1, 2. Nĩ kĩĩ gĩateithirie Aira a Jehova 230 kũhonoka rũgendo rũu rwa gĩkuũ mũico-inĩ wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ?

MBAARA ya Kerĩ ya Thĩ yarĩ hakuhĩ gũthira. Mbũtũ cia Hitler ciathiaga o na mbere kũhootwo. Nĩ ũndũ ũcio, thirikari ya Nazi ĩgĩathana andũ ngiri nyingĩ arĩa moohetwo kambĩ-inĩ cia kũherithĩria andũ moragwo. Mũbango warĩ arĩa moohetwo kambĩ-inĩ ya Sachsenhausen matwarũo icukĩro-inĩ cia meri, maingĩrio meri-inĩ, icoke ihorokerio iria-inĩ. Njama ĩyo njũru yacokire gwĩtwo rũgendo rwa gĩkuũ.

² Andũ 33,000 arĩa moohetwo kambĩ-inĩ ya Sachsenhausen, maathire rũgendo rwa kiromita 250 magũrũ, nginya gĩcukĩro-inĩ kĩa meri kĩa Lübeck Njĩrĩmani. Harĩ acio, 230 maarĩ Aira a Jehova kuuma mabũrũri matandatũ. Andũ acio othe maarĩ ahinyĩrĩrĩku nĩ ũndũ wa kũhũta na kũrũara. Nĩ kĩĩ gĩateithirie aarĩ na ariũ a Ithe witũ gũtooria rũgendo rũu? Mũrũ wa Ithe witũ ũmwe oigire ũũ: “Twathire na mbere gwĩkĩrana ngoro nĩguo tũhote kũũmĩrĩria.” Wendo gatagatĩ-inĩ kao hamwe na ‘ũhoti mũnene’ ũrĩa uumaga kũrĩ Ngai nĩ wa mateithirie kũhonoka thĩna-inĩ ũcio.—2 Kor. 4:7.

3. Nĩkĩ nĩ tũbataraga gwĩkĩrana ngoro?

³ Ũmũthĩ tũtirĩ rũgendo-inĩ ta rũu rwa gĩkuũ, ĩndĩ nĩ tũcemanagia na mathĩna maingĩ. Thutha wa Ũthamaki wa Ngai kũhandwo 1914, Shaitani nĩ aaharũrũkirio gũkũ thĩ na aarĩ na ‘marũrũ manene, tondũ nĩ aamenyaga atĩ no ihinda inyinyi atigairie.’ (Kũg. 12:7-9, 12) O ũrĩa mbaara ya Hari–Magedoni ĩrakuhĩrĩria, noguo Shaitani arahũthĩra magerio nĩguo athũkie ũrata witũ na Jehova. Ningĩ nĩ tũrahiũrania na mĩtangĩko ya ũtũũro. (Ayub. 14:1; Koh. 2:23) Rĩmwe mathĩna macio no matũme tũũrũo nĩ hinya na tũkue ngoro o na tũkĩĩrutanagĩria. Ta wĩcirie ũhoro wa mũrũ wa Ithe witũ ũmwe ũrĩa wakoretwo agĩkĩra andũ aingĩ ngoro kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ. Rĩrĩa aakũrire, marĩ na mũtumia  wake nĩ maarwarire, na ũndũ ũcio nĩ watũmire aambĩrĩrie kũigua akuĩte ngoro mũno. O ta mũrũ wa Ithe witũ ũcio, ithuothe nĩ tũbataraga ‘ũhoti mũnene’ ũrĩa uumaga kũrĩ Jehova. Ningĩ nĩ tũbataraga gwĩkĩrana ngoro.

4. Nĩ ũtaaro ũrĩkũ wa mũtũmwo Paulo tũrabatara kũririkana angĩkorũo nĩ tũrĩkagĩra arĩa angĩ ngoro?

⁴ Angĩkorũo nĩ tũrĩhotaga gwĩkĩra arĩa angĩ ngoro, no mũhaka tũririkanage ciugo iria mũtũmwo Paulo eerire Akristiano Ahibirania. Oigire ũũ: ‘Nĩ twĩciragiei ũrĩa tũngĩarahũranaga, nĩ getha twendanage, na twĩkage ciĩko njega; ningĩ tũtigatige kũũnganaga hamwe, ta ũrĩa andũ amwe mamenyerete gwĩkaga, no kaba tũhatanagĩrĩrie; na twĩkage ũguo o makĩria tondũ wa ũrĩa mũkuona mũthenya ũcio nĩ ũrakuhĩrĩria.’ (Ahib. 10:24, 25) Tũngĩhũthĩra ũtaaro ũcio atĩa?

5. ‘Gwĩcirania’ nĩ kuuga atĩa, na kũrabatara kĩyo kĩrĩkũ?

⁵ ‘Gwĩcirania’ nĩ “kũrũmbũiya maũndũ ma andũ arĩa angĩ na gwĩciria ũhoro wao.” Hihi no tũhote gwĩciria biũ maũndũ ma andũ arĩa angĩ angĩkorũo tiga o kũmageithia rĩrĩa tũrĩ Nyũmba-inĩ ya Ũthamaki tũtigĩaga na ndeereti ndikĩru hamwe nao? Gũtingĩhoteka. Ma nĩ atĩ, tũtingĩenda ‘gũtonyagĩrĩra maũndũ ma andũ arĩa angĩ.’ (1 Thes. 4:11; 1 Tim. 5:13) Ona kũrĩ ũguo, angĩkorũo nĩ tũkwenda gwĩkagĩra ariũ a Ithe witũ ngoro, hatarĩ nganja nĩ tũkũbatara kũmenya maũndũ mao, ngumo ciao, ũrĩa matariĩ kĩĩroho, ũhoti wao, na mawathe mao. Mekũbatara gũtuona tũrĩ arata ao na mamenye atĩ nĩ tũmendete. Nĩguo ũndũ ũcio ũhoteke, tũrabatara kũhũthagĩra mahinda hamwe nao to hĩndĩ ĩrĩa marĩ na mathĩna kana rĩrĩa makuĩte ngoro, ĩndĩ nĩ nginya mahinda marĩa mangĩ.—Rom. 12:13.

6. Nĩ kĩĩ kĩrĩteithagia mũthuri wa kĩũngano ‘gwĩciria’ ũhoro wa ng’ondu?

⁶ Athuri a kĩũngano mahatagĩrĩrio ‘marĩithagie wega rũũru rũa Ngai rũrĩa marĩ naruo,’ na mekage ũguo nĩ ũndũ wa kwĩyendera no ti kũringĩrĩrio. (1 Pet. 5:1-3) Hihi no mahote kũruta wĩra ũcio wa kũrĩithia na njĩra njega angĩkorũo matiũĩ ng’ondu cia rũũru rwao? (Thoma Thimo 27:23.) Athuri a kĩũngano mangĩonania atĩ nĩ makoragwo meharĩirie gũteithia ng’ondu na magakenera gũkorũo hamwe nacio, ũrĩkoragwo ũrĩ ũndũ mũhũthũ harĩ ng’ondu gũcaria ũteithio wao rĩrĩa ciaũbatara. Ningĩ nĩ ũrĩkoragwo ũrĩ ũndũ mũhũthũ harĩ aarĩ na ariũ a Ithe witũ gũitũrũrĩra athuri ngoro ciao na kũmeera maũndũ marĩa maramathumbũra, na nĩ ũndũ ũcio athuri a kĩũngano makahota ‘gwĩciria’ ũhoro wao na kũmateithia.

7. Twagĩrĩirũo kũririkana ũndũ ũrĩkũ mũndũ ũkuĩte ngoro angĩaria ‘ndeto atekũgererera’?

⁷ Akĩandĩkĩra kĩũngano gĩa Thesalonike, mũtũmwo Paulo oigire ũũ: ‘Tiiragĩrĩrai arĩa maagĩte hinya.’ (Thoma 1 Athesalonike 5:14.) ‘Arĩa maagĩte hinya’ nĩ hamwe na arĩa ahinyĩrĩrĩku na arĩa makuĩte ngoro. Rĩandĩko rĩa Thimo 24:10 riugaga ũũ: “Ũngĩtuĩka wa kũũrũo nĩ hinya mũthenya wa mĩnyamaro-rĩ, hinya waku no mũnyinyi.” Mũndũ ũkuĩte ngoro mũno no arie ‘ndeto atekũgererera.’ (Ayub. 6:2, 3) Rĩrĩa ‘tũreciria’ ũhoro wa andũ ta acio, nĩ wega kũririkana atĩ ndeto iria mararia to mũhaka ikorũo ironania ũrĩa matariĩ. Rachelle nĩ eyoneire ũndũ ũcio rĩrĩa mami wao aakuĩte ngoro mũno. Oigire ũũ: “Kaingĩ mami nĩ angĩoigire ũndũ mũũru mũno. No nĩ ndaageragia gwĩciria ũhoro wa ngumo ciake njega ta wendo, ũtugi na ũtaana. Nĩ nderutire atĩ mũndũ ũkuĩte ngoro gũtirĩ ũndũ atangiuga. Ũndũ ũrĩa mũũru mũno mũndũ angĩĩka nĩ kwĩrĩhĩria rĩrĩa mũndũ ta ũcio akwĩra kana agwĩka ũndũ mũũru.” Thimo 19:11 yugaga ũũ:  “Mũndũ e na ũgerekereri nĩũgiragia ahiũhe kũrakara, na ũndũ ũrĩa erahagĩra nĩ kũrekera mũndũ ũngĩ rĩĩhia.”

8. Nĩa twagĩrĩirũo ‘kũmenyithia’ wendo witũ makĩria, na nĩkĩ?

⁸ Tũngĩonania atĩa atĩ nĩ ‘tũreciria’ mũndũ ũkuĩte ngoro nĩ ũndũ wa mahĩtia eekĩte tene, ona angĩkorũo nĩ acenjetie mĩthiĩre yake? Paulo akĩaria ũhoro wa mũndũ werirĩte kĩũngano-inĩ gĩa Korintho oigire ũũ: “Nĩ kaba mũkĩmuohere na mũmũhorerie, nĩ getha ndakae kũmerio nĩ kĩeha gĩkĩrũkĩte. Nĩ ũndũ ũcio ndakĩmũthaitha mũmũmenyithie wega ũrĩa mũmwendete.” (2 Kor. 2:7, 8) ‘Kũmũmenyithia’ nĩ kuuga ‘tũmuonie.’ Mũrũ kana mwarĩ wa Ithe witũ ndangĩmenya kana nĩ tũmwendete na nĩ tũmũrũmbũyagia angĩkorũo tũtimwĩraga kana tũkamuonia na ciĩko.

9. Tũngĩhota atĩa ‘kwarahũranaga nĩguo twendanage na twĩkage ciĩko njega’?

⁹ Mũtũmwo paulo oigire ũũ: ‘Nĩ twĩciragiei ũrĩa tũngĩarahũranaga, nĩ getha twendanage, na twĩkage ciĩko njega.’ Nĩ twagĩrĩirũo nĩ gwĩkĩraga Akristiano arĩa angĩ ngoro monanagie wendo na mekage ciĩko njega. Mwaki ũngĩaga kuongererũo ngũ na kũhurutĩrũo nĩ ũhoraga. (2 Tim. 1:6) O ũndũ ũmwe na ũcio, nĩ kũrĩ maũndũ tũngĩka nĩguo tũteithie ariũ a Ithe witũ gũthiĩ na mbere gũtungatĩra Jehova marĩ na kĩyo. Njĩra ĩmwe njega tũngĩka ũguo nĩ kũmagathĩrĩria rĩrĩa meka maũndũ mega.

10, 11. (a) Nũ thĩinĩ witũ ũtabataraga kũgathĩrĩrio? (b) Taarĩria ũrĩa kũgathĩrĩrio kũngĩteithia mũndũ ‘ũhĩtĩtie.’

¹⁰ Ithuothe nĩ tũbataraga kũgathĩrĩrio, rĩrĩa tũũrĩtwo nĩ hinya o na rĩrĩa tũrĩ na hinya. Mũthuri ũmwe wa kĩũngano aandĩkire ũũ: “Baba ndarĩ anjĩra o na rĩmwe atĩ nĩ njĩkĩte wega. Nĩ ũndũ ũcio ndakũrire itekuona ta kũrĩ ũndũ wa bata ingĩka. . . . O na gũtuĩka rĩu ndĩ na mĩaka 50, nĩ ngenaga rĩrĩa arata akwa maranjĩra atĩ nĩ ndĩraruta wĩra mwega ndĩ mũthuri wa kĩũngano. . . . Maũndũ marĩa ndĩyoneire nĩ mandutĩte atĩ nĩ ũndũ wa bata gwĩkĩra andũ arĩa angĩ ngoro, na nĩ ndĩrutanagĩria  gwĩka ũguo.” Kũgathĩrĩria gũcanjamũraga andũ othe, mapainia, andũ arĩa akũrũ o hamwe na arĩa mangĩkorũo mathuthĩkĩte ngoro.—Rom. 12:10.

¹¹ Rĩrĩa arĩa ‘magĩrĩire kĩĩroho marageria gũteithia mũndũ ũhĩtĩtie,’ ũtaaro ũrĩ na wendo na kũmũgathĩrĩria harĩa hagĩrĩire no gũtũme mũndũ ũcio mwĩhia acokerere mĩthiĩre ĩrĩa yagĩrĩire. (Gal. 6:1) Ũguo nĩguo gwathire harĩ mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe wĩtagwo Miriam. Aandĩkire ũũ: “Ndaarĩ na ihinda iritũ mũno rĩrĩa arata akwa amwe a hakuhĩ maatigire Jehova, na o hĩndĩ ĩyo baba akĩrũara mũrimũ wa meciria. Nĩ ndaakuire ngoro mũno. Nĩ ũndũ wa gũkua ngoro, nĩ ndaambĩrĩirie ndũgũ na mwanake ũtarĩ Mũira wa Jehova.” Maũndũ macio nĩ maatũmire eigue atagĩrĩire na akĩambĩrĩria gwĩciria gũtigana na ũhoro wa ma. Rĩrĩa mũthuri ũmwe wa kĩũngano aamũririkanirie ũhoro wa ũtungata wake wa wĩhokeku wa mĩaka mĩingĩ na atĩ Jehova no aamwendete, wendo wake kwerekera Jehova ũkĩgĩa na hinya. Akĩniina ndũgũ ĩrĩa aarĩ nayo na mwanake ũcio na agĩthiĩ na mbere gũtungatĩra Jehova.

12. Gũconora, gũtindĩkĩrĩria, kana gũtũma mũndũ eigue arĩ na mahĩtia kũngĩkorũo na moimĩrĩro marĩkũ?

¹² Gũconora mũndũ na njĩra ya kũmũringithania na andũ angĩ, kũmũtindĩkĩrĩria na njĩra ya kũmũigĩra mawatho maritũ, kana gũtũma eigue arĩ na mahĩtia nĩ ũndũ wa gũkorũo atekũhota gwĩka maũndũ maingĩ, no gũtũme erutanĩrie o gwa kahinda kanini. Ĩndĩ, kũgathĩrĩria mũrũ kana mwarĩ wa Ithe witũ na gwakĩrĩria wendo wake harĩ Ngai no kũgĩe na moimĩrĩro mega na ma gũtũũra.—Thoma Afilipi 2:1-4.

13. Kũhatĩrĩria arĩa angĩ kũhutĩtie maũndũ marĩkũ? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

¹³ Nĩ tũkũbatara ‘kũhatanĩrĩria na twĩkage ũguo makĩria tondũ wa ũrĩa tũrona mũthenya ũcio nĩ ũrakuhĩrĩria.’ Kũhatĩrĩria andũ arĩa angĩ kũhutĩtie kũmekĩra ngoro mathiĩ na mbere gũtungatĩra Ngai. Kwarahũrana nĩguo twendanage na twĩkage ciĩko njega, no kũhaananio na kũhurutĩra mwaki ũrĩ hakuhĩ kũhora, nakuo kũhatanĩrĩria no kũhaananio na kuongerera mwaki ngũ nĩguo ũthiĩ na mbere gwakana kana ũnenehe. Kũhatĩrĩria arĩa angĩ kũbataraga tũmekĩre hinya na tũũmagĩrĩrie arĩa athuthĩku ngoro. Rĩrĩa twagĩa na mweke wa gwĩkĩra andũ ta acio ngoro, twagĩrĩirũo nĩ kwaria na njĩra ya wendo na ũhooreri. (Thim. 12:18) Makĩria ma ũguo, rekei ‘tũhiũhage gũthikĩrĩria, no tũtikahĩkage kwaria.’ (Jak. 1:19) Tũngĩthikĩrĩria na njĩra ya ũcayanĩri, no tũmenye maũndũ marĩa maratũma mwarĩ kana mũrũ wa Ithe witũ akue ngoro, na nĩ ũndũ ũcio tũmwĩre ũndũ ũngĩmũteithia kũhiũrania na maũndũ macio.

14. Mũrũ wa Ithe witũ ũmwe wakuĩte ngoro aateithirio atĩa?

¹⁴ Ta wĩcirie ũrĩa mũthuri ũmwe wa kĩũngano aateithirie mũrũ wa Ithe witũ  ũmwe watigĩte kũhunjia ihinda rĩa mĩaka ĩigana ũna. Aamũthikĩrĩria nĩ onire atĩ mũrũ wa Ithe witũ ũcio no endete Jehova mũno. Nĩ aathomaga na kĩyo riuma o rĩothe rĩa Mũrangĩri na nĩ eerutanagĩria gũthiĩ mĩcemanio ya kĩũngano ategũtĩrĩria. O na kũrĩ ũguo, mĩthiĩre ya andũ amwe thĩinĩ wa kĩũngano nĩ yamũiguithĩtie ũũru na ĩkamũrakaria. Mũthuri ũcio nĩ aamũthikĩrĩirie arĩ na ũcayanĩri na atekũmũtuĩra, na akĩonania nĩ endete mũrũ wa Ithe witũ ũcio na famĩlĩ yake. O kahora, mũrũ wa Ithe witũ ũcio akĩona atĩ aakoretwo akĩrekereria maũndũ moru ma tene mamũgirĩrĩrie gũtungatĩra Ngai ũrĩa eendete. Mũthuri ũcio wa kĩũngano akĩmũnyita ũgeni mahunjie hamwe nake. Kũgerera ũteithio wa mũthuri ũcio wa kĩũngano, mũrũ wa Ithe ũcio nĩ aacokereire kũhunjia na macũngĩrĩro-inĩ agĩtuĩka mũthuri wa kĩũngano rĩngĩ.

15. Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Jehova igũrũ rĩgiĩ gwĩkĩra ngoro arĩa matarĩ na hinya?

¹⁵ Mũndũ ũkuĩte ngoro no age kũhona na ihenya kana gwĩtĩkĩra ũteithio ũrĩa tũramũhe. No tũbatare gũthiĩ na mbere kũmũteithĩrĩria. Mũtũmwo Paulo oigire ũũ: ‘Tiiragĩrĩrai arĩa maagĩte hinya, nao othe-rĩ, mũtige kũmathethũkĩra.’ (1 Thes. 5:14) Handũ ha gũkua ngoro tũgĩteithia arĩa matarĩ na hinya, rekei tũthiage na mbere ‘kũmatiirĩrĩra’ na kũmarũmbũiya. Mahinda-inĩ ma tene, Jehova nĩ aakiragĩrĩria ndungata ciake rĩrĩa ciakua ngoro. Kwa ngerekano, Jehova nĩ aacaĩire Elija na akĩrũmbũiya mathugunda ma ngoro yake. Nĩ aamũheire ũteithio ũrĩa aabataraga nĩguo athiĩ na mbere na ũtungata wake. (1 Ath. 19:1-18) Jehova nĩ oheire Daudi nĩ ũndũ wa kwĩrira biũ. (Thab. 51:7, 17) Ningĩ Ngai nĩ aateithirie mwandĩki wa Thaburi 73, ũrĩa warĩ hakuhĩ gũtigana na ũtungata wake. (Thab. 73:13, 16, 17) Jehova nĩ mũcayanĩri na mũtugi harĩ ithuĩ, makĩria rĩrĩa tũrĩ athuthĩku ngoro. (Tham. 34:6) Tha ciake ‘cierũhaga rũcinĩ o rũcinĩ’ na gũtirĩ hingo ‘igaathira.’ (Maca. 3:22, 23) Jehova erĩgagĩrĩra tũrũmagĩrĩre kĩonereria gĩake na tuonanagie tha harĩ arĩa makuĩte ngoro.

16, 17. O ũrĩa mũico wa mũtabarĩre ũyũ ũrakuhĩrĩria-rĩ, twagĩrĩirũo gũthiĩ na mbere gwĩka atĩa, na nĩkĩ?

¹⁶ Andũ ngiri nyingĩ harĩ ohwo 33,000 arĩa mooimire kambĩ-inĩ ya Sachsenhausen, nĩ maakuire. Ĩndĩ, Aira a Jehova othe 230 arĩa mooimĩte kambĩ-inĩ ĩyo nĩ maahonokire thĩna ũcio mũnene. Gwĩkĩrana ngoro nĩkuo kwamateithirie mũno gũtooria rũgendo rũu rwa gĩkuũ.

¹⁷ Ũmũthĩ tũrĩ ‘njĩra-inĩ ĩrĩa yerekagĩria muoyo-inĩ.’ (Mat. 7:14) Ica ikuhĩ ndungata ciothe cia Jehova nĩ ikũingĩra thĩinĩ wa thĩ njerũ. (2 Pet. 3:13) Rekei tũthiĩ na mbere gwĩkĩrana ngoro thĩinĩ wa njĩra ĩno ĩtongoragia muoyo-inĩ wa tene na tene.