“Nĩguo mũndũ akorũo na arata na akorũo na ũtũũro mwega mahinda-inĩ maya na mahinda marĩa maroka, no mũhaka etĩkĩrĩke harĩ andũ arĩa angĩ. Kũngĩaga ũguo, gũtirĩ mũndũ ũrĩmũririkanaga na arĩikaraga arĩ wiki.”​—Carl.

 No kũhoteke mawoni macio nĩ mongerere cumbĩ. O na kũrĩ ũguo, andũ amwe no meke ũrĩa wothe mangĩhota nĩguo gũtigathiĩ ũguo Carl ataarĩirie. Hihi wee no wĩke ũguo? Gĩcunjĩ gĩkĩ nĩ gĩgũgũteithia kuona njĩra njega makĩria ũngĩhũthĩra nĩguo ũgĩe na arata.

•  Nĩ kĩĩ gĩtũmaga andũ mende gwĩtĩkĩrĩka harĩ arĩa angĩ?

•  Maũndũ marĩa wagĩrĩirũo kũmenya

•  Ũrĩa andũ a riika rĩaku maroiga

•   Tondũ matiendaga gũtigwo na thutha nĩ andũ arĩa angĩ. “Nĩ ndonire mbica thĩinĩ wa social media cia kũndũ andũ maathiĩte na matianjĩtĩte. Ũndũ ũcio watũmire ndĩĩre atĩ no mũhaka akorũo ndĩ na gathĩna na nĩkĩo matarenda gũkorũo hamwe na niĩ.”​—Natalie.

   ŨNDŨ WA GWĨCIRIA: Hihi nĩ ũrĩ wona ta andũ matarenda gũkorũo hamwe nawe? Hihi nĩ ũndũ ũrĩkũ wekire nĩguo wĩtĩkĩrĩke harĩ andũ acio?

•   Tondũ matiendaga gũkorũo marĩ ngũrani na andũ arĩa angĩ. “Aciari akwa matingĩnjĩtĩkĩria gũkorũo na thimũ. Rĩrĩa ndahoywo namba ya thimũ nĩ ciana iria ingĩ na ngaciĩra atĩ ndikoragwo na thimũ, cinjũragia: ‘Atĩ? Kaĩ ũrĩ na mĩaka ĩigana?’ Ndameera ndĩ na mĩaka 13, mandoraga makanjiguĩra tha.”​—Mary.

   ŨNDŨ WA GWĨCIRIA: Nĩ mawatho marĩkũ ũigĩirũo nĩ aciari mangĩtũma ũigue ta ũrĩ ngũrani na andũ arĩa angĩ? Wĩkaga atĩa ũhoro-inĩ wĩgiĩ mawatho macio?

•   Tondũ matiendaga kũũgitwo nĩ arĩa angĩ. “Arutwo arĩa angĩ cukuru matiendaga kuona mũndũ ũreka maũndũ na njĩra ngũrani, ũraria na njĩra ngũrani, kana ũrathathaiya na njĩra ngũrani. Ũngĩaga gwĩka maũndũ na njĩra ĩrĩa andũ marenda, ũndũ ũcio nĩ ũtũmaga makũũgite.”​—Olivia.

   ŨNDŨ WA GWĨCIRIA: Hihi nĩ ũrĩ wekwo ũndũ ũtarĩ mwega nĩ ũndũ wa kuoneka ũrĩ ngũrani na andũ arĩa angĩ? Wekire atĩa ũhoro-inĩ wĩgiĩ ũndũ ũcio?

•   Tondũ matirenda kũũrũo nĩ arata ao. “Ndekaga ũrĩa wothe ingĩhota nĩguo njĩtĩkĩrĩke nĩ andũ arĩa ndaaceeraga nao. Ndaaragia ta ũrĩa mararia. Ndaathekaga o na rĩrĩa hatarĩ ũndũ wa gũtũma mũndũ atheke. Nginya nĩ ndaanyitanagĩra na arutwo arĩa angĩ rĩrĩa marogita mũndũ, o na ngĩmenyaga atĩ ũndũ ũcio nĩ ũkũmũtuurithia.”​—Rachel.

   ŨNDŨ WA GWĨCIRIA: Hihi nĩ wonaga ũrĩ ũndũ wa bata mũno gwĩtĩkĩrĩka nĩ andũ arĩa angĩ? Hihi nĩ ũrĩ wacenjia mĩtugo yaku nĩguo wĩtĩkĩrĩke nĩo?

•   Kũgeria gwĩka ta andũ arĩa angĩ nĩguo wĩtĩkĩrĩke nĩo no gũtũme magwĩtheme. Nĩkĩ? Tondũ kaingĩ andũ nĩ monaga nĩ gwĩtua ũretua. Brian ũrĩa ũrĩ na mĩaka 20 ooigire ũũ: “Nĩ njagaga gwĩtĩkĩrĩka nĩ arutwo arĩa tũthomaga nao hĩndĩ ĩrĩa ndĩretua ũrĩa itarĩ. Nĩ ndĩrutĩte atĩ ũndũ ũrĩa mwega nĩ gũikara ũrĩa ũtariĩ, tondũ andũ nĩ mamenyaga rĩrĩa ũretua.”

   ŨRĨA ŨNGĨKA: Wĩcirie ũhoro wĩgiĩ maũndũ marĩa wonaga marĩ ma bata. Bibilia yugaga ũũ: “Mũkũũranage maũndũ marĩa ma bata makĩria.” (Afilipi 1:10) Kwoguo wĩyũrie ũũ: ‘Nĩ ũndũ ũrĩkũ wa bata makĩria, hihi nĩ gwĩtĩkĩrĩka nĩ andũ arĩa marĩ na mĩtugo ngũrani na yakwa kana nĩ gũikara ũrĩa ndariĩ?’

   “Kũgeria kũhaanana na andũ arĩa angĩ ti ũndũ wa ũũgĩ. Gũtingĩtũma andũ makwende makĩria, na gũtingĩtũma ũtuĩke mũndũ mwega gũkĩra ũrĩa ũtariĩ.”​—James.

•   Kũgeria gwĩtĩkĩrĩka nĩ andũ arĩa angĩ no gũtũme ũcenjie mĩtugo yaku. No ũtuĩke mũndũ wa gwĩkaga maũndũ ta ũrĩa andũ arĩa angĩ marenda wĩke nĩguo ũmakenie. Mwanake ũmwe wĩtagwo Jeremy ooigire ũũ: “Kũrĩ hĩndĩ ndeekaga maũndũ nĩguo njĩtĩkĩrĩke nĩ andũ arĩa angĩ, o na akorũo gwĩka ũguo nĩ gũgũthũkĩria rĩĩtwa. Ũndũ ũcio watũmire andũ arĩa angĩ mathaakage na niĩ ũrĩa mekwenda ta kandori.”

   ŨRĨA ŨNGĨKA: Rũmia ithimi ciaku cia mĩtugo, handũ ha kũhaana ta kĩĩmbu kĩrĩa gĩcenjacenjagia marangi kũringana na harĩa kĩrĩ. Nĩkĩo Bibilia yugaga ũũ: “Ndũgeke ũndũ atĩ tondũ andũ arĩa angĩ othe nĩ marawĩka.”​—Thama 23:2, Holy Bible​—Easy-to-Read Version.

   “Ndageragia kwenda indo iria ciothe mendete, indo ta nyĩmbo, mathaako, nguo, ibindi, indo cia kwĩgemia . . . Ndendaga kũhaana tao. Na ngwĩciria nĩ maamenyaga nĩ gwĩtua ndĩretua. Ngwĩciria andũ othe nĩ moonaga ũguo, nginya o na niĩ. Ũndũ ũcio watũmire ngĩe na kĩeha na ihooru, na ngĩhaana ta iteyũĩ. Ndiamenyaga ũrĩa ndĩrenda ũtũũro-inĩ. Nĩ nderutire atĩ mũndũ ndangĩtĩkĩrĩka harĩ andũ othe na ti andũ othe mangĩkenio nĩwe. No ũguo ti kuuga atĩ mũndũ ndarabatara kwĩrutanĩria kũgĩa na arata ega, no nĩ wega kũgĩa na wetereri na kwĩhe ihinda rĩa kwĩmenya wega na kũgimara.”​—Melinda.

•   Kũgeria gwĩtĩkĩrĩka nĩ andũ arĩa angĩ no gũthũkie mĩtugo yaku. Mwanake ũmwe wĩtagwo Chris nĩ oonire gũgĩthiĩ ũguo harĩ cousin yake. Chris ooigire: “Nĩ aambĩrĩirie gwĩka maũndũ ateekaga mbere ĩyo, ta kũnyua ndawa cia kũrebia, nogetha etĩkĩrĩke nĩ andũ arĩa angĩ. Warĩ ũndũ mũritũ harĩ we gũtiga kũhũthĩra ndawa icio, na aarĩ hakuhĩ gũthũkia ũtũũro wake biũ.”

   ŨRĨA ŨNGĨKA: Wĩtheme biũ andũ arĩa matarĩ na ithimi njega cia mĩtugo. Bibilia yugaga ũũ: “Mũndũ ũrĩa ũtwaranaga na andũ arĩa ogĩ nĩ arĩũhĩgaga, no mũndũ ũrĩa ũthiaga thiritũ na irimũ nĩ arĩonaga ũũru.”​—Thimo 13:20.

   “Rĩmwe na rĩmwe ti ũũru kwenda gwĩtĩkĩrĩka nĩ andũ arĩa angĩ. No ndwagĩrĩirũo gwĩka ũndũ ũĩ atĩ ti mwega nogetha wĩtĩkĩrĩke nĩo. Arata ega metĩkagĩra mũndũ o ũrĩa ahaana.”​—Melanie.

   Geria ũũ: Ũkĩgeria kũgĩa na arata erũ, ndũkarore o andũ arĩa makenagio nĩ maũndũ marĩa magũkenagia. Caria andũ arĩa marĩ na ithimi ihaanaine na ciaku, ta ciĩgiĩ maũndũ ma kĩĩroho na cia mĩtugo.