EENDJOVO odo dohamba inaendunge Salomo oda ulika filufilu nghee ovanhu hava kala ve udite. Ovanhu ova halelela okukala nomwenyo efimbo lile molwaashi onghalamwenyo oixupi noitava dulu okuhenuka efyo. Oule womido omayovi, ovanhu ova kala tava ningi eenghendabala di na sha nokulelepeka onghalamwenyo.

Pashihopaenenwa, diladila kohamba yOvasumeria, Gilgamesh. Ovanhu vahapu ova li va lombwelwa kombinga yohamba oyo. Okwa li a tandavelifa oipupulu ya nyika oshiponga kutya efyo otali dulu okuhenukwa. Ashike okwa xulila mounyengwi.

Omido 2 400 lwaapo da pita, ovanongononi vopaunamiti moChina ova li va ninga onghendabala yokutota po “omuti” oo va li va itavela kutya otau dulu okulelepeka onghalamwenyo. Ova li va nduluka po oshikunguluki sho-mercury sha lumbakanifwa mumwe noikwamongwa. Okwa itavelwa kutya ovapangeli vahapu Ovachina ova ya konakupila omolwokunwa oshikunguluki osho. Meedula do 500 fiyo 1 500, ovanongononi vopaunamiti muEuropa ova li va kendabala okuhengumuna oshingoli opo shi dule okuponwa kovanhu, tava diladila kutya molwaashi ihashi kwatwa kolushu, shiimba otashi dulu okulelepeka onghalamwenyo.

Kunena, ovanongononi vamwe ovo hava nongonona oshitwe nosho yo omaufyuululwakwatya oinima oyo i na omwenyo otava kendabala okumona nghee oukulupe tau dulu okukelelwa. Ngaashi ashike ovanongononi ovo va popiwa metetekelo, natango onghee ngoo ovanhu tava kendabala okulelepeka onghalamwenyo. Eenghendabala odo otadi ti sha ngoo?

Ovanongononi veesele dovanhu ova yandja omatomheno e dulife po 300 kutya omolwashike hatu kulupa nohatu fi. Omido opo da di ko, ovanongononi ova pondola okulelepeka kaningholi onghalamwenyo yoinamwenyo neesele dovanhu odo hadi tuvikilwa meelabola. Osho osha ningifa ovakengeli vamwe va yambidide pashimaliwa omakonakono a tya ngaho e na sha nokukandula po efyo. Omakonakono a tya ngaho okwa ya fiyo openi?

Onghendabala yokulelepeka omwenyo moitukulwa yolutu. Ovanongononi vamwe ova itavela kutya ohatu kulupa omolwokunyonauka po koutukulwa  vanininini ovo hava tuvikile omaufyuululwakwatya eesele hava ifanwa ee-chromosomes. Eexulo odo hadi ifanwa ee-telomeres ohadi amene omaufyuululwakwatya etu eshi eesele tadi ende tadi litukaula. Eshi eesele tadi ende tadi litukaula, eexulo odo ohadi ende tadi xulu po. Xuuninwa, osho ohashi ningifa eesele dihe litukaule vali nomunhu oha hovele okukulupa.

Omunongononi wedina Elizabeth Blackburn, oo a li a dikwa epapa omolwoilonga yaye yopaunongononi mo 2009, pamwe noshipaana yaye, ova li va mona eeproteina odo hadi dulu okwaamena eexulo odo diha xule po diva, naasho ohashi lelepeke onghalamwenyo yeesele. Ndele nande ongaho ova dimina kutya osho ihashi lelepeke lela onghalamwenyo yovanhu.

Okulundulula oshitwe yeesele oku li natango onghendabala imwe yokukelela oukulupe. Ngeenge eesele tadi kulupa, ihadi dulu vali okulonga nawa nohadi piyaaneke ovakwaita volutu, naasho ohashi eta ouyahame wefimbo alishe nosho yo omikifi. Efimbo opo la di ko, ovanongononi moFrance ova li va kufa eesele movakulupe, vamwe ovovo nokuli va li va konda pomido efele, nokulundulula oshitwe yado noda li da hovela okulitukaula. Omukwateli komesho womakonakono oo, omuprofesa Jean Marc Lemaître, okwa popya kutya osho otashi ulike kutya oukulupe otau dulu okukelelwa.

Ovanongononi vahapu ova itavela kutya nonande ope na omauhaku mahapu oo ta dulu okukwafela ovanhu vaha kulupe diva, itava dulu okukala nomwenyo efimbo lile lela. Oshoshili kutya okudja mo 1 800 nasha okuyuka komesho, ovanhu vahapu ova dula okukala nomwenyo efimbo lile. Ndele osho osha etifwa unene kokukaleka po oukoshoki, okuninga eenghendabala da kwata moiti dokukelela omikifi dolutapo nosho yo okwaandjakaneka omiti neetunhila. Ovanongononi vamwe veesele ova itavela kutya peedula opo hatu xulile itatu dulu okukonda po.

Oule womido 3 500 da pita, Moses okwa shanga a ti: ‘Okukala po kwetu kombada yedu oku fike pomido omilongo heyali, ngeenge okuhapu, shapo omilongo hetatu, nouwa wako: oudjuu auke netutuko; osheshi oko otaku pitilile po diva, fye ohatu vilola po.’ (Epsalme 90:10) Nande ovanhu ova ninga eenghendabala dokulelepeka onghalamwenyo, onghalamwenyo oi li ashike ngaashi Moses a popya.

Mepingafano novanhu, oinamwenyo imwe, ngaashi eengholokofya domefuta, ohai dulu okukala nomwenyo oule womido di dule po 200, nosho yo omiti dimwe, ngaashi omikwa, ohadi dulu okukala ko oule womido omayovi. Ngeenge hatu yelekanifa onghalamwenyo yetu noyoishitwa imwe, ohatu lipula kutya, ‘Mbela ope na ngoo fiku tu ka kale nomwenyo fiyo alushe?’