1. Taarĩria maũndũ marĩa meekĩkire Jerusalemu ĩkĩanangwo.

MWAKA wa 607 Mbere ya Kristo (M.K), mbũtũ ya Babuloni nĩ yatharĩkĩire itũũra rĩa Jerusalemu ĩgĩtongorio nĩ Mũthamaki Nebukadinezaru wa Kerĩ. Bibilia yugaga ũũ ĩkĩaria ũhoro wĩgiĩ tharĩkĩro ĩyo: “[Nebukadinezaru] akĩũragĩra aanake ao na hiũ cia njora kũu nyũmba ĩo maatuĩte handũ harĩa haamũre, na ndaigana kũiguĩra mwanake o na kana mũirĩtu tha, o na kana mũndũ mũkũrũ, o na kana ũrĩa ũkũrĩte akahocerera. . . . Nao magĩgĩcina nyũmba ya Ngai, o naruo rũthingo rwa Jerusalemu makĩrũtharia, o nacio nyũmba ciakuo ciothe cia ũnene magĩcicina na mwaki, o na makĩananga indo iria ciothe njega ciakuo.”—2 Maũ. 36:17, 19.

2. Nĩ mũkaana ũrĩkũ Jehova aaheanire wĩgiĩ kwanangwo kwa Jerusalemu, na kũngĩathire atĩa harĩ Ayahudi?

² Ayahudi nĩ maamenyaga atĩ mangĩagire gwathĩka, Jerusalemu nĩ ĩngĩanangirũo. Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, anabii a Ngai nĩ maaheaga Ayahudi mũkaana atĩ mangĩagire gwathĩkĩra Watho wa Ngai nĩ mangĩatharĩkĩirũo nĩ Ababuloni. Ayahudi aingĩ nĩ mangĩoragirũo na rũhiũ rwa njora nao arĩa mangĩahonokire, mangĩatwarirũo ithamĩrio-inĩ Babuloni. (Jer. 15:2) Ũtũũro wahanaga atĩa harĩ arĩa maatwarirũo Babuloni? Hihi Akristiano nĩ macemanĩtie na ũndũ ta ũrĩa Ayahudi maacemanirie naguo  rĩrĩa maarĩ ithamĩrio-inĩ Babuloni? Angĩkorũo nĩguo-rĩ, nĩ rĩ?

3. Ũtũũro wa Babuloni warĩ ngũrani atĩa na ũrĩa Aisiraeli maarĩ naguo marĩ Misiri?

³ Ũndũ ũrĩa anabii maarathĩte nĩ wahingire. Jehova nĩ eerire Ayahudi kũgerera Jeremia atĩ mangĩatwarirũo ithamĩrio-inĩ, maikare kũringana na ũrĩa maũndũ maatariĩ kũu na merutanĩrie gũikara wega o ũrĩa mangĩahotire. Aamerire ũũ: “Wĩakĩrei nyũmba [Babuloni], na mũcitũũre; ningĩ mũrĩme mĩgũnda, mũcoke mũrĩe maciaro mayo. Ningĩ mũcarie ũhoro wa atĩ itũũra rĩu ndamũtwarithirie mwatahwo rĩgĩe na thayũ, mũkĩrĩhoere he Jehova; nĩ ũndũ thayũ ũrĩa ũgakorũo itũũra rĩu, nĩguo ũgatũma o na inyũĩ mũgĩe na thayũ.” (Jer. 29:5, 7) Arĩa meekire kũringana na ũtaaro ũcio, maarĩ na ũtũũro mwega. Ababuloni nĩ maametĩkĩririe mekage maũndũ mao ũrĩa mangĩendire marĩ na wĩyathi mũnini. O na nĩ maarĩ na wĩyathi wa gũthiĩ kũndũ gũtiganĩte bũrũri-inĩ ũcio. Mahinda-inĩ macio, Babuloni nĩkuo andũ aingĩ mokaga nĩ ũndũ wa biacara, na maandĩko marĩa mathikũrĩtio nĩ monanagia atĩ Ayahudi nĩ maamenyete ũhoro wa kũhũra biacara na angĩ maarĩ njorua cia gũthondeka indo. O na Ayahudi amwe nĩ maatuĩkĩte itonga. Ũtũũro wa Babuloni ndũngĩaringithanirio na ũrĩa Aisiraeli matũũraga Misiri karine nyingĩ mbere ĩyo.—Thoma Thama 2:23-25.

4. Thengia ya Aisiraeli arĩa mataarĩ ehokeku, nĩa angĩ maatwarirũo ithamĩrio-inĩ Babuloni, na maaremagwo kũhingia maũndũ mothe ma Watho nĩkĩ?

⁴ O na gũtuĩka Ayahudi arĩa maarĩ ithamĩrio-inĩ nĩ monaga mabataro mao ma kĩĩmwĩrĩ-rĩ, ĩ namo ma kĩĩroho? Hekarũ ya Jehova hamwe na kĩgongona kĩayo nĩ cianangĩtwo, nao athĩnjĩri-Ngai matingĩahotire kũhingia wĩra ũrĩa mehokeirũo. Nĩ kwarĩ na Ayahudi amwe maarĩ ehokeku matekĩte ũndũ o na ũmwe mũũru wa gũtũma maherithio, ĩndĩ o nao nĩ maatwarirũo ithamĩrio-inĩ. No nĩ meerutanagĩria o ũrĩa wothe mangĩahotire kũrũmĩrĩra Watho wa Ngai. Kwa ngerekano, Danieli, Shadraka, Meshaka, na Abedinego nĩ maaregire kũrĩa irio cia Babuloni, cia mũthemba ũria Ayahudi maagirĩtio nĩ Watho. Nake Danieli aahoyaga Ngai o mũthenya. (Dan. 1:8; 6:10) O na kũrĩ ũguo, Ayahudi arĩa maarĩ ehokeku matingĩahotire kũhingia maũndũ mothe marĩa maarĩ Watho-inĩ wa Ngai, tondũ maathagwo nĩ andũ mataathathayagia Jehova.

5. Jehova eerĩire andũ ake ũndũ ũrĩkũ, na nĩkĩ ũndũ ũcio nĩ ũngĩonekire ta ũtangĩahingire?

⁵ Hihi Aisiraeli nĩ mangĩahotire rĩngĩ gũthathaiya Ngai na njĩra ĩrĩa yagĩrĩire? Hĩndĩ ĩyo kuonekaga ta gũtangĩahotekire tondũ Ababuloni matiarekagĩrĩria andũ arĩa maanyitaga mĩgwate. O na kũrĩ ũguo, ũndũ ũcio ndũngĩagirĩrĩirie Jehova ahingie kĩĩranĩro gĩake gĩa kũruta Ayahudi kũu, tondũ ciĩranĩro ciake itiagaga kũhinga.—Isa. 55:11.

6, 7. Nĩkĩ nĩ harĩ bata kũgarũrĩra ũtaũku witũ wĩgiĩ ithamĩrio rĩa Babuloni rĩa mahinda maya?

⁶ Hihi Akristiano nĩ marĩ macemania na ũndũ ũngĩhananio na gũkorũo ithamĩrio-inĩ Babuloni? Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, ngathĩti ya Mũrangĩri ĩkoretwo ĩkĩonania atĩ ndungata cia Ngai cia mahinda maya ciathiire ithamĩrio-inĩ Babuloni mwaka wa 1918 na ciarekereirio mwaka wa 1919. O na kũrĩ ũguo, nĩ tũkuona itũmi itiganĩte gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ na kĩrĩa kĩrũmĩrĩire iria ironania atĩ ũtaũku ũcio nĩ ũrabatara wĩkwo ũgarũrũku.

 ⁷ Ta wĩcirie ũndũ ũyũ: Babuloni Ũrĩa Mũnene nĩ ndini ciothe cia maheeni. Gũtirĩ ũndũ wonanagia atĩ andũ a Ngai nĩ maatuirũo ngombo nĩ Babuloni Ũrĩa Mũnene mwaka-inĩ wa 1918. Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, mĩaka ĩigana ũna mbere ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, arĩa aitĩrĩrie maguta nĩ kwĩyamũra meyamũranagia na Babuloni Ũrĩa Mũnene, no ti gũtuĩka ngombo ciake. O na gũtuĩka acio aitĩrĩrie maguta nĩ maanyariragwo hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, matianyariragwo nĩ Babuloni Ũrĩa Mũnene, no mũno maanyariragwo nĩ thirikari. Kwoguo tũtingiuga atĩ andũ a Jehova maathire ithamĩrio thĩinĩ wa Babuloni Ũrĩa Mũnene mwaka-inĩ wa 1918.

8. Taarĩria ũrĩa morutani ma maheeni maingĩrire thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano. (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

⁸ Hĩndĩ ya Pentekoste ya mwaka wa 33, Ayahudi ngiri nyingĩ hamwe na andũ a ndũrĩrĩ arĩa magarũrũkĩte magatuĩka Ayahudi, nĩ maaitĩrĩirio maguta kũgerera roho mũtheru. Akristiano acio maatuĩkire “rũrĩrĩ rũthuure, athĩnjĩri-Ngai matuĩtwo athamaki, rũrĩrĩ rũtheru, andũ matuĩkĩte kĩndũ kĩa Ngai kĩa mwanya.” (Thoma 1 Petero 2:9, 10.) Atũmwo nĩ maarũmbũyagia ciũngano cia andũ a Ngai ihinda rĩrĩa rĩothe maarĩ muoyo. No thutha wao gũkua, andũ amwe nĩ maambĩrĩirie kũrutana “maũndũ mahĩtanu” nĩguo “magucĩrĩrie arutwo mamarũmĩrĩre.” (Atũm. 20:30; 2 Thes. 2:6-8) Aingĩ ao maarĩ arũme arĩa maatungataga marĩ arori a ciũngano na thutha ũcio marĩ “abishobu.” O na gũtuĩka Jesu eerĩte arũmĩrĩri ake atĩ ‘othe nĩ a Ithe ũmwe,’ andũ amwe nĩ maambĩrĩirie gwĩtua anene. (Mat. 23:8) Arũme amwe arĩa moĩkaine mũno, nĩ maakenagio nĩ morutani ma Aristotle na Plato, na makĩambĩrĩria kũrutana morutani ma maheeni handũ ha kũrutana Kiugo kĩa Ngai.

9. Taarĩria ũrĩa ndini na thirikari cianyitanire ta gĩkwa na mũkũngũgũ. Ũndũ ũcio warĩ na moimĩrĩro marĩkũ?

⁹ Mwaka wa 313, ũrutani ũcio wa maheeni nĩ wetĩkĩririo ũthiĩ na mbere nĩ Mũthamaki Mũroma wetagwo Konstantino. Kuuma hĩndĩ ĩyo ndini na thirikari ikĩnyitana ta gĩkwa na mũkũngũgũ. Kwa ngerekano, thutha wa mũcemanio wa Nicaea, Konstantino, ũrĩa warĩ mũcemanio-inĩ ũcio nĩ aathanire atĩ mũtongoria wa kanitha wetagwo Arius atwarwo ithamĩrio, tondũ ndetĩkanĩtie na atĩ Jesu nĩ Ngai. Thutha ũcio hĩndĩ ya Mũthamaki Theodosius I (379-395), Kanitha wa Gatoreki ũgĩtuĩka kanitha ũrĩa mũnene thĩinĩ wa Roma. Aandĩki a historĩ moigaga atĩ bũrũri wa Roma ũrĩa wathathayagia ngai cia mĩhianano nĩ wetanirio na Ũkristiano karine-inĩ ya kana. Gũkinyĩria hĩndĩ ĩyo, Akristiano arĩa maaregenyũkĩte, hamwe na athathaiya a ngai cia mĩhianano a Roma nĩ maatuĩkĩte kĩndũ kĩmwe, na kwoguo magĩtuĩka gĩcunjĩ kĩa Babuloni Ũrĩa Mũnene. O na kũrĩ ũguo, nĩ kwarĩ na Akristiano aitĩrĩrie maguta maigana ũna, arĩa magerekanagio na ngano, na nĩ meerutanagĩria biũ gũthathaiya Ngai, no gũtirĩ mũndũ wamathikagĩrĩria. (Thoma Mathayo 13:24, 25, 37-39.) Kwoguo no tuuge maarĩ ithamĩrio-inĩ Babuloni.

10. Nĩ ũndũ ũrĩkũ wateithirie andũ arĩa maarĩ na ngoro njega kũregana na morutani ma ndini hĩndĩ ya karine cia mbere Thutha wa Kristo?

¹⁰ Karine cia mbere cigana ũna Thutha wa Kristo, andũ aingĩ nĩ mangĩahotire gũthoma Bibilia na Kĩngiriki kana Kĩlatini. Kwoguo nĩ mangĩahotire kũringithania morutani ma Kiugo kĩa Ngai na marĩa maarutanagwo nĩ kanitha. Amwe ao nĩ maareganire na morutani marĩa maarutanagwo nĩ kanitha matatwaranaga na mawoni ma Bibilia, no matingĩahotire kwĩra  andũ angĩ tondũ gwĩka ũguo nĩ kũngĩatũmire makorũo marĩ ũgwati-inĩ.

11. Atongoria a ndini maahũthagĩra njĩra ĩrĩkũ kũgirĩrĩria andũ mathome Bibilia?

¹¹ O ũrĩa mahinda maathiaga, andũ aingĩ matingĩahotire gũthoma Bibilia tondũ matioĩ Kĩngiriki na Kĩlatini, na atongoria a ndini nĩ maagiragia ĩtaũrũo na thiomi iria ciaragio nĩ andũ aingĩ. Nĩ ũndũ ũcio atongoria a ndini, na andũ amwe arĩa maathomete, no o tu mangĩahotire gwĩthomera Bibilia, o na gũtuĩka ti atongoria othe a ndini mangĩahotire gũthoma na kwandĩka wega. Mũndũ angĩareganire na morutani ma kanitha nĩ aaherithagio. Akristiano aitĩrĩrie maguta maacemanagia na hitho marĩ tũkundi tũnini, no amwe matiahotaga gũcemania. O ta ũrĩa kwarĩ hĩndĩ ĩrĩa Ayahudi maarĩ ithamĩrio Babuloni, arĩa aitĩrĩrie maguta na nĩo “athĩnjĩri-Ngai matuĩtwo athamaki,” matingĩahotire gũthathaiya Ngai na mũbango mwega. Babuloni Ũrĩa Mũnene aatongoragia andũ kĩa hinya.

12, 13. Nĩ maũndũ marĩkũ merĩ maahotithirie andũ kuona maheeni ma Babuloni Ũrĩa Mũnene? Taarĩria.

¹² Hihi Akristiano a ma nĩ mangĩagĩire na wĩyathi wa gũthathaiya Ngai na njĩra ĩrĩa yagĩrĩire? Ĩĩ. Nĩ harĩ maũndũ merĩ maahotithirie kaũtheri ga kĩĩroho kambĩrĩirie kuoneka. Ũndũ ũmwe warĩ gũthondekwo kwa macini ya gũcaba karine-inĩ ya 15. Mbere ĩyo, andũ maandĩkaga kobĩ cia Bibilia na moko na kwoguo itiakoragwo irĩ nyingĩ na ciarĩ na goro mũno. Gũtuĩkaga atĩ mũndũ ũrĩa woĩ kwandĩka na ihenya, angĩahũthĩrire mĩeri ikũmi kũrĩkia Bibilia ĩmwe. Makĩria ma ũguo, indo iria maahũthagĩra kwandĩkĩra (maratathi kana njũa) ciarĩ na goro. Ngũrani na ũguo, mũcabi njorua akĩhũthĩra macini ya gũcaba nĩ angĩandĩkire tũratathi ta 650 twandĩkĩtwo mĩena yerĩ na mũthenya ũmwe.

¹³ Ũndũ wa kerĩ nĩ atĩ kĩambĩrĩria-inĩ gĩa karine ya 16, andũ amwe arĩa maarĩ na  ũmĩrĩru nĩ maambĩrĩirie gũtaũra Kiugo kĩa Ngai na thiomi iria ciaaragio nĩ andũ aingĩ. Andũ acio nĩ maataũrire, o na gũtuĩka gwĩka ũguo nĩ kwaingĩragia mĩoyo yao ũgwati-inĩ. Ũndũ ũcio nĩ wamakirie atongoria a ndini mũno. Meetigagĩra tondũ andũ arĩa maarĩ na ngoro njega mangĩathomire Bibilia nĩ mangĩamoririe ciũria. Amwe ao thutha wa gũthoma nĩ moragia ciũria ta: ‘Nĩ ha thĩinĩ wa Bibilia haaragia ũhoro wa pagatorĩ? kana kũrĩha batĩrĩ nĩ ũndũ wa mitha cia arĩa makuĩte? kana hakagweta baba mũtheru na andũ angĩ ta acio?’ Ũndũ ũcio nĩ warakaririe atongoria a ndini mũno. Kũmoria ciũria kwarĩ ũgwati. Atongoria acio nĩ maambĩrĩirie kũnyamaria andũ. Athuri na atumia arĩa maareganire na morutani ma kanitha, marĩa mamwe mamo moimanĩte na morutani ma Aristotle na Plato arĩa maarĩ kuo mbere ya Jesu Kristo gũciarũo, moonagwo marĩ aregenyũki. Atongoria a kanitha maamatuagĩra gĩkuũ nayo thirikari ĩkamoraga. Muoroto wao warĩ kũgiria andũ gũthoma Bibilia kana kũũria atongoria a ndini ciũria. Na ũguo nĩguo gwathire kũndũ kũingĩ. O na kũrĩ ũguo, andũ amwe arĩa maarĩ na ũmĩrĩru nĩ maaregire gwĩkĩrũo guoya nĩ Babuloni Ũrĩa Mũnene. Nĩ meendaga gũthiĩ na mbere gũthoma Bibilia. Maarĩ hakuhĩ gũkũũrũo kuuma kũrĩ ndini cia maheeni.

14. (a) Nĩ maũndũ marĩkũ maateithĩrĩirie andũ gũtaũkĩrũo nĩ morutani ma Bibilia wega mũthia-inĩ wa karine ya 19? (b) Taarĩria ũrĩa Mũrũ wa Ithe Witũ Russell aacaririe ũhoro wa ma.

¹⁴ Andũ aingĩ arĩa maanyoteire ma cia Bibilia nĩ maathamĩire mabũrũri-inĩ marĩa gũtaarĩ na ũgucania mũnene wa ndini. Wendi wao warĩ gũthoma, kwĩruta, na kwarĩrĩria Bibilia marĩ na wĩyathi. Bũrũri ũmwe ũtaarĩ na ũgucania mũnene wa ndini warĩ Amerika (US) kũrĩa Charles Taze Russell marĩ na andũ angĩ maambĩrĩirie mũtaratara mwega wa kwĩruta Bibilia mũthia-inĩ wa karine ya 19. Kĩambĩrĩria-inĩ, Mũrũ wa Ithe Witũ Russell aarĩ na muoroto wa gũcaria nĩ ndini ĩrĩkũ yarutanaga ũhoro wa ma. Nĩ aakoretwo akĩringithania morutani ma ndini itiganĩte nginya iria itaarĩ cia Gĩkristiano, arore kana nĩ maatwaranaga na ma Bibilia. Nĩ onire atĩ gũtirĩ o na ĩmwe yarũmagĩrĩra biũ ũrĩa Bibilia yugĩte. Nĩ aaririe na atongoria maigana ũna a ndini akĩrĩgĩrĩra atĩ nĩ mangĩaiyũkirie maũndũ marĩa we na arĩa maarĩ nake maathuthurĩtie thĩinĩ wa Bibilia na marute arũmĩrĩri ao maũndũ macio. No atongoria a ndini matiakenirio nĩ ũndũ ũcio. Kwoguo, Arutwo acio a Bibilia makĩona atĩ no mũhaka mangĩeyamũranirie na ndini icio cia maheeni tondũ matiendaga kũnyitanĩra na morutani ma cio.—Thoma 2 Akorintho 6:14.

15. (a) Akristiano maaingĩrire ũkombo-inĩ wa Babuloni Ũrĩa Mũnene rĩ? (b) Nĩ ciũria irĩkũ ikwarĩrĩrio gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire?

¹⁵ Nĩ twarĩkia kuona atĩ Akristiano a ma maathire ithamĩrio-inĩ Babuloni thutha wa atũmwo othe gũkua. O na kũrĩ ũguo, no tũbatare kũmenya macokio ma ciũria ici: Nĩ ũira ũrĩkũ ũngĩ wonanagia atĩ mĩaka ĩigana ũna mbere ya 1914 arĩa aitĩrĩrie maguta nĩ kuuma moimaga thĩinĩ wa Babuloni Ũrĩa Mũnene na matiacokire rĩngĩ gũkorũo marĩ ngombo ciake? Hihi nĩ ũhoro wa ma atĩ Jehova nĩ aarakaririo nĩ ndungata ciake nĩ ũndũ wa kwaga kũhingia na gĩkĩro kĩnene wĩra wa kũhunjia hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ? Hihi aarĩ na ariũ a Ithe witũ amwe nĩ meeingĩranirie na maũndũ ma mbaara na nĩ ũndũ ũcio magĩtiga gwĩtĩkĩrĩka nĩ Jehova? Angĩkorũo Akristiano maingĩrire ũkombo-inĩ wa ndini cia maheeni kuuma karine ya kerĩ-rĩ, maarekereirio rĩ? Icio nĩ ciũria njega na nĩ igũcokio gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire.