maathiire rũgendo rũu rwarĩ na mogwati, no nĩ meehaarĩirie gwĩka ũguo nĩguo mateithie Paulo. Thutha-inĩ rĩrĩa maacemanirie na kĩhuhũkanio kĩnene marĩ meri-inĩ nĩrĩo maamenyire atĩ nĩ mangĩahonokire. Kwoguo, rĩrĩa Arisitariko na Luka maaingĩrire meri Kaisarea, no kũhoteke Paulo nĩ aahoire Jehova kuuma ngoro akĩmũcokeria ngatho nĩ ũndũ wa ũteithio ũrĩa aamũhete kũgerera ariũ a Ithe witũ acio erĩ maarĩ na ũmĩrĩru.​—Atũm. 27:1, 2, 20-25.

17. Jehova aateithirie Paulo atĩa kũgerera harĩ Akristiano angĩ?

¹⁷ Hĩndĩ ya rũgendo rũu rwake, Paulo nĩ aateithirio maita maigana ũna nĩ Akristiano arĩa angĩ. Kwa ngerekano, rĩrĩa maakinyire gĩcukĩro-inĩ thĩinĩ wa itũũra rĩa Sidoni, Juliasi nĩ eetĩkĩririe Paulo “athiĩ kũrĩ arata ake makamũrũmbũiye.” Thutha ũcio, Paulo na arata ake maakinya itũũra-inĩ rĩa Puteoli, nĩ ‘maakorire ariũ a Ithe witũ na makĩmathaitha maikare nao thikũ mũgwanja.’ Hĩndĩ ĩyo Akristiano acio maarũmbũyagia Paulo na arata ake, no mũhaka akorũo Paulo nĩ aameerire maũndũ ma kũmekĩra ngoro na ũndũ ũcio ũkĩmarehera gĩkeno kĩnene. (Ringithania Atũmwo 15:2, 3.) Thutha wa iceera rĩu rĩa gwĩkĩra ngoro, Paulo na arata ake magĩthiĩ na mbere na rũgendo rwao.​—Atũm. 27:3; 28:13, 14.

18. Nĩ ũndũ ũrĩkũ watũmire Paulo acokerie Ngai ngatho na agĩe na ũmĩrĩru?

¹⁸ O ũrĩa Paulo aakuhagĩrĩria Roma, no kũhoteke nĩ aambĩrĩirie gwĩciria maũndũ marĩa aandĩkĩte mĩaka ĩtatũ mbere ĩyo kũrĩ kĩũngano kĩrĩa kĩarĩ itũũra-inĩ rĩu. Aameerĩte ũũ:  “Nĩ ngoretwo ngĩĩrirĩria gũka kũrĩ inyuĩ mĩaka mĩingĩ.” (Rom. 15:23) O na kũrĩ ũguo, ndeeciragia atĩ angĩathiire kuo arĩ muohwo. No mũhaka angĩkorũo Paulo nĩ aaiguire ekĩrĩtwo ngoro mũno rĩrĩa oonire ariũ a Ithe witũ a Roma njĩra-inĩ mokĩte kũmũtũnga. Bibilia yugaga ũũ: “Paulo aamona, agĩcokeria Ngai ngatho na akĩgĩa na ũmĩrĩru.” (Atũm. 28:15) Ta rora wone atĩ Paulo aacokeirie Ngai ngatho nĩ ũndũ wa kuona ariũ a Ithe witũ. Nĩkĩ? Tondũ Paulo nĩ aataũkĩirũo atĩ nĩ Jehova wamũteithagia kũgerera harĩ ariũ a Ithe witũ acio.

19. O ta ũrĩa 1 Petero 4:10 yonanĩtie-rĩ, Jehova angĩtũhũthĩra atĩa gũteithia andũ angĩ?

¹⁹ Ũrĩa tũngĩka. Hihi nĩ ũĩ aarĩ kana ariũ a Ithe witũ thĩinĩ wa kĩũngano kĩanyu maragerera moritũ nĩ ũndũ wa kũrwara kana nĩ ũndũ wa mathĩna mangĩ? Kana akorũo hihi nĩ gũkuĩrũo makuĩrĩirũo nĩ mũndũ wa hakuhĩ? Tũngĩmenya harĩ mũndũ ũrabatara ũteithio, no tũũrie Jehova atũteithie nĩguo tũhote kwaria nake na njĩra ya wendo kana tũmwĩkĩre ũndũ wa ũtugi. No gũkorũo ũndũ ũrĩa tũkuuga kana twĩke nĩguo mũrũ kana mwarĩ wa Ithe witũ ekũbataraga. (Thoma 1 Petero 4:10.) * Tũngĩmahe ũteithio ũrĩa marabatara, ũndũ ũcio no ũmateithie gũkorũo na ũũma na ciugo ici cia Jehova, “Ndirĩ hĩndĩ ngaagũtiga, na ndirĩ hĩndĩ ngaagũtirika.” Na githĩ ũndũ ũcio to ũtũme ũigue ũrĩ na gĩkeno?

20. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma tuuge ũũ tũrĩ na ũmĩrĩru: “Jehova nĩwe mũndeithia”?

²⁰ O ta ũrĩa kwarĩ harĩ Paulo na arata ake, o na ithuĩ nĩ tũcemanagia na moritũ tũkĩgerera njĩra-inĩ ya muoyo. O na kũrĩ ũguo, nĩ twagĩrĩirũo gũkorũo na ũmĩrĩru, tondũ wa kũmenya atĩ Jehova arĩ hamwe na ithuĩ. Nĩ atũteithagia kũgerera harĩ Jesu na araika. Ningĩ, angĩkorũo nĩ ũndũ ũratwarana na muoroto wake, no atũteithie kũgerera harĩ andũ marĩ na ũnene thirikari-inĩ. Na o ta ũrĩa aingĩ aitũ twĩyoneire, Jehova nĩ ahũthagĩra roho wake mũtheru kũhutia ngoro cia Akristiano arĩa angĩ nĩguo matũteithie. Kwoguo, o ta Paulo no tũhote kuuga ũũ tũrĩ na ũmĩrĩru: “Jehova nĩwe mũndeithia; ndigwĩtigĩra. Mũndũ-rĩ, angĩnjĩka atĩa hihi?”​—Ahib. 13:6.