MŨTHUTHURIA ũmwe wa maũndũ ma kũndũ kũrĩa gũtoĩkaine mũno, na warĩ na ũcamba ndeetĩkagia kĩrĩa onire. Onire kĩhingo gĩa gũkũngũĩra ũhotani kĩa Roma, gĩthikĩtwo nĩ mũthanga werũ-inĩ wa bũrũri wa Algeria! Rĩrĩa mũthuthuria ũcio wetagwo James Bruce wa kuuma Scotland onire kĩhingo kĩu mwaka-inĩ wa 1765, ndamenyaga atĩ aarũgamĩte maganjo-inĩ ma gĩikaro kĩrĩa kĩnene kĩanakwo kĩa Roma, mwena wa Afrika ya Rũgongo—itũũra rĩa tene rĩa Thamugadi, rĩrĩa ũmũthĩ rĩũĩkaine ta Timgad.

Makĩria ma mĩaka igana rĩmwe thutha ũcio, mwaka-inĩ wa 1881, athuthuria a maũndũ ma tene a kuuma Faranja nĩ maambĩrĩirie gũthikũria matigari ma itũũra rĩu rĩa Timgad. Ũndũ ũrĩa maarĩkirie kũmenya nĩ atĩ, o na gũtuĩka itũũra rĩu rĩarĩ kũndũ kũũmũ na gũtangĩkũra kĩndũ, aikari a rĩo nĩ maarĩ na ũtũũro mwega na ũtonga mũnene. No hihi nĩ kĩĩ gĩatũmire Aroma mende gwaka itũũra rĩa goro ũguo kũndũ ta kũu? Na nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta kuumana na itũũra rĩu rĩa tene na aikari a kuo?

Rĩrĩa Aroma maakinyirie wathani wao nginya Afrika ya Rũgongo karine-inĩ ya mbere, Mbere ya Kristo, nĩ mokĩrĩirũo nĩ ndũrĩrĩ imwe iria ciaikaraga ũtũũro wa gũthama-thama. Hihi Aroma mangĩekire atĩa nĩguo maikaranie na thayũ na andũ acio? O mbere, mbũtũ cia gĩkundi kĩa Roma gĩetagwo Third Augustan Legion, nĩ ciakire kambĩ cia hinya na irĩ na ihingo cia hinya irĩma-inĩ iria irĩ mwena wa rũgongo wa Algeria. Thutha ũcio, igĩaka itũũra rĩa Timgad, irĩ na muoroto ngũrani.

Kuoĩkaine atĩ itũũra rĩu rĩaakagĩrũo jeshi iria iritaĩte, no ũhoro wa ma nĩ atĩ maarĩakaga marĩ na muoroto wa kũniina hinya ũregani ũrĩa warehagwo nĩ aikari a kũu. Na muoroto wao nĩ wakinyanĩire. O na ihenya, mũtũũrĩre mwega wa Timgad nĩ wambĩrĩirie kũgucĩrĩria andũ a gĩcigo kĩu arĩa mokaga kwendia indo kuo. Aingĩ ao tondũ maarĩ na mwĩhoko wa gwĩtĩkĩrio maikare Timgad, kũrĩa no raiya a Roma metĩkĩrĩtio gũikara-rĩ, nĩ maingĩrire meyendeire mbũtũ-inĩ ya mbaara ya Roma kwa ihinda rĩa mĩaka 25, nĩguo metĩkĩrio hamwe na ariũ ao gũtuĩka raiya a Roma.

Tondũ matiaiganagĩra gũkorũo marĩ raiya a Roma tu, andũ amwe a Afrika nĩ maakinyĩire na makĩheo tũturwa thĩinĩ wa Timgad kana matũũra mangĩ marĩa maarĩ rungu rwa Roma. Mũbango wa Aroma wa kũgucĩrĩria andũ a gĩcigo kĩu na njĩra ya wara wakinyanĩire na njĩra nene ũũ atĩ, thutha wa kĩndũ ta mĩaka mĩrongo ĩtano tu, andũ aingĩ arĩa maaikaraga Timgad maarĩ a kuuma Afrika ya Rũgongo.

Hihi Aroma maahotire atĩa kũgucĩrĩria o na ihenya ngoro cia aikari a kuo? Ũndũ ũmwe meekire, nĩ kũgeria kũiganania andũ othe—ũrutani ũrĩa watheremagio nĩ mũtongoria ũmwe wa Roma wetagwo Cicero. Aikari a kũu maagayagĩrũo mĩgũnda ĩiganaine na ya jeshi iria ciaritaĩte cia Roma. Itũũra rĩu rĩabangĩtwo wega, rĩgakwo nyũmba cia mita 20 kwa 20 ihakanĩtio nĩ tũbara tũceke. No nginya akorũo mũbango ũcio mwega na wa kũiganania andũ nĩ wagucagĩrĩria aikari a kũu.

O ta matũũra marĩa mangĩ ma Roma, aikari a Timgad nĩ mangĩathire handũ andũ maacemanagia kaingĩ mĩthenya ya thoko, nĩguo maigue mohoro kana gũthaaka. No mũhaka aikari a irĩma iria ciarĩ hakuhĩ na itũũra rĩu nĩ maageragia kũhũũra mbica makĩgerera kũndũ gũthondeke wega kwĩ na ithaku hĩndĩ ya riũa, kana mahurũkĩte kũndũ gwakĩtwo gwa gwĩthambĩrũo nĩ andũ othe makĩiguaga mũgambo wa maĩ magĩtherera. No gũkorũo hihi nĩ meeyonaga maikarĩte tũthima-inĩ twa maĩ, makĩarangia na arata. Harĩ o, maũndũ macio mothe maahanaga ta iroto.

Kĩhaaro kĩa mathaako nakĩo kĩarĩ na itemi harĩ kũgucĩrĩria ngoro cia andũ. Kĩhaaro kĩu kĩaiganagĩra andũ makĩria ma 3,500, na kĩaihũraga mbugĩrĩrio ya kĩrĩndĩ gĩa kuuma Timgad na matũũra marĩa maarigicĩirie. Thĩinĩ wa kĩhaaro kĩu, athaki maambagĩrĩria na kuonia andũ maũndũ ma gwĩkenia ma Kĩĩroma ma waganu, kũgerera mĩthako ĩrĩa kaingĩ yakoragwo ĩiyũire maũndũ ma ngomanio kana ũhinya.

Ndini ya Kĩĩroma o nayo yaarĩ na itemi. Nyũmba icio cia gwĩthambĩrũo ciarĩ na mĩcoro mĩingĩ thingo-inĩ na kũu thĩ, yonanagia morutani ma ndini cia maheeni. Na tondũ gwĩthamba kwarĩ ũndũ wa o mũthenya-rĩ, o kahora kahora aikari a kũu makĩmenya ũhoro wa ndini na ngai cia Roma. Kĩyo kĩa Aroma gĩa kũgucĩrĩria andũ a Afrika thĩinĩ wa ũndũire wao kĩarĩ na moimĩrĩro manene, ũũ atĩ mahiga marĩa maaigagwo mbĩrĩra-inĩ kaingĩ maakoragwo macoretwo ngai ithatũ ithatũ cia andũ a Roma na cia aikari a kũu.

Thutha wa Mũthamaki Trajan kwambĩrĩria taũni ĩyo mwaka-inĩ wa 100 Mahinda Maitũ, Aroma maambĩrĩirie gwĩkĩra ngoro andũ kũndũ guothe thĩinĩ wa Afrika ya Rũgongo makũrie irio nyũmũ, maguta ma ndamaiyũ, na ndibei. Thutha wa kahinda kanini, gĩcigo kĩu gĩgĩkorũo nĩkĩo kĩrahe ũthamaki wa Roma indo icio cia bata. O ta matũũra marĩa mangĩ maarĩ rungu rwa Roma, Timgad nĩ yaagacĩrire mũno. Thutha wa ihinda, andũ makĩingĩha mũno nginya itũũra rĩu rĩkĩararamia mĩhaka yarĩo nja ya thingo ciarĩo cia hinya.

Aikari a itũũra rĩu na ene mĩgũnda nĩ maagacĩrire mũno nĩ ũndũ wa biacara yao na Roma, no arĩmi a gĩcigo kĩu matiagunĩkaga na njĩra nene. Karine-inĩ ya gatatũ Mahinda Maitũ, arĩmi anini nĩ mookĩrĩire arĩa maathanaga nĩ ũndũ wa wagi wa kĩhooto na gwĩtio mbia nyingĩ cia igooti. Amwe ao arĩa maarĩ a wĩtĩkio wa Gatoreki nĩ maanyitanĩire na gĩkundi kĩeĩtaga Adonatisti, kĩrĩa gĩokagĩrĩra kanitha wa Gatoreki nĩ ũndũ wa ungumania ũrĩa warĩ kanitha-inĩ ũcio.—Rora gathandũkũ “ Adonatisti—Matiarĩ ‘Kanitha Mũtheru.’”

 Thutha wa karine nyingĩ cia njũkanĩrĩro cia kĩndini, mbaara cia gĩĩkabira, na tharĩkĩro cia kuuma na nja, Aroma nĩ maaremirũo nĩ gwatha Afrika ya Rũgongo rĩngĩ. Gũkinyĩria karine ya 6 Mahinda Maitũ, itũũra rĩa Timgad nĩ rĩacinirũo rĩgĩthira nĩ Arabu a gĩcigo kĩu na rĩkĩriganĩra biũ kwa ihinda rĩa mĩaka 1,000.

Athuthuria a maũndũ ma tene arĩa maathikũragia itũũra rĩa Timgad, nĩ maaiguire makĩenda gũtheka mona maandĩko maandĩkĩtwo na Kĩlatini harĩa andũ maacemanagia. Maandĩko macio moigaga ũũ: “Kũhĩta, gwĩthamba, gũthaaka, na gũtheka, ũcio nĩguo ũtũũro!” Mwandĩki ũmwe wa historĩ wa Faranja oigire atĩ ciugo icio “cionanagia mũikarĩre ũtarĩ na muoroto, o na gũtuĩka andũ amwe no mone ta arĩ guo hitho ya kũgĩa na ũũgĩ.”

Ũhoro wa ma nĩ atĩ, Aroma maakoretwo magĩikara mũtũũrĩre ta ũcio kwa ihinda. Mũtũmwo Paulo wa karine ya mbere nĩ aaririe ũhoro wa andũ moigaga “nĩtũkĩrĩeni na tũkĩnyue, nĩ ũndũ rũciũ nĩ gũkua tũgakua.” O na gũtuĩka Aroma maarĩ andũ a ndini, nĩ meendete ikeno mũno, na matieciragia ũhoro wa gũikara ũtũũro ũrĩ na muoroto. Paulo nĩ aaheire Akristiano arĩa angĩ mũkaana memenyagĩrĩre andũ a mũthemba ũcio rĩrĩa oigire ũũ: “Tigai kũheneka: thigari njũru nĩithũkagia mĩtugo mĩega.”—1 Akorintho 15:32, 33.

O na gũtuĩka andũ a Timgad maatũũraga mĩaka 1,500 mĩhĩtũku, andũ aingĩ ũmũthĩ makoragwo na mawoni o ta macio megiĩ ũtũũro. Andũ aingĩ meciragia ũhoro wa o ũmũthĩ tu. Harĩ o-rĩ, muonere wa Aroma wĩgiĩ ũtũũro nĩ mwega biũ, gũtekũmakania moimĩrĩro nĩ marĩkũ. O na kũrĩ ũguo, Bibilia nĩ yaragia wega ĩtekũhitha ĩkoiga: “Mũtabarĩre wa thĩ ĩno nĩ gũthira ũrathira.” Nĩ ũndũ ũcio ĩgatwĩkĩra ngoro ‘tũtikahũthagĩre maũndũ ma gũkũ thĩ mũno.’—1 Akorintho 7:31.

Matigari ma Timgad nĩ ũira atĩ hitho ya kũgĩa na ũtũũro ũrĩ na gĩkeno na muoroto, ti kũrũmĩrĩra ciugo cia maandĩko marĩa moimbũririo thĩinĩ wa Afrika ya Rũgongo. Ithenya rĩa ũguo, kwĩhocetie harĩ gwathĩkĩra ciugo ici cia Bibilia: “Thĩ nĩ gũthira ĩrathira, o na mwĩrirĩrio wayo; no rĩrĩ, ũrĩa wĩkaga ũrĩa Ngai endaga, ũcio nĩ wa gũtũũra nginya tene o na tene.”—1 Johana 2:17.