Bibilia nĩ ibuku rĩa tene mũno. Hihi yaandĩkirũo rĩ? Yaambĩrĩirie kwandĩkĩrũo Middle East, ta mĩaka 3,500 mĩhĩtũku. Hĩndĩ ĩyo nĩ rĩrĩa bũrũri wa China wathamakagwo nĩ famĩlĩ ya Shang, na nĩ mĩaka ta ngiri ĩmwe mbere ya ndini ya Buddha kwambĩrĩria bũrũri-inĩ wa India.​—Rora gathandũkũ “Maũndũ Megiĩ Bibilia.”

Nĩguo ibuku rĩteithie andũ na rĩmahe ũtongoria wa kũmaguna, no mũhaka makorũo nĩ marataũkĩrũo nĩrĩo na makona ũrĩa mangĩrĩhũthĩra ũtũũro-inĩ wao. Ũguo nĩguo Bibilia ĩtariĩ. Nĩ ĩrĩ na macokio ma ciũria cia bata mũno iria twĩyũragia ũtũũro-inĩ.

Kwa ngerekano, hihi nĩ ũrĩ weyũria, ‘Bata wa ũtũũro nĩ kĩĩ?’ Kĩũria kĩu nĩ kĩrigithitie andũ kwa ihinda iraya, na nginya rĩu no kĩramarigithia. O na kũrĩ ũguo, no wone macokio thĩinĩ wa mĩrango ĩĩrĩ ya mbere ya Kĩambĩrĩria, ibuku rĩa mbere rĩa Bibilia. Ibuku rĩu rĩaragia ũhoro wa ‘kĩambĩrĩria’​—mĩaka bilioni nyingĩ mĩhĩtũku​—rĩrĩa indo ta njata na thĩ ciombirũo. (Kĩambĩrĩria 1:1) Ningĩ nĩ rĩtaaragĩria ikinya gwa ikinya ũrĩa thĩ yatuĩkire kũndũ kũngĩikarũo, ũrĩa kwagĩire na ciũmbe itiganĩte, na kĩambĩrĩria kĩa mũndũ, o hamwe na muoroto wa maũndũ macio mothe.

Bibilia nĩ ĩtũheaga motaaro tũngĩhũthĩra na matũteithie kũhiũrania na mathĩna ma o mũthenya. Nĩ ũndũ mũhũthũ gũtaũkĩrũo nĩ motaaro macio. Kũrĩ maũndũ merĩ monanagia ũguo.

Ũndũ wa mbere nĩ atĩ, rũthiomi rũrĩa rũhũthĩrĩtwo kwandĩka Bibilia nĩ rũhũthũ na nĩ rũgucagĩrĩria. Handũ ha kũhũthĩra ciugo nditũ gũtaũkĩrũo nĩcio, Bibilia ĩhũthĩrĩte ciugo tũĩ na tũngĩhota kũnyita. Maũndũ marĩa maritũ mataarĩirio na ciugo iria tũhũthagĩra tũkĩaria.

Kwa ngerekano, Jesu nĩ aahũthĩrire ngerekano nyingĩ hũthũ, ihutagia maũndũ marĩa andũ macemanagia namo nĩguo morutani make makinyĩre ngoro ciao. Ngerekano nyingĩ ta icio nĩ iria ikoragwo thĩinĩ wa Mahunjio ma Kĩrĩma-inĩ, marĩa mandĩkĩtwo ibuku-inĩ rĩa Mathayo mũrango wa 5 nginya wa 7. Mũndũ ũmwe aametire “ũtaaro ũngĩhũthĩka,” na akiuga muoroto wamo “ti gũtũhe maũndũ maingĩ ma gwĩciria, no nĩ gũtũhe ũtongoria  na kũrũnga ciĩko citũ.” No ũthome mĩrango ĩyo na ndagĩka ta 15 kana 20, na no ũgege nĩ kuona ũrĩa Jesu aahũthĩrire ciugo hũthũ ĩndĩ irahutia ngoro mũno.

Ũndũ ũngĩ ũtũmaga Bibilia ĩkorũo ĩrĩ hũthũ gũtaũkĩrũo nĩyo, nĩ maũndũ marĩa yarĩrĩirie. Ti ibuku rĩa ng’ano cia gwĩtungĩra. Ithenya rĩa ũguo, gĩcunjĩ kĩayo kĩrĩa kĩnene, ta ũrĩa The World Book Encyclopedia yugaga, nĩ ibuku rĩa “andũ arĩa marĩ igweta na arĩa matarĩ” na rĩaragĩrĩria maũndũ ta “mathĩna mao, kĩĩrĩgĩrĩro, mahĩtia na maũndũ mega marĩa maahingirie.” Nĩ ũndũ mũhũthũ harĩ ithuĩ kwĩĩkĩra ho rĩrĩa tũrathoma ũhoro wa andũ arĩa magwetetwo na maũndũ marĩa meekĩkire na gũtaũkĩrũo nĩ maũndũ ma bata marĩa tũngĩĩruta.​—Aroma 15:4.

Nĩguo ũtaũkĩrũo nĩ ibuku, no mũhaka rĩkorũo nĩ rĩa rũthiomi ũĩ. Ũmũthĩ, no kũhoteke Bibilia nĩ yonekaga na rũthiomi ũngĩhota gũtaũkĩrũo nĩruo gũtekũmakania umĩte bũrũri ũrĩkũ. Nĩ kĩĩ kĩhotithĩtie ũndũ ũcio mũnene ũguo ũhoteke?

Ũtaũri. Bibilia yaandĩkirũo rĩa mbere na rũthiomi rwa Kĩĩhibirania, Kĩaramu, na Kĩngiriki. Nĩ ũndũ ũcio, no andũ anini mangĩahotire kũmĩthoma. Nĩguo andũ a thiomi ingĩ mahote kũmĩthoma, kũrĩ na andũ merutagĩra biũ nĩguo mamĩtaũre. Nĩ ũndũ wa wĩra ũcio wao, Bibilia nĩ ĩtaũrĩtwo ĩrĩ yothe kana ĩrĩ gĩcunjĩ na thiomi ta 2,700. Ũguo nĩ kuuga atĩ gĩcunjĩ kĩa mĩrongo kenda harĩ igana kĩa andũ, no mathome Bibilia ĩrĩ yothe kana icunjĩ imwe ciayo na rũthiomi rwao.

Kwandĩka na gũcaba. Maandĩko ma mbere ma Bibilia maandĩkĩirũo indo-inĩ ingĩathũkire ta njũa na maratathi maathondekagwo na mathanjĩ. Nĩguo maandĩko macio makinyĩre andũ, maabataraga gũkobio na moko na njĩra ya ũbacĩrĩru. No andũ anini tu mangĩahotire kũgũra maandĩko macio, tondũ maarĩ na goro mũno. No mĩaka makĩrĩa ma 550 mĩhĩtũku, nĩ kwagĩire na macini yahũthirie wĩra wa kwandĩka, ũndũ ũrĩa watũmire andũ aingĩ magĩe Bibilia. Kwĩrĩkanaga atĩ, makĩria ma kobĩ bilioni ithano cia Bibilia, ĩrĩ yothe kana gĩcunjĩ, nĩ ikinyĩire andũ.

Gũtirĩ ibuku rĩngĩ rĩa ndini rĩngĩhanana na Bibilia maũndũ-inĩ macio. Ma nĩ atĩ, Bibilia nĩ ibuku andũ mangĩtaũkĩrũo nĩrĩo. O na kũrĩ ũguo, ũndũ ũcio no ũkorũo ũtarĩ mũhũthũ. Ĩndĩ no wone ũteithio. Ũngĩwona kũ? Na ũngĩgunĩka atĩa? Gĩcunjĩ gĩkĩ kĩrũmĩrĩire nĩ gĩgũcokia ciũria icio.