1. Nĩkĩ mũbango wa Suriata na Isiraeli ndũngĩakinyanĩire?

HĨNDĨ ĨMWE gatagatĩ ka mwaka wa 762 na 759 mbere ya Kristo, mũthamaki wa Isiraeli na mũthamaki wa Suriata nĩ maabangire gũtharĩkĩra ũthamaki wa Juda. Muoroto wao warĩ ũrĩkũ? Meendaga gũtharĩkĩra Jerusalemu, meherie Mũthamaki Ahazu gĩtĩ-inĩ kĩa ũnene, na handũ-inĩ hake mekĩre mũndũ ũngĩ, hihi ũtaarĩ wa nyũmba ya Daudi. (Isa. 7:5, 6) Ĩndĩ, mũthamaki wa Isiraeli nĩ aagĩrĩirũo gũkorũo oĩ atĩ ũndũ ũcio ndũngĩakinyanĩire. Jehova ooigĩte atĩ gĩtĩ Gĩake kĩa ũthamaki gĩgũtũũra gĩikaragĩrũo nĩ mũndũ uumĩte rũciaro-inĩ rwa Daudi, na gũtirĩ kiugo o na kĩmwe Gĩake gĩtahingaga.—Josh. 23:14; 2 Sam. 7:16.

2-4. Taarĩria ũrĩa ũrathi wa Isaia 7:14, 16 wahingirio (a) matukũ-inĩ ma Isaia (b) matukũ-inĩ ma Jesu.

² Kĩambĩrĩria-inĩ, ngwatanĩro ĩyo ya Isiraeli na Suriata yoonekaga ta ĩngĩagaacĩrire. Hĩndĩ ĩmwe thigari 120,000 cia mũthamaki Ahazu nĩ cioragirũo, na nginya Maaseia ‘mũrũ wake’ akĩũragwo. (2 Maũ. 28:6, 7) Ĩndĩ, Jehova nĩ oonire ũndũ ũcio na akĩririkana kĩĩranĩro kĩrĩa eerĩire Daudi. Nĩ ũndũ ũcio, agĩtũma mũnabii Isaia arĩ na ndũmĩrĩri ya kũrehe mwĩhoko.

³ Isaia ooigire ũũ: “Atĩrĩrĩ, mũirĩtu nĩakagĩa ihu, aciare kahĩĩ, agatue Imanueli. . . . Kaana kau gatanamenya kũrega ũũru, na gwĩthurĩra maũndũ mega, bũrũri wa athamaki acio erĩ ũthũũrĩte [Suriata na Isiraeli] nĩũgathamwo ũtigwo ũtheri.” (Isa. 7:14, 16) Ma nĩ atĩ, gĩcunjĩ kĩa mbere kĩa ũrathi ũcio kĩhutĩtie gũciarũo kwa Mesia. (Mat. 1:23) O na kũrĩ ũguo, tondũ “athamaki acio erĩ,” mũthamaki wa Suriata na wa Isiraeli matiatharĩkĩire Juda matukũ-inĩ ma Jesu, no mũhaka akorũo ũrathi ũcio wĩgiĩ Imanueli wahingirio rĩa mbere matukũ-inĩ ma Isaia.

 ⁴ Thutha wa Isaia kũratha ũhoro ũcio wa bata, mũtumia wake nĩ aagĩire ihu na akĩmũciarĩra kahĩĩ geetagwo Maheri-shalali-hashi-bazu. Ũhotekeku ũmwe nĩ atĩ kaana kau nĩko “Imanueli” ũrĩa warathĩtwo nĩ Isaia. * Mahinda-inĩ ma tene, kaana gaaciarũo nĩ kaangĩatuirũo rĩĩtwa rĩna rĩa kũririkanagia andũ ũndũ mũna, ĩndĩ gagakorũo koĩo na rĩĩtwa rĩngĩ nĩ aciari na andũ a famĩlĩ. (2 Sam. 12:24, 25) Gũtirĩ handũ honanagia atĩ kũrĩ hĩndĩ Jesu eetagwo Imanueli.—Thoma Isaia 7:14; 8:3, 4.

5. Nĩ itua rĩrĩkũ rĩtarĩ rĩa ũũgĩ Mũthamaki Ahazu aatuire?

⁵ Hĩndĩ ĩrĩa Isiraeli na Suriata cieciragia ũhoro wa Juda, ũthamaki wa Ashuri ũrĩa wacokire gũtuĩka thirikari nene ya thĩ, weharagĩria kũgũithia mothamaki macio mothe. Kũringana na Isaia 8:3, 4, ũthamaki wa Ashuri ũngĩatahire “ũtonga wa Dameski” na ‘indo iria ciatahĩtwo cia Samaria’ mbere ya gũtharĩkĩra ũthamaki wa Juda. Handũ ha Ahazu kwĩhoka kiugo kĩa Jehova kũgerera Isaia, aacaririe ũteithio kuuma kũrĩ andũ a Ashuri arĩa maacokire kũnyarira andũ a Juda. (2 Ath. 16:7-10) Arĩ ta mũrĩithi, Ahazu nĩ aagĩrĩirũo kũgitĩra andũ a Juda, ĩndĩ ndekire ũguo. Nĩ wega twĩyũrie ũũ: ‘Rĩrĩa ndĩrenda gũtua matua ma bata-rĩ, hihi ndĩhokaga Jehova kana ndĩhokaga andũ?’—Thim. 3:5, 6.

6. Mũthamaki Hezekia aarĩ ngũrani atĩa na Ahazu?

⁶ Ahazu aakuire mwaka wa 746 mbere ya Kristo, na mũrũ wake Hezekia agĩtuĩka mũthamaki. Gũkinyĩria hĩndĩ ĩyo, andũ a Juda maatuĩkĩte athĩni na magatiga gũtungatĩra Jehova. Hihi nĩ ũndũ ũrĩkũ Hezekia angĩambire gwĩka atuĩka Mũthamaki? Hihi angĩambĩrĩirie gwĩciria ũrĩa bũrũri ũcio ũngĩatongire rĩngĩ? Hezekia ndekire ũguo tondũ nĩ eendete Jehova na aarĩ mũrĩithi mwega wa rũũru rwake. Ũndũ wa mbere ũrĩa eekire, warĩ gũcokia rĩngĩ ũthathaiya wa ma na gũthondeka ũrata ũrĩa wathũkĩte gatagatĩ ka rũrĩrĩ rũu na Jehova. Rĩrĩa amenya ũrĩa Ngai arenda eke, eekaga ũguo atekũrĩa marĩĩgu. Na githĩ kĩu ti kĩonereria kĩega mũno!—2 Maũ. 29:1-19.

7. Alawii maabataraga ũteithio wa mũthamaki ũcio mwerũ nĩkĩ?

⁷ Alawii maarĩ na wĩra wa bata mũno harĩ gũcokia ũthathaiya wa ma. Nĩ ũndũ ũcio, Hezekia akĩbanga ũrĩa egũcemania nao nĩguo ameere atĩ nĩ angĩamanyitire mbaru. Ta hũũra mbica gĩkeno kĩrĩa Alawii acio ehokeku maarĩ nakĩo rĩrĩa maaiguire mũthamaki ameera ũũ: “Jehova nĩamũthurĩte inyuĩ nĩ getha mũrũgamage mbere yake mũmũtungatagĩre.” (2 Maũ. 29:11) Hatarĩ nganja, Alawii nĩ meekĩrirũo hinya mateithie andũ macokerere ũthathaiya wa ma.

8. Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũngĩ Hezekia eekire gũteithia andũ macokerere ũthathaiya wa ma, na moimĩrĩro maarĩ marĩkũ?

⁸ Hezekia nĩ eetire andũ othe a Juda na Isiraeli gĩkũngũĩro-inĩ kĩnene kĩa Bathaka, kĩrĩa kĩarũmĩrĩirũo nĩ Gĩathĩ kĩa Mĩgate Ĩtarĩ Mĩimbie gĩa thikũ mũgwanja. Andũ nĩ maakenereire gĩathĩ kĩu mũno nginya gĩkĩongererũo mĩthenya ĩngĩ mũgwanja. Bibilia yugaga: “Na tondũ ũcio gũkĩgĩa gĩkeno kĩnene mũno kũu Jerusalemu; nĩ ũndũ kuuma o ihinda rĩa Suleimani, mũrũ wa Daudi, mũthamaki wa Isiraeli, gũtirĩ kwoneka ũndũ ta ũcio kũu Jerusalemu.” (2 Maũ. 30:25, 26) No mũhaka akorũo gĩkũngũĩro kĩu nĩ gĩekĩrire andũ othe ngoro mũno! Tũthomaga ũũ thĩinĩ wa 2 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 31:1: “Maũndũ macio mothe maathira, . . . makiunanga itugĩ  cia kũhoyũo na magĩtemenga Maashera, o na magĩtharia matĩri ma kũndũ gũtũũgĩru o na igongona.” Bũrũri wa Juda nĩ waambĩrĩirie gũcokerera Jehova na njĩra nene. Ũndũ ũcio nĩ wamateithirie kwĩharĩria nĩ ũndũ wa mogwati marĩa maarĩ mbere yao.

9. (a) Mĩbango ya Isiraeli yathararirio atĩa? (b) Nĩ ũhootani ũrĩkũ Senakeribu aambire kũgĩa naguo itũũra-inĩ rĩa Juda?

⁹ O ta ũrĩa Isaia ooigĩte, Ashuri nĩ yatharĩkĩire na ĩkĩhoota ũthamaki wa Isiraeli na aikari akuo magĩtwarũo ithamĩrio. Ũndũ ũcio nĩ wathararirie mĩbango ya Isiraeli ya kũrehe mũthamaki ũngĩ ũtaarĩ wa mũhĩrĩga wa Daudi. Mĩbango ya Ashuri yarĩ ĩrĩkũ? Rĩu meerekeirie maitho mao kũrĩ Juda. Bibilia yugaga ũũ: ‘Mwaka wa ikũmi na ĩna ĩrĩa Mũthamaki Hezekia aakorirũo athamakĩte-rĩ, Senakeribu, mũthamaki wa Ashuri, agĩkĩambata akahũrane na matũũra mothe marĩa mairigĩtwo ma Juda, akĩmatunyana.’ Senakeribu aagũithirie matũũra 46 ma Juda. Ta hũũra mbica ũrĩa ũngĩaiguire korũo watũũraga Jerusalemu mahinda-inĩ macio. Thigari cia Ashuri ciũkĩte itooretie matũũra ma Juda na rĩu ikuhĩrĩirie kwanyu mũciĩ!—2 Ath. 18:13.

10. Nĩkĩ ciugo iria irĩ thĩinĩ wa Mika 5:5, 6 nĩ cingĩekĩrire Hezekia ngoro?

¹⁰ Hatarĩ nganja, Hezekia nĩ aamenyaga ũgwati ũrĩa warĩ mbere, ĩndĩ ithenya rĩa kũmaka na gwetha ũteithio wa bũrũri ũngĩ ta ũrĩa ithe Ahazu eekire, we eehokire Jehova. (2 Maũ. 28:20, 21) No kũhoteke nĩ aaririkanaga ciugo cia mũnabii Mika ũrĩa warathĩte ũũ igũrũ rĩa Ashuri: “Mũashuri, . . . nĩtũkamwarahũrĩra arĩithi mũgwanja, o na anene anana. Nao nĩo magatũma bũrũri wa Ashuri ũkire ihooru na ũndũ wa kũwananga na rũhiũ rũa njora.” (Mik. 5:5, 6) No mũhaka ciugo icio cingĩekĩrire Hezekia ngoro mũno, tondũ cionanagia atĩ Jehova nĩ angĩahũthĩrire mbũtũ ĩrĩ na hinya mũno gũtharĩkĩra Ashuri na ĩmatoorie.

11. Nĩ rĩ ũrathi ũrĩa wĩgiĩ arĩithi mũgwanja na anene anana ũkaahingio na njĩra nene?

¹¹ Ũrathi ũrĩa wĩgiĩ arĩithi mũgwanja na anene anana, ũngĩahingirio na njĩra nene ihinda iraya thutha wa gũciarũo kwa Jesu, ũrĩa arĩ we ‘mwathani thĩinĩ wa Isiraeli na kĩhumo gĩake aarĩ o ho tene na tene.’ (Thoma Mika 5:1, 2.) Macio nĩ mahinda magoka, rĩrĩa “Ashuri” ya mahinda maya ĩgaatharĩkĩra  ndungata cia Jehova. Kũgerera Mũriũ wake ũrĩa ũrathamaka-rĩ, hihi Jehova akaahũthĩra mbũtũ ĩrĩkũ gũtooria thũ ĩyo? Nĩ tũkuona ũndũ ũcio. Reke twambe tuone ũrĩa tũngĩĩruta kuumana na ũrĩa Hezekia eekire rĩrĩa Aashuri maamatharĩkĩire.

12. Hezekia na arĩa maarĩ hamwe nake mooire makinya marĩkũ nĩguo magitĩre andũ a Ngai?

¹² Hĩndĩ ciothe Jehova nĩ akoragwo eeharĩirie gũtũteithĩrĩria tũtoorie maũndũ marĩa tũtangĩhota na hinya witũ, ĩndĩ nĩ erĩgagĩrĩra tũhingie itemi riitũ. Thutha wa Hezekia kwaranĩria na “anene ake, o na andũ ake arĩa maarĩ njamba,” nĩ maatuire “atĩ mathike maĩ ma ithima iria ciarĩ na kũu nja ya itũũra, . . . Nake [Hezekia] akĩĩũmĩrĩria, agĩaka rũthingo ruothe rũrĩa rũatharũkĩte, akĩrũambatia na igũrũ rũkĩiganana na mĩthiringo ĩrĩa ya nyũmba ndaya na igũrũ, o na agĩaka rũthingo rũngĩ na kũu nja, . . . o na agĩturithia indo cia mbaara, o na ngo nyingĩ mũno.” (2 Maũ. 32:3-5) Nĩguo Jehova agitĩre na arĩithie andũ ake mahinda-inĩ macio, aahũthĩrire athuri maarĩ na ũmĩrĩru, ta Hezekia, anene, na anabii arĩa maarĩ ehokeku.

13. Nĩ ũndũ ũrĩkũ wa bata mũno Hezekia eekire kũharĩria andũ nĩ ũndũ wa tharĩkĩro ya Ashuri? Taarĩria.

¹³ Ũndũ ũrĩa Hezekia aacokire gwĩka warĩ wa bata o na makĩria ma gũthika ithima cia maĩ na gwaka thingo cia itũũra. Tondũ aarĩ mũrĩithi mwega, Hezekia aacokanĩrĩirie andũ na akĩmekĩra ngoro na ciugo ici: “Menyai mwĩtigĩre, o na kana mũmake nĩ ũndũ wa mũthamaki wa Ashuri, . . . nĩ gũkorũo ũrĩa wĩ hamwe na ithuĩ nĩ mũnene mũno gũkĩra arĩa me hamwe nake; Senakeribu ũcio-rĩ, nĩ hinya wa andũ ehokete; no rĩrĩ, Jehova Ngai witũ nĩwe wĩ hamwe na ithuĩ atũteithie, na atũhũranĩre mbaara.” Hezekia nĩ aaririkanirie andũ atĩ Jehova nĩ angĩamahũranĩire. Rĩrĩa maiguire ũhoro ũcio, “magĩgĩikara mehokete ndeto icio ciaaririo nĩ Hezekia, mũthamaki wa Juda.” Ta rora wone atĩ “ndeto icio ciaririo nĩ Hezekia” nĩcio ciatũmire andũ acio mehoke Jehova. Hezekia, anene na andũ ake arĩa marĩ njamba, o hamwe na anabii ta Mika na Isaia nĩ moonanirie atĩ maarĩ arĩithi eega o ta ũrĩa Jehova aarathĩte kũgerera mũnabii wake. —2 Maũ. 32:7, 8; thoma Mika 5:5, 6.

14. Rabishake oigire atĩa, na andũ meekire atĩa?

¹⁴ Mũthamaki wa Ashuri arĩ na thigari ciake nĩ aambire hema itũũra-inĩ rĩa Lakishi, mũhuro wa Jerusalemu. Arĩ kũu nĩ aatũmire andũ atatũ makeere andũ a Jerusalemu meiguithanie nake. Mwaria wake ũrĩa wetagwo Rabishake, aahũthĩrire mawaara matiganĩte. Akĩaria na Kĩhibirania, nĩ aathaithire andũ matige kũigua Hezekia na manyitanĩre na Aashuri, na akĩmaheenia atĩ meka ũguo nĩ ekũmatwara bũrũri-inĩ ũngĩ kũrĩa marĩtũũraga na gĩkeno. (Thoma 2 Athamaki 18:31, 32.) Agĩcoka akĩmeera atĩ o ta ũrĩa ngai cia ndũrĩrĩ citaahotire kũhonokia arĩa maacihoyaga, no taguo Jehova atangĩahotire kũhonokia Ayahudi kuuma moko-inĩ ma Aashuri. O ta ũrĩa kaingĩ ndungata cia Jehova cia mahinda maya ciĩkaga, andũ a Jehova matiatindanĩire na mũhuhu ũcio wa maheeni.—Thoma 2 Athamaki 18:35, 36.

15. Andũ a Jerusalemu maabataraga gwĩka atĩa, na Jehova aamahonokirie na njĩra ĩrĩkũ?

¹⁵ No mũhaka Hezekia akorũo nĩ aarakaririo nĩ ũhoro ũcio, ĩndĩ handũ ha gũcaria ũteithio wa bũrũri ũngĩ, agĩtũmana kũrĩ mũnabii Isaia. Isaia aamwĩrire ũũ: “[Senakeribu] ndagoka itũũra rĩrĩ, o na kana aikie mũguĩ o na ũmwe kuo.” (2 Ath. 19:32) Kĩrĩa aikari a Jerusalemu maabataraga no kwĩhoka Jehova. Jehova nĩwe ũngĩarũĩrĩire Juda, na hatarĩ nganja nĩguo eekire. ‘Na gũgĩkinya atĩrĩ, atĩ ũtukũ  o ro ũcio mũraika wa Jehova agĩkiumagara, agĩthiĩ akĩũraga andũ ngiri igana rĩa mĩrongo ĩnana na ithano kũu kĩraaro-inĩ kĩa Aashuri.’ (2 Ath. 19:35) Ũhonokio wa Juda nduokire nĩ ũndũ wa Hezekia gũthika ithima cia maĩ ma itũũra kana gwaka thingo nene, ĩndĩ nĩ ũndũ wa hinya wa Jehova.

16. Nĩa ũmũthĩ marũgamĩrĩirũo nĩ (a) aikari a Jerusalemu (b) “Ashuri” (c) arĩithi mũgwanja na anene anana?

¹⁶ Ũrathi wĩgiĩ arĩithi mũgwanja na anene anana ũrahingio na njĩra nene ũmũthĩ. O ta ũrĩa aikari a Jerusalemu ya tene maatharĩkĩirũo nĩ Aashuri, ica ikuhĩ andũ a Jehova arĩa monekaga ta matarĩ na ũgitĩri, nĩ megũtharĩkĩrũo nĩ “Ashuri” ya mahinda maya. Muoroto wayo ũgaakorũo ũrĩ kũmanina biũ. Maandĩko nĩ maragia ũhoro wa tharĩkĩro ĩyo o hamwe na tharĩkĩro ya ‘Gogu wa Magogu,’ tharĩkĩro ya ‘mũthamaki wa gathigathini,’ na tharĩkĩro cia “athamaki a thĩ.” (Ezek. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Kũg. 17:14; 19:19) Hihi icio nĩ tharĩkĩro ngũrani? Maandĩko matitwĩrĩte, ĩndĩ no kũhoteke Bibilia ĩhũthĩrĩte marĩtwa ngũrani kwaria ũhoro wa tharĩkĩro o ĩmwe. Hihi Jehova akaahũthĩra njĩra ĩrĩkũ kũgitĩra andũ ake kuumana na thũ ĩyo njũru, “Ashuri” ya mahinda maya? Akaahũthĩra njĩra andũ matangĩĩcirĩria, “arĩithi mũgwanja, o na anene anana.” (Mik. 5:5) Arĩithi na anene acio nĩ athuri a kĩũngano. (1 Pet. 5:2) Hatarĩ nganja, mahinda-inĩ maya Jehova nĩ aheanĩte arĩithi aingĩ a kũrĩithagia ng’ondu ciake, na gwĩkĩra andũ ake hinya nĩguo meharĩrie kũng’ethera tharĩkĩro ya “Ashuri” ya mahinda maya. * Ũrathi wa Mika wonanagia atĩ “magatũma bũrũri wa Ashuri ũkire ihooru na ũndũ wa kũwananga na rũhiũ rũa njora.” (Mik. 5:6) Kĩmwe kĩa ‘indo iria makaahũthĩra cia mbaara’ nĩ ‘rũhiũ rwa roho,’ na nĩruo Kiugo kĩa Ngai.—2 Kor. 10:4; Ef. 6:17.

17. Nĩ maũndũ marĩkũ mana athuri a kĩũngano mangĩĩruta kuumana na ũhoro ũrĩa twarĩrĩria?

¹⁷ Athuri a kĩũngano arĩa marathoma gĩcunjĩ gĩkĩ no merute maũndũ maigana ũna mangĩmateithia kuumana na ũhoro ũrĩa twarĩrĩria: (1) Ũndũ ũrĩa mwega mũno mangĩka nĩguo mehaarĩrie nĩ ũndũ wa tharĩkĩro ĩrĩa ĩroka ya “Ashuri,” nĩ gwĩkĩra wĩtĩkio wao hinya na gũteithia aarĩ na ariũ a Ithe witũ o nao meke ũguo. (2) Rĩrĩa “Ashuri” ĩgaatharĩkĩra andũ a Jehova, athuri a kĩũngano magĩrĩirũo gũgaakorũo na ma biũ atĩ Jehova nĩ agaatũhonokia. (3) Hĩndĩ ĩyo ũtongoria ũrĩa makaamũkĩra kuuma kũrĩ ithondeka rĩa Jehova wahota gũkoneka ta ũtagĩrĩire kũringana na mawoni ma andũ. Ithuothe twagĩrĩirũo gũgaathĩkĩra ũtongoria o wothe tũkaaheo, o na ũngĩkoneka ta wagĩrĩire kana ta ũtaagĩrĩire kũringana na muonere witũ. (4) Gaka nĩko kahinda ka mũndũ kũgarũrĩra mwĩcirĩrie wake angĩkorũo aigĩte mwĩhoko harĩ gĩthomo gĩa gũkũ thĩ, indo cia kĩĩmwĩrĩ, kana mathondeka ma andũ. Athuri a kĩũngano magĩrĩirũo nĩ gũteithĩrĩria mũndũ o wothe ũngĩkorũo atarĩ na wĩtĩkio mũrũmu harĩ Jehova.

18. Gwĩcũrania ũhoro ũcio twarĩrĩria kũngĩtũteithia atĩa mahinda marĩa maroka?

¹⁸ Kũrĩ ihinda rĩgũũka, andũ a Jehova a mahinda maya moneke ta matarĩ na ũgitĩri ta ũrĩa Ayahudi arĩa maarĩ Jerusalemu hĩndĩ ya Hezekia moonekaga. Kahinda kau gaakinya, twagĩrĩirũo nĩ gũgekĩrũo hinya nĩ ciugo cia Hezekia. Rekei tũririkane atĩ thũ citũ ‘ciĩhokete hinya wa andũ, no Jehova Ngai witũ nĩwe wĩ hamwe na ithuĩ atũteithie, na atũhũranĩre mbaara.’—2 Maũ. 32:8.