“ŨHORO-WA-MA ũkĩrĩ ũrĩkũ?” Kĩu nĩkĩo kĩũria kĩrĩa Jesu oririo rĩrĩa aacirithagio nĩ Pontio Pilato, ũrĩa warĩ ngavana wa Judea. (Johana 18:38) Pilato ti kwenda eendaga kũmenya ũhoro ũrĩa wa ma. Kĩũria kĩu oririe, kĩonanagia atĩ nĩ eekagĩrĩra nganja ũhoro wa ma. Ũguo nĩ kuuga Pilato etĩkĩtie atĩ, ũhoro wa ma nĩ ũrĩa mũndũ angĩenda gwĩtĩkia, kana ũrĩa arutĩtwo; na atĩ gũtirĩ mũndũ ũngĩmenya ũhoro wa ma kũna nĩ ũrĩkũ. Ũguo noguo andũ aingĩ ũmũthĩ o nao metĩkĩtie.

Andũ aingĩ a Rũraya karine-inĩ ya 16, nĩ maatũkanĩirũo mũno makarigwo ũhoro wa ma nĩ ũrĩkũ. Maareretwo matĩĩte mũtongoria ũrĩa mũnene wa Gatoreki na morutani mangĩ ma kanitha ũcio, no nĩ kwagĩire morutani ngũrani marĩa maathiaga matheremetio ta mwaki wa nyeki nĩ Aregani, Rũraya guothe. Maagĩrĩirũo nĩ gwĩtĩkia atĩa? Mangĩamenyire ũhoro wa ma atĩa?

Ihinda-inĩ rĩu, nĩ kwarĩ arũme atatũ na angĩ aingĩ arĩa meethaga na kĩyo ũhoro ũrĩa wa ma. * Maahotire gũkũũrana atĩa ũhoro wa ma na wa maheeni? Hihi nĩ maũndũ marĩkũ maamenyire? Reke tuone.

Ũmwe wao aarĩ mwanake wetagwo Wolfgang Capito, ũrĩa warũmĩtie mũno ũhoro wa ndini. Aathomeire ũrigitani, watho, na maũndũ ma ndini. Mwaka-inĩ wa 1512 Capito nĩ aatuĩkire mũhunjia, na thutha-inĩ agĩtuĩka mũteithĩrĩria wa mũthikabu mũnene wa taũni ya Mainz, bũrũri-inĩ wa Njĩrĩmani.

Ũndũ wa mbere ũrĩa Capito aageririe gwĩka, nĩ kũhoria mwaki ũrĩa waakĩtio nĩ Aregani. Thutha-inĩ, o nake akĩambĩrĩria kũregana na morutani mamwe ma ndini ya Gatoreki. Eekire ũguo na njĩra ĩrĩkũ? Mũthomi ũmwe wĩtagwo James M. Kittelson oigire atĩ, Capito aangĩaiguire morutani mageni oigaga atĩ, “njĩra ĩrĩa njega biũ ya kũmenya kana ũhoro ũcio nĩ wa ma, nĩ kũhũthĩra Bibilia, tondũ no yo tu ya ma.” Capito nĩ aataũkĩirũo atĩ morutani ma ndini, ta thakaramendi kũgarũrũka ĩgatuĩka mwĩrĩ na thakame ya Jesu, o hamwe na gũthathaiya atheru, matioimanĩte na Bibilia. (Rora gathandũkũ ga, ‘ Kũmenya Kana Maũndũ Macio Nĩguo Maatariĩ.’) Agĩtiganĩria wĩra ũrĩa aarutaga wa gũteithĩrĩria mũthikabu mũnene mwaka wa 1523, na agĩthamĩra taũni nene ya Strasbourg, kũrĩa andũ aingĩ arĩa maareganĩte na morutani ma Gatoreki maaikaraga.

 Mũciĩ wa Capito ũrĩa warĩ Strasbourg nĩguo wacemanagĩrio nĩ Aregani, na hatarĩ nganja nĩ maarĩrĩirie maũndũ maingĩ megiĩ ndini na morutani ma Bibilia. O na gũtuĩka Aregani amwe no maanyitĩrĩire ũrutani wa Ũtatũ, mwandĩki wa ibuku rĩa The Radical Reformation, oigire atĩ mabuku marĩa Capito aandĩkire “matiaragĩrĩria o na hanini ũrutani wa Ũtatũ.” Nĩkĩ? Capito nĩ aakenagio mũno nĩ mũthomi wetagwo Michael Servetus, nĩ ũndũ wa ũrĩa aahũthagĩra Bibilia kũhũũra ũrutani wa Ũtatũ. *

Capito eetigagĩra kwarĩrĩria ũrutani wa Ũtatũ, tondũ mũndũ nĩ angĩoragirũo angĩareganire na ũrutani ũcio. O na kũrĩ ũguo, mabuku marĩa andĩkĩte nĩ monanagia atĩ nĩ eekĩrĩire nganja ũrutani ũcio wa Ũtatũ, o na mbere ya kũmenyana na Servetus. Mũhunjia ũmwe wa Gatoreki aandĩkire atĩ Capito na aruna ake, “maathiire na mbere kwarĩrĩria na hitho morutani marĩa marĩ kĩriga ma ndini; [na] makĩmenereria ũrutani wa Ũtatũ Mũtheru.” Karine ĩmwe thutha ũcio, Capito akĩgwetwo arĩ ũmwe wa aandĩki me gatũ arĩa maareganire na Ũtatũ.

Capito eetĩkĩtie atĩ Bibilia nĩyo kĩhumo kĩa ũhoro wa ma. Oigire ũũ: “Reke Bibilia na watho wa Kristo itũtongoragie ũhoro-inĩ wa wĩtĩkio.” Kũringana na Dr. Kittelson, Capito “aatĩtĩrithirie atĩ athomi a maũndũ ma ndini a tene, maagire kũgaacĩra nĩ ũndũ wa kwaga kũhũthĩra Maandĩko.”

Mũndũ ũngĩ warĩ na wendi o ta ũcio wa kũmenya ũhoro wa ma nĩ Martin Cellarius (na rĩĩtwa rĩngĩ Martin Borrhaus), mwanake mwĩthĩ waikaraga mũciĩ gwa Capito, mwaka-inĩ wa 1526.

Cellarius aaciarirũo mwaka wa 1499, na aarĩ mũrutwo wĩ kĩyo ma maũndũ ma ndini. Thutha-inĩ aacokire gũtuĩka mũrutani taũni-inĩ ya Wittenberg, Njĩrĩmani. Tondũ Aregani aingĩ maikaraga taũni-inĩ ĩyo, Cellarius ndaikarire kahinda karaya atamenyanĩte na Martin Luther o hamwe na angĩ arĩa meendaga kũgarũrĩra morutani ma ndini. Cellarius angĩahotire atĩa gũkũũrana morutani ma andũ, na ũhoro wa ma ũrĩa ũrĩ Maandĩko-inĩ?

Ibuku rĩa Teaching the Reformation, rĩonanagia Cellarius eetĩkĩtie atĩ, nĩgetha mũndũ ataũkĩrũo nĩ Bibilia, no nginya “athome rĩandĩko na kinyi, arĩringithanie na rĩngĩ, na ahoe eerirĩte.” Cellarius eerutire maũndũ marĩkũ athuthuria Bibilia?

Julaĩ mwaka wa 1527, Cellarius nĩ aandĩkire moimĩrĩro ma ũthuthuria wake ibuku-inĩ rĩa On the Works of God. Aandĩkire atĩ thakaramendi ĩhũthagĩrũo tu o kuonania mwĩrĩ na thakame ya Jesu. Profesa ũmwe wĩtagwo Robin Barnes, oigire atĩ ibuku rĩa Cellarius ningĩ “nĩ rĩonanĩtie ũtaũku wa ũrathi wa maandĩko wa atĩ, ihinda rĩũkĩte rĩgaakorũo na moritũ na mĩnyamaro mĩingĩ, rĩcoke rĩrũmĩrĩrũo nĩ mogarũrũku mega thĩinĩ wa thĩ yothe.”—2 Petero 3:10-13.

Ũndũ ũrĩa wa mwanya mũno nĩ ciugo iria Cellarius aandĩkire ciĩgiĩ Jesu Kristo. O na gũtuĩka Cellarius ndaakararirie ũrutani wa Ũtatũ ĩmwe kwa ĩmwe, onanirie atĩ “Ithe Witũ wa Igũrũ” nĩ ngũrani na “Mũrũ Wake Jesu Kristo,” na akĩandĩka atĩ Jesu nĩ ũmwe wa ngai ingĩ nyingĩ na ũmwe wa ariũ a Ngai mwene hinya wothe.—Johana 10:34, 35.

Robert Wallace aandĩkire ibuku-inĩ rĩake rĩĩtagwo Antitrinitarian Biography (1850) atĩ, Cellarius akĩandĩka mabuku make ndaanyitaga mbaru ũrutani wa Ũtatũ ũrĩa weekĩrĩirũo mũno nĩ andũ  karine-inĩ ya 16. * Nĩ ũndũ ũcio, athomi aingĩ moigaga atĩ, no nginya Cellarius akorũo nĩ aareganĩte na ũrutani wa Ũtatũ. Andũ aingĩ moigaga atĩ, Cellarius aahũthagĩrũo nĩ Ngai “kũruta andũ ũhoro wa Ngai ũrĩa wa ma na ũhoro wĩgiĩ Kristo.”

Mũthomi ũmwe wĩ gatũ wĩtagwo Johannes Campanus, nĩ aathamĩire Wittenberg mwaka-inĩ wa 1527. O na gũtuĩka aaikaranagia na andũ aingĩ arĩa maareganaga na morutani ma ndini, ndaakenagio nĩ morutani ma Martin Luther. Nĩkĩ?

Campanus nĩ aareganire na wĩtĩkio wa atĩ thakaramendi ĩgarũrũkaga ĩgatuĩka mwĩrĩ na thakame ya Jesu, na ũrĩa wa atĩ mwĩrĩ na thakame ya Jesu nĩ ikoragwo thakaramendi-inĩ. Kũringana na mwandĩki ũmwe wĩtagwo André Séguenny, Campanus eetĩkĩtie atĩ, “mũgate ũkoragwo ũrĩ o mũgate, no thakaramendi-inĩ ũrũgamagĩrĩra mwĩrĩ wa Kristo.” Mũcemanio-inĩ wa Marburg Colloquy, mwaka wa 1529, maũndũ macio nĩ maarĩrĩirio, no Campanus ndetĩkĩririo oige ũrĩa eerutĩte Maandĩko-inĩ. Thutha ũcio, aruna ake Aregani arĩa maarĩ Wittenberg, makĩambĩrĩria kũmwĩthema.

Ũndũ ũrĩa warakaririe aruna acio ake mũno, nĩ wĩtĩkio wake wĩgiĩ Ithe, Mũriũ, na roho mũtheru. Ibuku-inĩ rĩake rĩa Restitution rĩa 1532, Campanus arutanĩte atĩ Jesu na Ithe nĩ andũ eerĩ ngũrani. Ataarĩirie atĩ Ithe na Mũriũ makoragwo marĩ “ũmwe,” o ta ũrĩa mũthuri na mũtumia meeragwo nĩ “mwĩrĩ ũmwe,” o na gũtuĩka nĩ andũ eerĩ. (Johana 10:30; Mathayo 19:5) Campanus onanirie atĩ Maandĩko mahũthagĩra ngerekano o ĩyo ya mũthuri na mũtumia kuonania atĩ Ithe nĩ mũnene gũkĩra Mũriũ: “Mũtwe wa mũndũ-wa-nja nĩwe mũndũ mũrũme; o na mũtwe wa Kristo nĩwe Ngai.”—1 Akorintho 11:3.

Ĩ naguo roho mũtheru? O rĩngĩ, Campanus oigire o ta ũrĩa Bibilia yuugĩte: “Gũtirĩ rĩandĩko rĩonanĩtie atĩ Roho Mũtheru nĩ wa gatatũ . . . Roho wa Ngai hĩndĩ ciothe wonanagio ũkĩruta wĩra, ũguo nĩ kuuga atĩ, Ngai ahũthagĩra roho ũcio wake kũhaarĩria ũndũ, kana kũruta mawĩra make mothe.”—Kĩambĩrĩria 1:2.

Luther oigire atĩ Campanus nĩ thũ ya Mũrũ wa Ngai, na atĩ nĩ aarumĩte Ngai. Nake Mũregani ũngĩ akiuga atĩ Campanus agĩrĩire kũũragwo. Ĩndĩ Campanus ndangĩacokire na thutha. Ibuku rĩa The Radical Reformation, riugĩte atĩ “Campanus eetĩkĩtie atĩ kĩrĩa gĩatũmire Kanitha wage kũgaacĩra, nĩ kwaga gũtaũkĩrũo nĩ ũrĩa Bibilia yuugĩte ũhoro-inĩ wĩgiĩ ũnene wa Ngai, na ũnene wa mũndũrũme.”

Campanus ndoimire ecirĩtie kwambĩrĩria kanitha wake. Oigire atĩ aacarĩtie ũhoro wa ma “hakuhĩ ndini-inĩ ciothe, na kũrĩ andũ arĩa mareganaga na ndini,” no ndaawonire. Kwoguo eerĩgagĩrĩra atĩ, Kanitha wa Gatoreki nĩ ũngĩacokereire morutani ma Bibilia, na njĩra ĩyo ũrutane ma ĩrĩa ya Gĩkristiano. Thutha-inĩ anene a Gatoreki nĩ maanyitithirie Campanus, na kwahoteka aikarire njera mĩaka  ta 20. Athomi a historĩ moigaga atĩ aakuire kĩndũ mwaka-inĩ wa 1575.

Kwĩruta Bibilia na kĩyo nĩ gwateithĩrĩirie Capito, Cellarius, Campanus, na angĩ aingĩ makũũrane ũhoro wa ma na wa maheeni. O na gũtuĩka ti moimĩrĩro mothe ma ũthuthuria wao maringaine biũ na Bibilia, arũme acio maathuthuririe Maandĩko menyihĩtie, na makĩrũmia ma ĩrĩa meerutire.

Mũtũmwo Paulo eerire Akristiano arĩa angĩ ũũ: “Roranagiai maũndũ mothe; mũrũmagie ũndũ o wothe ũrĩa mwega.” (1 Athesalonike 5:21)