•  Hihi nĩ ndĩrabatara kũnyihanyihia ũritũ?

•  Njĩra ĩrĩa njega biũ ya kũnyihia ũritũ nĩ ĩrĩkũ?

•  Ingĩka atĩa?

•  Ũrĩa andũ a riika rĩaku maroiga

 Andũ amwe ethĩ moigaga atĩ nĩ marenda kũnyihanyihia ũritũ wao. O na kũrĩ ũguo . . .

•   Aingĩ makoragwo magĩciria makĩria ũrĩa mahaana handũ ha ũgima wao wa mwĩrĩ. Nĩguo manyihanyihie ũritũ, andũ amwe ethĩ mahũthagĩra njĩra cia na ihenya cia gwĩka ũguo, ta kwaga kũrĩa irio kana kũnyua ndawa cia kũnyihanyihia ũritũ. Njĩra ta icio itikoragwo na moimĩrĩro mega na rĩmwe na rĩmwe ikoragwo irĩ ũgwati.

   “Airĩtu amwe nĩ magaga kũrĩa nĩguo manyihanyihie ũritũ na ihenya. Ũndũ ũcio kaingĩ ũmarehagĩra mathĩna ma mwĩrĩ, na makoya ihinda iraihu mũno magĩgacokererũo nĩ ũgima mwega wa mwĩrĩ.”​—Hailey.

•   Aingĩ arĩa mamakagio nĩ ũritũ wao matikoragwo na gĩtũmi kĩega gĩa gwĩka ũguo. Ũritũ wao ũkoragwo ũrĩ mwega, no kĩrĩa gĩtũmaga maigue marĩ atungu nĩ kwĩringithania na andũ angĩ a riika rĩao kana na andũ aceke arĩa magathagĩrĩrio nĩ nyũmba cia mohoro.

   “Ndĩ na mĩaka 13, nĩ nderingithanagia na arata akwa. Ndeciragia ingĩkorũo ndĩ mũceke ta rũthanju haanane nao, nĩ mekũnyenda makĩria.”​—Paola.

 O na kũrĩ ũguo, andũ amwe ethĩ nĩ mabataraga kũnyihia ũritũ wao. Riboti ĩmwe ya Kĩama kĩa Ũgima wa Mwĩrĩ gĩa Thĩ (WHO) yagwetete maũndũ maya . . .

•   Thĩinĩ wa thĩ yothe, andũ ethĩ ta milioni 340 a ũkũrũ wa gatagatĩ ka mĩaka 5 nginya 19, makoragwo na ũritũ ũkĩrĩtie njano.

•   Mwaka-inĩ wa 1975, gĩcunjĩ gĩa 4 harĩ 100 kĩa andũ arĩa maarĩ na ũkũrũ wa mĩaka 5-19 no o tu maarĩ na ũritũ ũkĩrĩtie njano. Gũkinyĩria mwaka wa 2016, moongererekete magatuĩka gĩcunjĩ gĩa 18 harĩ 100.

•   Mabũrũri-inĩ maingĩ thĩinĩ wa thĩ andũ arĩa makoragwo na ũritũ mũnene gũkĩria njano nĩ aingĩ gũkĩra arĩa makoragwo na ũritũ mũnini gũkĩria njano.

•   O na mabũrũri marĩa matakoragwo na ũhoti mũnene wa kĩĩmbeca, no gũkoragwo na andũ aingĩ marĩ na ũritũ ũkĩrĩtie njano, nginya mĩciĩ-inĩ ĩrĩa andũ matarĩaga irio iria ciagĩrĩire.

 Wee ũngĩthuura njĩra ĩrĩkũ?

1.   Kwaga kũrĩa irio rĩmwe na rĩmwe.

2.   Kũmenyeria mwĩrĩ na kũrĩa irio iria ciagĩrĩire.

3.   Kũnyua ndawa cia kũnyihanyihia ũritũ.

 Macokio marĩa magĩrĩire: Njĩra ya 2: Kũmenyeria mwĩrĩ na kũrĩa irio iria ciagĩrĩire.

 No ũnyihanyihie ũritũ na ihenya ũngĩaga kũrĩa irio rĩmwe na rĩmwe kana ũkaga kũrĩa irio cia mũthemba mũna. No njĩra icio no ikorũo itarĩ na moimĩrĩro mega, na no wongerere ũritũ ũngĩcokerera kũrĩa irio ta ũrĩa ũrarĩaga hau kabere.

 Ngũrani na ũguo, ũngĩĩigĩra muoroto wa kũmenyeria mwĩrĩ na kũrĩa irio njega moimĩrĩro megũkorũo marĩ mega. Ndagĩtarĩ wĩtagwo Michael Bradley aandĩkire ũũ: “Njĩra ĩrĩa njega makĩria na yagĩrĩire na ĩngĩkorũo na moimĩrĩro ma gũtũũra nĩ . . . gwĩka mogarũrũku marĩa ũngĩhota kũrũmĩrĩra ũtũũro-inĩ waku wothe.” a Ũguo nĩ kuuga atĩa? Angĩkorũo nĩ ũrenda kũnyihanyihia ũritũ, ndũgecirie o ũhoro wĩgiĩ irio iria ũrĩaga tu no wĩcirie nginya ũhoro wĩgiĩ maũndũ mangĩ ũngĩbatara kũgarũrĩra ũtũũro-inĩ waku.

 Bibilia ĩtwĩraga ‘twĩkage maũndũ na ũigananĩru,’ na ũndũ ũcio nĩ ũhutĩtie nginya mĩrĩĩre itũ. (1 Timotheo 3:11) O na nĩ yugĩte ĩmwe kwa ĩmwe atĩ twĩtheme kũrĩa gũkĩria gĩthimi. (Thimo 23:20; Luka 21:34) Ũrĩ na ũhoro ũcio meciria-inĩ, geria maũndũ maya nĩgetha ũgĩe na ũtũũro ũrĩ na ũgima mwega wa mwĩrĩ:

•   Menya mũrĩĩre ũrĩa wagĩrĩire nĩ ũrĩkũ.

   O na gũtuĩka ndwagĩrĩirũo gũkĩria njano ũgĩciria nĩ irio irĩkũ wagĩrĩirũo kũrĩa na nĩ irĩkũ ũtagĩrĩirũo kũrĩa, kũgĩa na ũmenyo mũnini wĩgiĩ irio iria ingĩteithia mwĩrĩ no gũgũteithie kũrĩaga irio iria ciagĩrĩire. Kũrĩaga irio iria ciagĩrĩire, nĩ ũndũ ũmwe ũngĩgũteithia mũno gũkorũo na ũritũ ũrĩa wagĩrĩire.

•   Menyeragia mwĩrĩ kaingĩ.

   Wĩcirie nĩ maũndũ marĩkũ ũngĩka o mũthenya ma kũmenyeria mwĩrĩ waku. Kwa ngerekano, handũ ha gũthiĩ na ngaari kana nduthi ũgĩthiĩ handũ hakuhĩ, no ũthiĩ magũrũ. Hũthĩra mahinda mamwe ũhũthagĩra ũgĩthaaka mĩthaako ya video gũthiĩ kũnogora magũrũ.

•   Handũ ha kũrĩaga cebecebe, rĩaga irio iria ciagĩrĩire.

   Tinĩnja ũmwe wĩtagwo Sophia ooigire ũũ: “Nĩ ngeragia gũtigĩrĩra atĩ ndĩ na irio iria ingĩteithia mwĩrĩ ta matunda, na ũndũ ũcio nĩ ũndeithagia gwĩthema kũrĩa cebecebe.”

•   Rĩaga kahora.

   Andũ amwe marĩaga na ihenya nginya matimenyaga makĩhũna. Kwoguo, rĩaga o kahora. Ambaga ũgaikĩria ũtanongerera irio ingĩ. No ũkore atĩ o na nduma mũhũũtu mũno ta ũrĩa ũgwĩciragia.

•   Wĩmenyagĩrĩre ndũkarĩe calories nyingĩ.

   Nĩ wega kũmenya irio iria ũrarĩa irĩ na calories cigana. Menya atĩ: Indo iria ikoragwo na cukari mũingĩ ta soda, keki, na ice cream no ikorũo na calories nyingĩ na itũme mũndũ ongerere ũritũ.

•   Koragwo na ũigananĩru.

   Sara, wa mĩaka 16, ooigire ũũ: “Kũrĩ hĩndĩ ndeciragia mũno ũhoro wa calories nginya ndarora irio iria irĩ thani-inĩ, ũndũ ũrĩa ndambaga gwĩciria nĩ irĩ na calories cigana.” Ndũgakĩragie njano ũhoro-inĩ wĩgiĩ gũtara calories. Ti ũũru rĩmwe na rĩmwe kũrĩaga kĩndũ kĩrĩa wendete o na angĩkorũo kĩrĩ na calories nyingĩ.

 Geria ũũ: Aria na ndagĩtarĩ igũrũ rĩgiĩ ũritũ waku. Kũringana na mwĩrĩ waku, no agũteithie kũmenya maũndũ marĩa ũngĩka nĩguo ũkorũo na ũgima mwega wa mwĩrĩ.