Omolwashike twa pumbwa eteelelo?

MBELA ngeno oshike sha ka ningwa po, ngeno Daniel, oo a tumbulwa moshitukulwa sha tetekela nokwa li oshihakanwa shokankela, okwa kalele neteelelo laye? Mbela ngeno okwa veluka ngoo? Mbela ngeno oku na omwenyo fiyo onena? Nokuli naavo va itavela kutya eteelelo otali dulu okukwafela omunhu itava ve shi popile. Noshitwa opo nee shi li opo kutya, eteelelo halo ekandulepo lomukundu. Halo tali dulu okuvelula omunhu.

Eshi ndokotola Nathan Cherney a li ta pulwapulwa keenghundana do CBS, okwa popya ta londwele shi na sha nokukala neteelelo la pitilila, unene tuu ngeenge tashi uya povanaudu ovo tava ehamenene, a ti: “Otwa shakeneka eenghalo omo ovashamane hava tangunine ovakulukadi vavo kutya kave na omukumo nokave na etaleko liwa. Okudiladila kwa tya ngaho okwa puka molwaashi ohaku naipike onghalo yomunaudu, nongeenge onghalo oya naipala, osha fa ngeno to ti, omunaudu ka li e na omukumo noina kendabala okuxwepopaleka onghalo yaye, naasho kashi li mondjila.”

Oushili oyoo kutya, omunaudu oha kala ta kondjo nonghalo idjuu noilolola. Nohatu henuka okuweda ko komutengi wavo oo tava kondjo nale nao. Mbela osho osha hala okutya okukala neteelelo itashi kwafa sha?

Hasho nandenande. Pashihopaenenwa, ndokotola oo e na owino mokupanga omukifi wonhumba ita ka yandja ashike elitulemo kokupanga omukifi nokulelepeka onghalamwenyo yomunaudu, ndele ota ka ninga yo eenghendabala a xwepopaleke onghalonawa yomunaudu a kale e udite ouumbo nonande ota kondjo. Ndokotola a tya ngaho okwa lenga epango olo tali ka xwepopaleka onghalamwenyo yomunaudu yopamadiladilo, nonande otashi dulika ta ehamenene. Osho otashi yandje oumbangi kutya eteelelo otali dulu okukwafela omunhu filufilu.

Osha fimana okukala neteelelo

Ndokotola W. Gifford-Jones okwa ti: “Eteelelo ohali kwafele mokuvelula.” Okwa li a ninga omapekapeko e na sha nanghee okuhekeleka ovo ta ehamenene hashi va kwafele. Osha fa shi li ngaha kutya, ekwafo la tya ngaho ohali kwafele ovanaudu va kale ve na eteelelo nosho etaleko liwa. Nonande ope na ovakonakoni kunena ovo va limbililwa oshinima osho, omakonakono oo a li a ningwa mo 1989 okwa ulika kutya ovanaudu ovo hava mono ekwafo la tya ngaho ohava ende ko oule wefimbo. Omakonakono otaa ulike kutya ouyehame wovanaudu ovo hava mono ehekeleko ohau kala u li xwepo noihava kala va polimana unene okuyelekanifa naavo ihava mono ehekeleko lasha.

Tala yo komakonakono amwe oo a li a ningwa shi na sha noudu womutima ngeenge tashi uya pokukala nomukumo ile nokuteka omukumo. Ovalumenhu 1 300 ova li va konakonwa noukeka ku talike ngeenge ove na omukumo, ile ova teka omukumo she likolelela konghedi omo hava tale ko onghalamwenyo. Pamakonakono oo a ka ningwa konima yeedula 10, okwa ka monika kutya eepelesenda 12 domovalumenhu ovo ove na oudu womutima. Okwa ka didilikwa yo kutya, ovo va teka omukumo ovahapu ve dule ovo ve na omukumo lwomapa avali. Laura Kubzansky, oo ha longo kofikola youhaku yaHarvard, okwa ti: “Omaumbangi mahapu, oo taa yambidida omupopyo oo kutya, ‘okukala u na omukumo ohaku xwepopaleke oukolele womunhu,’ kaa li e likolelela komakonakono opaunamiti, ndele okoimoniwa ashike yovanhu. Ndele omakonakono oo a ningwa okwa yandja oumbangi wofaafaa oshikando shotete moshinima osho shi na sha noudu womutima kutya omupopyo oo ou li mondjila mboli.”

Omakonakono amwe okwa ulika kutya konima yetando, ovanhu ovo hava kala va yemba oukolele wavo onghalamwenyo yavo ohai naipala okuyelekanifa naavo hava kala ve na omukumo. Osha monika mo nokuli kutya okukala nomukumo ohaku lelepeke onghalamwenyo. Okwa li yo kwa konakonwa nghee etaleko li na sha noukulupe hali kumu vamwe. Eshi ovanamido va li va ulikilwa pauxupi omatumwalaka taa popile mouwa oukulupe, ngaashi kutya oukulupe ohau endele pamwe nowino nosho yo nounongo, osha li she va ndjangeka noshe va pa eenghono. Naasho osha ka eta lela oidjemo iwa, onga ovanhu ovo va kala tave lideula oule woivike 12!

Omolwashike oinima ngaashi eteelelo, omukumo netaleko liwa hai xwepopaleke onghalo yomunaudu? Osha yela kutya ovanongononi neendokotola kave udite ko nghee olutu lomunhu nosho yo omadiladilo hai longele kumwe, opo va dule okuyandja enyamukulo la femba. Ashike nande ongaho, ovashiivinawa moshinima osho ohava tengeneke she likolelela kwaasho va mona. Pashihopaenenwa, omuprofesa umwe, e na sha neendjila domaliudo, okwa ti: “Omunhu oho kala u udite nawa, ngeenge owa hafa nou na eteelelo. Nongeenge u li monghalo ya tya ngaho, iho kala naanaa u na omalipulo, nolutu ohali litungu nawa. Osho oshinima osho keshe umwe e na okukendabala okuninga opo a kaleke po oukolele waye.”

Ediladilo la tya ngaho otashi dulika likumwife eendokotola, ovaxungimwenyo nosho yo ovanongononi, ashike kali fi lipe kwaavo hava konakona Ombiibeli. Hanga omido 3 000 da ka lupuka, ohamba Salomo oya li ya nwefwa mo i shange ediladilo olo, ya ti: “Omutima u nehafo tau kwafa mokuveluka, ndelenee omhepo yoluhodi tai kukutike omakipa.” (Omayeletumbulo 17:22) Didilika kutya ovelishe oyo inai tya kutya omutima u na ehafo otau velula ouyehame ndele oya ti, “otau kwafa mokuvelula.”

Hano oshi li pandunge okupula kutya, ngeno eteelelo ola li omuti wokuhakula, mbela ngeno ope na ngoo ondokotola itai hale oku u longifa? Ashike eteelelo oli na omauwa mahapu ehe fi ashike oo e na sha noukolele.

Nghee omukumo netekomukumo tai dulu okukuma onghalamwenyo yoye

Ovashiivinawa ova didilika kutya okukala nomukumo ohashi kwafele ovanhu va kale netaleko liwa. Ohashi va kwafele va xwepopale kofikola, koilonga nomomaudano. Pashihopaenenwa, opa li pa ningwa omakonakono mospaana youdano woomeme. Ovadeuli ova li va konakona okudula kwoomeme okukufa ombinga momaudano nondjungu. Pefimbo opo tuu opo, exumokomesho ola kala tali talika nonokutya ova li ve na omukumo shi fike peni. Oidjemo oya ka ulika kutya okudula kwovakainhu ovo okwa li taku ufwa unene kokukala kwavo nomukumo, ile tu tye neteelelo. Omolwashike okukala neteelelo haku nwefa mo okudula kwomunhu?

Okwa didilikwa kutya osha fimana okukala u na omukumo ponhele yokukala wa fya ounye. Mo 1960 nasha, opa li pa ningwa omakonakono e na sha nonghedi omo oinamwenyo hai lihumbata, oo a ulika kutya ohai dulu okuya monghalo yokukala i udite ihe na ekwafo lasha. Okwa didilikwa yo kutya ovanhu navo otava dulu okukwatwa kounghundi oo. Pashihopaenenwa, opa li pa ningwa omalolelo e na sha nomaweelelo onhumba, omo ongudu yotete ya li ya lombwelwa kutya otai dulu oku a kangheka mokufinda poubande vonhumba. Ongudu oyo oya li ye shi pondola.

Ongudu onhivali nayo oya li ya lombwelwa i ninge sha faafana, ashike oubande kava li tava longo. Vahapu vomongudu onhivali ova li va kanifa eteelelo. Momakonakono oo a ka ningwa lwanima, kava li nokuli ve na eenghono dokuninga eenghendabala dasha. Ova li ve wete kutya nonande ova ninge eenghendabala, itashi kwafa sha. Ashike mongudu oyo onhivali omwa li mu na ovo ve na omukumo nokava li va sholola.

Omundokotola Martin Seligman, oo a kwafela momakonakono oo a ningwa tete, lwanima okwe ke shi ninga eifano laye okukonakona kombinga yokukala nomukumo nosho yo etekomukumo. Okwa konakona moule ediladilo olo la tambulwa ko kovanhu vahapu ovo va ninga oihakanwa yetekomukumo. Okwa fika pexulifodiladilo kutya okudiladila kwa tya ngaho ohaku imbi ovanhu va kufe ombinga moinima i lili noku lili, ile ve litulile po nokuli omalalakano. Seligman okwa ngonga pauxupi kombinga yokuhakala nomukumo nosho yo oidjemo yako, a ti: “Moule womido 25 odo nda kala handi ningi omakonakono, onda tomhwa kutya, ngeenge otwe liitavelifa, ngaashi ovo vehe na omukumo, kutya otu na omupya, itatu dulu sha noitashi kwafa sha okukendabala, itatu ka pondola sha ngaashi ovo ve na omukumo.”

Oushili oo otashi dulika tau kumwifa vamwe, ashike osho oshi li metwokumwe naasho sha popiwa mOmbiibeli. Omu na eyeletumbulo tali ti: “Ngeenge wa monika wa fya ounye, efiku loluhepo eenghono doye tadi ka ninipala.” (Omayeletumbulo 24:10) Ombiibeli oya ulika kutya etekomukumo nokukala netaleko lii otai dulu okumana omunhu eenghono. Oshike tashi ke ku kwafela u kondjife etekomukumo, opo u kale u na omukumo nosho yo eteelelo monghalamwenyo yoye?

 [Efano pepandja 4, 5]

Eteelelo otali dulu okweetela omunhu ouwa