‘Mũthenya Ũyũ Ũgũtuĩka Wa Kĩririkano Harĩ Inyuĩ’
‘Mũthenya ũcio ũgaatuĩka wa kũmũririkanagia maũndũ, na mũũtue wa gĩathĩ kĩa Jehova.’
1, 2. Nĩ gĩkũngũĩro kĩrĩkũ Akristiano othe marabatara gwĩciria mũno ũhoro wakĩo, na nĩkĩ?
RĨRĨA waigua kiugo “gũkũngũĩra,” nĩ mũthenya ũrĩkũ ũũkaga meciria-inĩ maku? Mũndũ ũrĩ kĩhiko-inĩ ahota gwĩciria ũhoro wa mũthenya ũrĩa maahikanirie. Angĩ nao no mecirie ũhoro wa mũthenya ũkũngũyagĩrũo mũno hihi ta hĩndĩ ĩrĩa bũrũri wao waheirũo wĩyathi. Ona kũrĩ ũguo-rĩ, hihi nĩ ũĩ nĩ kũrĩ mũthenya ũkoretwo ũgĩkũngũĩrũo makĩria ma mĩaka 3,500?
2 Mũthenya ũcio nĩ wa Pasaka. Nĩ mũthenya ũrĩa Aisiraeli maakũũrirũo kuuma ũkombo-inĩ Misiri. Mũthenya ũcio nĩ wa bata mũno harĩ ithuĩ tondũ nĩ ũhutĩtie ũtũũro witũ na njĩra cia mwanya mũno. No hihi wahota kuuga ũũ: ‘O na akorũo Ayahudi nĩ makũngũyagĩra Pasaka-rĩ, niĩ ndirũmagĩrĩra ndini ya Kĩyahudi. Pasaka ĩkĩrĩ ya bata harĩ niĩ na njĩra ĩrĩkũ?’ Macokio ma kĩũria kĩu marĩ thĩinĩ wa ciugo ici cia bata: ‘Pasaka itũ ya igongona nĩ ĩrĩkĩtie gũthĩnjwo, na nĩyo Kristo.’ (1 Kor. 5:7) Nĩguo tũtaũkĩrũo nĩ ciugo icio, nĩ tũkũbatara kũmenya ũhoro wa Pasaka ya Kĩyahudi na tũmĩĩcirie kũringana na watho ũrĩa waheirũo Akristiano othe.
PASAKA YAKŨNGŨYAGĨRŨO NĨKĨ?
3, 4. Nĩ maũndũ marĩkũ meekĩkire mbere ya Pasaka ĩrĩa ya mbere?
3 Andũ aingĩ thĩinĩ wa thĩ matarĩ Ayahudi nĩ moĩ ũrĩa gwekĩkire mbere ya Pasaka ĩrĩa ya mbere. No makorũo mathomete ũhoro wayo thĩinĩ wa ibuku rĩa Thama, makaigua rũgano rũu kuuma kũrĩ andũ angĩ, kana makeyonera thenema ĩrĩ na ũhoro ũcio.
4 Thutha wa Aisiraeli gũkorũo ũkombo-inĩ Misiri mĩaka mĩingĩ, Jehova nĩ aatũmire Musa na Haruni mathiĩ kũrĩ Firauni makamwĩre arekererie andũ ake. Mũthamaki ũcio mwĩtĩi nĩ aaregire gwĩka ũguo, na nĩ ũndũ ũcio Jehova akĩrehera bũrũri ũcio mahũũra ikũmi moru mũno. Hĩndĩ ya ihũra rĩa ikũmi, Jehova ooragire marigithathi mothe ma Amisiri. Thutha ũcio, Firauni agĩtĩkĩra mathiĩ.
5. Aisiraeli meerĩtwo meke atĩa mbere ya kũhonokio? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)
5 No mbere ya Aisiraeli mahonokio, harĩ maũndũ meerirũo meke? Kwarĩ kĩndũ Machi 21/22 mwaka wa 1513 mbere ya Kristo, mweri-inĩ wa Kĩhibirania wa Abibu ũrĩa wacokire gwĩtwo Nisani. Ngai aamerĩte mambĩrĩrie kwĩharĩria mũthenya wa ikũmi wa mweri ũcio, nĩ ũndũ wa maũndũ marĩa mangĩekĩkire Nisani 14. Mũthenya ũcio waambĩrĩirie riũa rĩathũa tondũ mĩthenya ya Kĩhibirania yaambagĩrĩria riũa rĩathũa nginya mũthenya ũyũ ũngĩ riũa rĩathũa. Nisani 14, o mũciĩ o mũciĩ nĩ kwaagĩrĩirũo gũthĩnjwo gatũrũme kana gathenge na thakame ĩmwe yako ĩhakwo itugĩ-inĩ cia mũrango na rũbaũ-inĩ rũrĩa rũkoragwo igũrũ rĩa mũrango. (Tham. 12:3-7, 22, 23) O famĩlĩ yaagĩrĩirũo kũrĩa nyama icio cia njino hamwe na mũgate ũtarĩ mwĩkĩre ndawa ya kũimbia na nyeni ndũrũ. Mũraika wa Ngai nĩ angĩacokire oke agereire bũrũri-inĩ ũcio akĩũragaga marigithathi mothe ma Amisiri, no Aisiraeli arĩa mangĩathĩkire nĩ mangĩagitĩrirũo, macoke mahonokio.
6. Aisiraeli maagĩrĩirũo gũthiĩ na mbere gũkũngũĩra Pasaka o mwaka nĩkĩ?
6 Ũguo nĩguo gwathire, na Aisiraeli nĩ maagĩrĩirũo nĩ gũthiĩ na mbere kũririkana ũrĩa maakũũrirũo. Ngai aamerire ũũ: ‘Mũthenya ũcio ũgatuĩka wa kũmũririkanagia maũndũ, na mũũtue wa gĩathĩ kĩa Jehova; njiaro-inĩ cianyu ciothe, mũrĩũtuaga wa gĩathĩ, naguo ũndũ ũcio ũtuĩke mũtugo ũrĩa ndĩmũtuĩrĩire wa tene na tene.’ Gĩkũngũĩro kĩu kĩa mũthenya wa 14, kĩagĩrĩirũo nĩ kũrũmĩrĩrũo nĩ gĩathĩ kĩa mĩthenya mũgwanja. Nisani 14 nĩguo warĩ mũthenya wa Pasaka, ĩndĩ rĩĩtwa Pasaka nĩ rĩahũthĩkaga nginya harĩ mĩthenya yothe ĩnana ya gĩathĩ kĩu. (Tham. 12:14-17; Luk. 22:1; Joh. 18:28; 19:14) Gĩkũngũĩro kĩu kĩarĩ kĩmwe gĩa ciathĩ iria Ahibirania maagĩrĩirũo gũkũngũĩra o mwaka.—2 Maũ. 8:13.
7. Nĩ gĩkũngũĩro kĩrĩkũ Jesu aambĩrĩirie hĩndĩ ya Pasaka ya mũico?
7 O ta ũrĩa Ayahudi meekaga hĩndĩ ya watho wa Musa, Jesu na arutwo ake nĩ maakũngũyagĩra Pasaka o mwaka. (Mat. 26:17-19) Magĩkũngũĩra Pasaka rĩa mũico, Jesu nĩ aambĩrĩirie gĩkũngũĩro kĩngĩ kĩrĩa arũmĩrĩri ake maagĩrĩirũo gũkũngũyagĩra o mwaka, na nĩkĩo Irio cia Hwaĩ-inĩ cia Mwathani. Maagĩrĩirũo gũkũngũyagĩra mũthenya ũrĩkũ?
MŨTHENYA WA IRIO CIA HWAĨ-INĨ CIA MWATHANI
8. Nĩ kĩũria kĩrĩkũ andũ amwe mangĩũria kĩgiĩ Pasaka na Irio cia Hwaĩ-inĩ cia Mwathani?
8 Tondũ Jesu aambĩrĩirie gĩkũngũĩro kĩa Irio cia Hwaĩ-inĩ cia Mwathani thutha wa Pasaka ya mũico-rĩ, gĩkũngũĩro kĩu kĩerũ kĩagĩrĩirũo gwĩkagwo o mũthenya ũrĩa Pasaka yakũngũyagĩrũo. O na kũrĩ ũguo, no kũhoteke nĩ wonete atĩ, tarĩki cia Pasaka ya Kĩyahudi iria cionanagio thĩinĩ wa karenda imwe cia mahinda-inĩ maya, no ikorwo itiganĩte na mũthenya ũmwe kana mĩthenya ĩigana ũna na tarĩki iria tũkũngũyagĩra gĩkuũ gĩa Kristo. Nĩ kĩĩ gĩtũmaga kũgĩe na ngũrani ĩyo? Watho ũrĩa Ngai aaheete Aisiraeli wĩgiĩ kwambĩrĩria kwa Pasaka no ũtũteithie gũcokia kĩũria kĩu. Thutha wa Musa kũgweta atĩ no mũhaka ‘kĩrĩndĩ gĩothe gĩa Isiraeli gĩgaathĩnja’ tũtũrũme, nĩ aagwetire mathaa marĩa maagĩrĩirũo nĩ gwĩka ũguo, mũthenya wa Nisani 14.
9. Kũringana na Thama 12:6, tũtũrũme twa Pasaka twaagĩrĩirũo gũthĩnjwo mathaa marĩkũ? (Rora gathandũkũ karĩ na kĩongo “Kwarĩ Ihinda Rĩrĩkũ rĩa Mũthenya?”)
9 Kũringana na Thama 12:6 tũtũrũme tũu twaagĩrĩirũo gũthĩnjwo “hwaĩ-inĩ.” Bibilia imwe, ta Tanakh ya Kĩyahudi, ciugaga “kũrĩ na mairia.” Ingĩ nacio ciugaga “gũgĩthiĩ gũtuka” kana “riũa rĩathũa.” Kwoguo tũtũrũme twagĩrĩirũo gũthĩnjwo thutha wa riũa gũthũa, kũrĩ na mairia, kĩambĩrĩria-inĩ kĩa Nisani 14.
10. Andũ amwe metĩkĩtie tũtũrũme twa Pasaka twathĩnjagwo mathaa marĩkũ, na ũndũ ũcio umagĩria kĩũria kĩrĩkũ?
10 Thutha-inĩ Ayahudi amwe nĩ maambĩrĩirie kuona ta hangĩabataranirie mathaa maingĩ gũthĩnja tũtũrũme tũrĩa tuothe twarehagwo hekarũ-inĩ. Meeciragia atĩ hwaĩ-inĩ ũrĩa ũgwetetwo nĩ Thama 12:6, waambagĩrĩria mĩaraho ya Nisani 14 nginya riũa rĩgĩthũa o mũthenya ũcio. No angĩkorũo tũtũrũme twathĩnjagwo mathaa macio-rĩ, Aisiraeli maarĩire irio cia Pasaka rĩ? Profesa ũmwe wĩtagwo Jonathan Klawans ooigire atĩ maarĩire irio icio Nisani 15. O na kũrĩ ũguo, nĩ etĩkĩrĩte atĩ ũndũ ũcio ndũgwetetwo thĩinĩ wa ibuku rĩa Thama. Ningĩ oigaga atĩ mabuku ma arabii mationanagia ũrĩa Pasaka yakũngũyagĩrũo mbere ya kwanangwo kwa hekarũ mwaka wa 70.
11. (a) Nĩ maũndũ marĩkũ Jesu aacemanirie namo mũthenya wa Pasaka mwaka wa 33? (b) Mũthenya wa Nisani 15 mwaka wa 33 wetirũo Thabatũ ‘nene’ nĩkĩ? (Rora kohoro ka magũrũ-inĩ.)
11 Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, Pasaka ya mwaka wa 33 yakũngũĩirũo mũthenya ũrĩkũ? Kũrĩ Nisani 13, Jesu eerire Petero na Johana ũũ: ‘Thiĩi, mũgatũthondekere Pasaka tũmĩrĩe.’ (Luk. 22:7, 8) Thutha ũcio, Nisani 14, mũthenya wa Aramithi hwaĩ-inĩ riũa rĩathũa, Jesu akĩrĩa Pasaka hamwe na atũmwo ake. Marĩkia kũrĩa Pasaka, akĩambĩrĩria gĩkũngũĩro kĩa Irio cia Hwaĩ-inĩ cia Mwathani. (Luk. 22:14, 15) O ũtukũ ũcio akĩnyitwo na agĩtuĩrũo. Jesu aacuririo mũtĩ-inĩ Nisani 14 hakuhĩ thaa thita cia mũthenya, na o mĩaraho ya mũthenya ũcio agĩkua. (Joh. 19:14) Nĩ ũndũ ũcio, ‘Kristo Pasaka itũ aarutirũo igongona’ o mũthenya ta ũrĩa gatũrũme ga Pasaka gaathĩnjirũo. (1 Kor. 5:7; 11:23; Mat. 26:2) Jesu aathikirũo hakuhĩ mũthia-inĩ wa mũthenya ũcio kũringana na karenda ya Kĩyahudi, mbere ya Nisani 15 kwambĩrĩria. *—Alaw. 23:5-7; Luk. 23:54.
ŨRĨA TŨNGĨĨRUTA KUUMANA NA KĨRIRIKANO KĨU
12, 13. Ciana thĩinĩ wa Isiraeli ciagunĩkaga atĩa nĩ gĩkũngũĩro kĩa Pasaka?
12 Hĩndĩ ya Pasaka ya mbere ĩrĩa yekĩirũo Misiri, Jehova eerire Aisiraeli makũngũyagĩre Pasaka ĩyo o mwaka “tene na tene.” O mwaka hĩndĩ ya gĩkũngũĩro kĩu, ciana nĩ cioragia aciari gĩtũmi gĩa gũkũngũĩra. (Thoma Thama 12:24-27; Gũcok. 6:20-23) Nĩ ũndũ ũcio, Pasaka ĩgĩtuĩka ‘kĩririkano’ kĩrĩa nginya ciana ciagĩaga na mweke wa kwĩruta maũndũ.
13 Kuuma rũciaro rũmwe nginya rũrĩa rũngĩ, Aisiraeli nĩ maathire na mbere kũruta ciana ciao maũndũ ma bata megiĩ Pasaka. Ũndũ ũmwe maacirutaga nĩ atĩ Jehova nĩ agitagĩra andũ ake. Ciana nĩ ciarutagwo atĩ Jehova nĩ Ngai wa ma, na nĩ arũmbũyagia na akagitĩra andũ ake. Nĩ oonanirie ũguo rĩrĩa aagitĩrire marigithathi ma Aisiraeli hĩndĩ ya ihũũra rĩa ikũmi thĩinĩ wa Misiri.
14. Aciari Akristiano mangĩhũthĩra ũhoro wa Pasaka kũruta ciana ciao ũndũ ũrĩkũ?
14 Aciari Akristiano matiathĩtwo mataaragĩrie ciana ciao gĩtũmi gĩa Pasaka ĩyo ta ũrĩa Aisiraeli meekaga o mwaka. O na kũrĩ ũguo-rĩ, hihi inyuĩ aciari nĩ mũhũthagĩra ũhoro wa Pasaka ĩyo kũruta ciana cianyu atĩ Jehova nĩ agitagĩra andũ ake? Nĩ mũcionagia atĩ nĩ mwĩtĩkĩtie biũ atĩ Jehova no agitagĩra andũ ake o na ũmũthĩ? (Thab. 27:11; Isa. 12:2) Hihi nĩ mũteretaga ũhoro ũcio na ciana cianyu na njĩra igũkenera handũ ha gũcirutĩra mĩario? Geriai kũhũthagĩra ũhoro ũcio nĩguo mũteithie famĩlĩ cianyu ithiĩ na mbere gũkũra kĩĩroho.
Mũkĩarĩrĩria Pasaka-rĩ, ũngĩteithia ciana ciaku ciĩrute maũndũ marĩkũ? (Rora kĩbungo gĩa 14)
15, 16. Tũngĩĩruta atĩa ũhoro wĩgiĩ Jehova kuumana na Pasaka na ũhoro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Thama?
15 To ũhoro wĩgiĩ ũhoti wa Jehova wa kũgitĩra andũ ake tũngĩĩruta kuumana na Pasaka. Ningĩ no twĩrute atĩ nĩ aamahonokirie ‘akĩmaruta bũrũri wa Misiri.’ Ta wĩcirie ũrĩa gwathiire. Jehova aamatongoragia na gĩtugĩ gĩa itu na kĩa mwaki. Thutha wa Jehova kũgayũkania Iria Itune, ciana cia Isiraeli ikĩgerera kũndũ kũũmũ gatagatĩ ga thingo igĩrĩ cia maĩ. Thutha wa kũringa mũkĩra ũrĩa ũngĩ, nĩ meeyoneire maĩ macio magĩcokana na makĩhobanĩria thigari cia Misiri. Thutha wa kũhonokio, Aisiraeli mooigire ũũ: ‘Nĩngũinĩra Jehova. Mbarathi nĩamĩikĩtie iria-inĩ hamwe na mũmĩhaici. Jehova nĩwe hinya wakwa, na nowe ũũhonoketie.’—Tham. 13:14, 21, 22; 15:1, 2; Thab. 136:11-15.
16 Angĩkorũo ũrĩ na ciana-rĩ, hihi nĩ ũciteithagia ciĩtĩkie biũ atĩ Jehova nĩ ahonokanagia? Nĩ cionaga wĩtĩkio ũcio mĩario-inĩ yaku na matua-inĩ maku? Rĩmwe hĩndĩ ya Ũthathaiya wa Famĩlĩ, no ũbange mwarĩrĩrie maũndũ marĩa marĩ thĩinĩ wa Thama mũrango wa 12-15, na ũtĩtĩrithie ũrĩa Jehova aahonokirie andũ ake. Rĩrĩa rĩngĩ no mwarĩrĩrie ũndũ ũcio mũkĩhũthĩra Atũmwo 7:30-36, kana Danieli 3:16-18, 26-28. Ma nĩ atĩ, andũ othe arĩa akũrũ na ethĩ nĩ magĩrĩirũo gũkorũo na ma biũ atĩ Jehova nĩ Mũhonokania o ta ũrĩa aarĩ tene. O ta ũrĩa aahonokirie andũ ake hĩndĩ ya Musa, noguo agaatũhonokia ihinda rĩrĩa rĩroka.—Thoma 1 Athesalonike 1:9, 10.
KĨRIRIKANO KĨA MAHINDA MAYA
17, 18. Thakame ĩrĩa yahũthĩrirũo hĩndĩ ya Pasaka ya mbere yagĩrĩirũo gũtũririkania ũndũ ũrĩkũ?
17 Akristiano a ma matikũngũyagĩra Pasaka. Pasaka yarĩ wa Watho-inĩ wa Musa na ithuĩ tũtirĩ rungu rwaguo. (Rom. 10:4; Kol. 2:13-16) Ithenya rĩa ũguo, tũkoragwo na kĩririkano kĩngĩ kĩa bata, gĩa gĩkuũ kĩa Jesu. O na kũrĩ ũguo, kũrĩ maũndũ maingĩ tũngĩĩruta kuumana na Pasaka ĩrĩa yekĩirũo Misiri.
18 Thakame ya tũtũrũme ĩrĩa Aisiraeli maahakire itugĩ-inĩ cia mĩrango nĩyo yatũmire mahonokio. Mahinda-inĩ maya, tũtirutagĩra Ngai magongona ma nyamũ hĩndĩ ya Pasaka kana hĩndĩ ĩngĩ o yothe. Ĩndĩ nĩ kũrĩ igongona rĩngĩ rĩa goro mũno rĩngĩteithia andũ mahonokio tene na tene. Mũtũmwo Paulo aatarĩirie atĩ thakame ya Jesu, ‘ĩrĩa ya kũminjaminjanĩrio,’ nĩyo ĩgaatũma Akristiano aitĩrĩrie maguta matũũre tene na tene igũrũ. Akristiano acio nĩo “marigithathi arĩa maandĩkĩtwo kũrĩa Igũrũ.” (Ahib. 12:23, 24) Thakame ĩyo noyo ĩgaatũma Akristiano arĩa marĩ na kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũtũũra thĩ tene na tene mahonokio. Magĩrĩirũo hingo ciothe kũririkanaga ũũ: ‘Nĩ thĩinĩ wake twakũũrirũo, nĩ ũndũ wa thakame yake, o na tũkoherũo mehia maitũ kũringana na ũrĩa wega wake ũingĩhĩte.’—Ef. 1:7.
19. Wĩtĩkio witũ harĩ ũrathi wa Bibilia wĩkagĩrũo hinya atĩa nĩ ũrĩa Jesu aakuire?
19 Hĩndĩ ĩrĩa Aisiraeli maathĩnjire gatũrũme ka Pasaka, meerĩtwo matikaune ihĩndĩ o na rĩmwe rĩako. (Tham. 12:46; Ndar. 9:11, 12) Ĩ namo mahĩndĩ ma Jesu, “Gatũrũme ka Ngai” ũrĩa warutire muoyo wake ũtuĩke ũkũũri? (Joh. 1:29) Aacuririo mũtĩ igũrũ hamwe na eki naĩ erĩ, ũmwe mwena wa ũrĩo na ũrĩa ũngĩ mwena wa ũmotho. Ayahudi nĩ mooririe Pilato aathane atĩ mahĩndĩ ma Jesu o hamwe na ma eki naĩ acio moinangwo. Ũndũ ũcio nĩ ũngĩatũmire makue na ihenya nĩguo ciimba ciao itigatinde mĩtĩ igũrũ Nisani 15 mũthenya ũrĩa warĩ wa Thabatũ nene. Thigari igĩthiĩ ikiuna magũrũ ma eki naĩ acio, ‘no ciakinya harĩ Jesu, ikĩona nĩ akuĩte, igĩtiga kuuna magũrũ make.’ (Joh. 19:31-34) O ta ũrĩa mahĩndĩ ma gatũrũme ka Pasaka matiaunirũo, mahĩndĩ ma Jesu o namo matiaunirũo. Nĩ ũndũ ũcio, gatũrũme kau kaarĩ “kĩĩruru” kĩa maũndũ marĩa mookire Nisani 14, mwaka wa 33. (Ahib. 10:1) Makĩria ma ũguo, ũndũ ũcio nĩ wahingirie ciugo iria irĩ thĩinĩ wa Thaburi 34:20 na nĩ wagĩrĩirũo gwĩkĩra wĩtĩkio witũ hinya harĩ ũrathi wa Bibilia.
20. Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũtahanaine wĩgiĩ Pasaka na Irio cia Hwaĩ-inĩ cia Mwathani?
20 O na kũrĩ ũguo, nĩ harĩ maũndũ matahanaine megiĩ Pasaka ĩyo na Irio cia Hwaĩ-inĩ cia Mwathani. Ũguo nĩ kuonania atĩ Pasaka ĩrĩa Ayahudi maakũngũĩire ndĩarĩ kĩĩruru kĩa maũndũ marĩa Kristo eerire arũmĩrĩri ake meekage makĩririkana gĩkuũ gĩake. Kwa ngerekano, hĩndĩ ya Pasaka ĩyo yarĩ Misiri, Aisiraeli maarĩire nyama cia gatũrũme no ti thakame yako. Ũndũ ũcio nĩ ngũrani na ũrĩa Jesu eerire arutwo ake meekage. Oigire atĩ arĩa magaathana ‘Ũthamaki-inĩ wa Ngai,’ magĩrĩirũo kũrĩa mũgate na ndibei irĩ mĩhaano ya mwĩrĩ na thakame yake. Gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire nĩ gĩkaarĩrĩria ũndũ ũcio na njĩra ndikĩru.—Mar. 14:22-25.
21. Nĩkĩ nĩ ũndũ wa bata kũmenya ũhoro wĩgiĩ Pasaka?
21 Pasaka ĩyo yarĩ ũndũ wa bata mũno harĩ andũ a Ngai, na o na ithuĩ no twĩrute maũndũ maingĩ kuumana nayo. Nĩ ũndũ ũcio, o na gũtuĩka Pasaka ĩngĩatũũrire ĩrĩ ‘kĩririkano’ harĩ Ayahudi, ithuĩ tũrĩ Akristiano nĩ twagĩrĩirũo kũmenya na kwĩruta ũhoro wayo tondũ, “Ũhoro o wothe wandĩkĩtwo Maandĩko-inĩ nĩwekĩrirũo nĩ Ngai ngoro-inĩ ya mũwandĩki.”—2 Tim. 3:16.
^ kib. 11 Nisani 15 yaambĩrĩirie riũa rĩathũa, ũguo nĩ kuonania atĩ Thabatũ ya o kiumia (Njuuma) mwaka-inĩ ũcio yaringanire na mũthenya wa mbere wa Gĩathĩ kĩa Mĩgate Ĩtarĩ Mĩĩkĩre Ndawa ya Kũimbia ũrĩa wakoragwo hingo ciothe ũrĩ thabatũ. Tondũ Thabatũ icio cierĩ ciaringanire mũthenya ũmwe, Thabatũ ya mũthenya ũcio yarĩ ‘nene.’—Thoma Johana 19:31, 42.
