Hihi indo cia tene iria ithikũragio nĩ inyitaga mbaru ũhoro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Bibilia? Mwaka-inĩ wa 2014 gĩcunjĩ kĩarĩ ngathĩti-inĩ ya Biblical Archaeology Review kĩarĩrĩirie kĩũria gĩkĩ: “Nĩ andũ aigana thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania marĩĩtwa mao monekete indo-inĩ cia tene iria ithikũragio?” Macokio maarĩ maya: “Andũ matanyihĩire 50!” Mũndũ ũmwe rĩĩtwa rĩake rĩtaarĩ gĩcunjĩ-inĩ kĩu kĩa ngathĩti nĩ Tatenai. Aarĩ ũ? Reke twarĩrĩrie ũhoro wake mũnini ta ũrĩa wonanĩtio thĩinĩ wa Bibilia.

Kũrĩ hĩndĩ Jerusalemu yarĩ rungu rwa Ũthamaki wa Perisia. Yarĩ gĩcigo-inĩ kĩrĩa Aperisia meetaga Mũrĩmo-wa-Rũũĩ, kĩrĩa kĩarĩ mwena wa ithũĩro wa Rũũĩ rwa Farati. Thutha wa Aperisia kũhoota Babuloni, nĩ maarekereirie Ayahudi arĩa maanyitĩtwo mĩgwate na makĩmetĩkĩria make rĩngĩ hekarũ ya Jehova kũu Jerusalemu. (Ezara 1:1-4) No thũ cia Ayahudi nĩ ciokĩrĩire mwako ũcio na ikĩũhũthĩra kũigĩrĩra Ayahudi atĩ nĩ maareganaga na thirikari ya Perisia. (Ezara 4:4-16) Hĩndĩ ya wathani wa Dario I (mwaka wa 522-486 Mbere ya Kristo), mũnene ũmwe Mũperisia wetagwo Tatenai nĩ aatuĩririe ũhoro wa mwako ũcio. Bibilia ĩmwĩtaga “barũthi wa Mũrĩmo Ũcio wa Rũũĩ.”—Ezara 5:3-7.

Ihengereta cigana ũna cia rĩũmba irĩ na rĩĩtwa Tatenai nĩ cionekete handũ honekaga ta arĩ ho rekondi cia biacara cia famĩlĩ ya Tatenai na ndungata ciake ciaigagwo. Kĩhengereta kĩmwe kĩa mwaka wa 502 Mbere ya Kristo, mwaka ũrĩa warĩ wa 20 wa Dario I, kĩrĩa gĩkuruhithanagia mũndũ ũmwe wa famĩlĩ ĩyo na mũndũ ũgwetetwo Bibilia-inĩ, gĩkoragwo kĩandĩkĩtwo ũhoro wĩgiĩ marĩhi. Kĩonanagia mũira wa marĩhi macio maarutagwo arĩ ndungata ya “Tattannu, barũthi wa Mũrĩmo wa Rũũĩ,” na nowe Tatenai ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Bibilia ibuku-inĩ rĩa Ezara.

Itemi rĩa mũthuri ũcio rĩarĩ rĩrĩkũ? Mwaka wa 535 Mbere ya Kristo, Mũthamaki Kurusu nĩ aabangire matũũra marĩa maarĩ rungu rwa wathani wake na rĩmwe rĩamo aarĩtire Babuloni na Mũrĩmo-wa-Rũũĩ. Itũũra rĩu rĩacokire rĩkĩgayanio maita merĩ na rĩmwe rĩkĩheo rĩĩtwa Mũrĩmo-wa-Rũũĩ. Itũũra rĩu rĩahutĩtie icigo cia Coele-Syria, Foinike, Samaria na Juda na kwahoteka rĩatongoragĩrio Dameski. Tatenai aatongoririe gĩcigo kĩu kuuma kĩndũ mwaka wa 520 nginya 502 Mbere ya Kristo.

Thutha wa Tatenai gũthiĩ Jerusalemu nĩguo atuĩrie ũrĩa Ayahudi meeragwo atĩ marĩ na ũregani, nĩ eerire Dario atĩ Ayahudi moigaga atĩ maahetwo rũtha rwa gwaka hekarũ ya Jehova rĩngĩ nĩ Kurusu. Ũthuthuria wekwo indo-inĩ cia tene iria ciaigĩtwo nyũmba-inĩ ya mũthamaki wonanirie ũguo nĩguo kwarĩ. (Ezara 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Kwoguo Tatenai akĩrũo atige kũingĩrĩra wĩra wa gwaka hekarũ na agĩathĩka.—Ezara 6:6, 7, 13.

Ma nĩ atĩ “Tatenai barũthi wa mũrĩmo ũcio wa rũũĩ” ndaahingirie ũndũ mũnene ũririkanagwo. No ta rora wone atĩ Maandĩko nĩ mamũgwetete na makahũthĩra rĩĩtwa rĩrĩa rĩagĩrĩire rĩa wĩra ũrĩa aarutaga. Ũndũ ũcio ũtũheaga ũira ũngĩ wa atĩ indo cia tene iria ithikũrĩtio nĩ cionanagia maita maingĩ atĩ ũhoro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Bibilia wĩgiĩ maũndũ ma tene nĩ wa ma. ▪