ŨNGĨENDA kũhe mũndũ mũtĩĩku mũno kĩheo-rĩ, ũngĩmũhe kĩĩ? Mahinda-inĩ ma Bibilia, indo imwe iria inungaga wega ciarĩ cia bata na cia goro o ta thahabu, ũũ atĩ ciarĩ imwe cia iheo iria ciagĩrĩire kũheo mũthamaki. Nĩkĩo mĩthemba ĩrĩ ya iheo iria ogĩ a njata maaheire “mũthamaki wa Ayahudi” ciarĩ indo iria nungi wega.—Mathayo 2:1, 2, 11.

Bibilia ningĩ nĩ ĩtaaragĩria atĩ rĩrĩa mũtumia ũrĩa warĩ mũthamaki wa Sheba aaceereire Suleimani, aamũheire “taranda igana rĩa mĩrongo ĩrĩ cia thahabu, o na mahuti marĩa manungaga wega maingĩ mũno, o na tũhiga twa goro; na gũtionekete mahuti manungaga wega maingĩ ta macio mũthamaki mũndũ-wa-nja ũcio wa Sheba aaheire Suleimani ũcio mũthamaki.” (2 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 9:9) Ningĩ athamaki nĩ maatũmĩire Suleimani maguta manungaga wega ĩrĩ ta njĩra ya gũthondeka ũrata.—2 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 9:23, 24.

Nĩ kĩĩ gĩatũmaga indo icio nungi wega na indo iria ciarutagwo harĩ cio ikorũo irĩ cia goro na ikĩbatarania na njĩra nene ũguo mahinda-inĩ ma Bibilia? Tondũ nĩ ciahũthĩkaga maũndũ-inĩ maingĩ ta gũthondeka indo cia ũthaka, ũthathaiya-inĩ, na hĩndĩ ya mathiko. (Rora gathandũkũ “Ũrĩa Indo Iria Inungaga Wega Ciahũthagĩrũo Mahinda-inĩ ma Bibilia.”) Makĩria ma gũkorũo indo icio nĩ ciabataranagia mũno, ciarĩ na goro nĩ ũndũ wa kũrĩa cioimaga na mĩenderie yacio.

Mahinda-inĩ ma Bibilia, mĩmera ĩmwe ĩrĩa yarutagwo indo icio nungi wega yakũraga mũkuru-inĩ wa Jorodani. Ingĩ nacio cioimaga mabũrũri mangĩ. Mĩthemba ngũrani ya indo icio nungi wega nĩ ĩgwetetwo thĩinĩ wa Bibilia. Imwe cia iria igwetetwo mũno nĩ, safuroni, thũbiri, balisamu, ndarathini, ubani, na manemane. Makĩra ma icio, nĩ haarĩ ingĩ ta kumini, terere, na bithari iria ciahũthagĩrũo kuongerera irio cama.

Icio ingĩ nacio cioimaga mabũrũri marĩkũ? Thũbiri na mĩthemba ĩmwe ya ndarathini cionekaga mabũrũri-inĩ marĩa ũmũthĩ metagwo China, India, na Sri Lanka. Nacio manemane na ubani ciarutagwo mĩtĩ-inĩ, na tũhinga-inĩ tũrĩa twakũraga werũ-inĩ ũrĩa uumĩte mũhuro wa Arabia ũgakinya Somalia thĩinĩ wa Afrika. Nayo mĩthemba ya nado ndĩonekaga kũndũ kũngĩ tiga irima-inĩ cia Himalayas thĩinĩ wa India.

Nĩgetha indo icio nungi wega ikinye Isiraeli, no nginya maangĩatuĩkanĩirie werũ wa Arabia. Kũringana na ibuku rĩa The Book of Spices, ũcio nĩ ũndũ ũmwe ũrĩa watũmire Arabia “ĩtooranie harĩ ũkuui wa indo gatagatĩ-inĩ ka mwena wa irathĩro na ithũĩro” mĩaka-inĩ ya 2000 na 1000 mbere ya Kristo. Njĩra iria ciageragwo nĩ onjoria acio nĩ imenyekaga nĩ ũndũ wa matũũra mairige na hinya, taũni cia tene, na kũndũ kũrĩa agendi maarũgamaga, iria  cionekete Negev mwena wa mũhuro wa Isiraeli. Ũhoro kuuma kũrĩ World Heritage Centre ya UNESCO ugaga atĩ ciikaro icio ningĩ “nĩ cionanagia ũrĩa biacara ĩyo yarĩ na moimĩrĩro . . . kuuma Arabia ya mũhuro nginya Mediterenia.”

Andũ na ngamĩra ciao ikuĩte indo icio nungi wega kaingĩ ciathiaga rũgendo rwa kilomita 1,800 ituĩkanĩirie Arabia. (Ayubu 6:19) Bibilia nĩ ĩgwetaga ũhoro wa gĩkundi kĩa ahũũri biacara Aishumaeli makuĩte “indo nungi wega o hamwe na ũũkĩ wa manemane” kuuma Gileadi marorete Misiri. (Kĩambĩrĩria 37:25, The Holy Bible in Gĩkũyũ Language) Ariũ a Jakubu meendirie mũrũ wa nyina Jusufu arĩ ta ngombo kũrĩ ahũũri biacara acio.

Biacara ya indo nungi wega yatũũrĩte rungu rwa ahũũri biacara a Arabia kwa mĩaka mĩingĩ. No o tu maarehaga indo nungi wega kuuma Asia, ta kassia na ndarathini. Nĩguo morage ngoro andũ a kuuma gĩcigo kĩa Mediterenia matikegũrĩre indo icio ĩmwe kwa ĩmwe kuuma kũrĩa cioimaga mwena wa Irathĩro, Arabu maaheanaga ng’ano cia maheeni ciĩgiĩ mogwati marĩa maakoragwo kũrĩa indo icio irutagwo. Kũringana na ibuku rĩa The Book of Spices, ũhoro wĩgiĩ kũrĩa indo icio ciarutagwo “wahoteka atĩ harĩ thiri cia biacara, ĩno nĩyo yanahithũo mũno.”

Arabu maaheanaga ng’ano irĩkũ? Mũthomi ũmwe wa historĩ wa kuuma Ngiriki watũũraga karine-inĩ ya gatano mbere ya Kristo, wĩtagwo Herodotus, ataarĩirie ng’ano cia nyoni ciarĩ cia kũmakania iria ciathondekaga itara cia cio na makoni ma mĩndarathini iharũrũka-inĩ itangĩkinyĩrĩka. Nĩgetha mahote kuoya indo icio nungi wega na cia goro, arĩa  maaciethaga maaigaga nyama nene thĩ wa iharũrũka icio. Nyoni icio ciakuuaga nyama nyingĩ mũno igatwara itara-inĩ ciacio nginya itara icio ikaharũrũka thĩ. Andũ acio maacokaga makarogota makoni macio ma mĩndarathini, makenderia ahũũri biacara. Ng’ano ta icio nĩ ciatheremire mũno. Nĩ ũndũ ũcio, Ibuku rĩu rĩa The Book of Spices riugaga atĩ nĩ ũndũ wa “mathĩna marĩa maacemanagio namo ĩgĩethwo, [ndarathini] yendagio goro mũno.”

Marigĩrĩrio-inĩ, thiri ya Arabu nĩ yamenyekire na kuuma hĩndĩ ĩyo gũkĩgĩa na andũ aingĩ marahũũra biacara ĩyo. Gũkinyĩria karine ya mbere, mbere ya Kristo, taũni ya Alexandria, thĩinĩ wa Misiri ĩgĩtuĩka gĩcukĩro kĩnene na thoko nene ya indo nungi wega. Rĩrĩa atwari a meri maamenyire ũrĩa mangĩhũthĩra huho iria ciahurutanaga Iria-inĩ rĩa Ũhĩndĩ, meri cia Aroma nĩ ciambĩrĩirie gũthiaga kuuma gĩcukĩro kĩa Misiri nginya India. Nĩ ũndũ ũcio, indo icio nungi wega ikĩingĩha mũno na thogora ũgĩcoka thĩ.

Ũmũthĩ thogora wa indo nungi wega ndũngĩringithanio na wa thahabu. Na tũtingiuga atĩ icio nĩ iheo ciagĩrĩire mũthamaki. O na kũrĩ ũguo, andũ milioni nyingĩ thĩinĩ wa thĩ no macihũthagĩra harĩ maraci na ndawa, na gwĩkĩra irio mũcamo. Hatarĩ nganja, mũnungo mwega wa indo icio nĩ ũtũmaga ciendwo mũno nginya ũmũthĩ, o ta ũrĩa ciendetwo mĩaka ngiri nyingĩ mĩhĩtũku.