1. Onghundana itunhula ilipi Ovajuda, ovo va li moukwatwa, va li va teelela?

 OVAJUDA ova li va hafa neenghono. Jehova Kalunga “okwa pendula omhepo yaKores, ohamba yaPersia,” opo i mangulule Ovaisrael, ovo va kala moukwatwa waBabilon oule womido omilongo. Ohamba oya li ya yandja elombwelo kutya Ovajuda nava shune keduumbo lavo va ka “tunge ongulu yOmwene, Kalunga kaIsrael.” (Esra 1:1, 3) Osho kasha li tuu shitunhula neenghono! Osho osha li sha hala okutya Ovajuda ova li natango tava ka longela Kalunga kashili medu olo e va pa.

2. Eshi Ovajuda ovo va li moukwatwa va alukila muJerusalem, oshike va li va ninga tetetete?

² Mo 537 K.O.P., Ovajuda ovo va li moukwatwa ova li va fika muJerusalem, osho sha li oshilandopangelo shouhamba wokolukadi waJuda. Ovajuda ovo ova li va hovela diva okutungulula otembeli, nomo 536 K.O.P., ova li va mana okutungulula ekanghameno layo.

3. Ovajuda ova li va taalela omapataneko elipi?

³ Diva konima eshi va hovela okutungulula otembeli, ovanhu vahapu ova li va hovela oku va pataneka. Oiwana oyo ya li ye va dingilila, oya li ya ‘tyololokifa omake Ovajuda, ndele ve va halukifa vaha tunge.’ (Esra 4:4) Onghalo oya li idjuu kOvajuda, noya enda nokunaipala. Mo 522 K.O.P., muPersia omwa li mwa nangekwa ohamba ipe, Artasasta. * Ovapataneki ova li va longifa omhito oyo, opo va xulife po oilonga yokutunga oyo va li ve i tala ko i li “oixuna mokupengifa omhango.” (Eps. 94:20) Ova lombwela ohamba Artasasta kutya, Ovajuda ova pangele omhangela ve i tukulile oshibofa. (Esra 4:11-16) Ohamba oya li ya itavela oipupulu yavo noya li ya yandja elombwelo, opo oilonga yokutunga  otembeli i shilikwe. (Esra 4:17-23) Omolwoshinima osho, Ovajuda ova li va efa po okutungulula otembeli. — Esra 4:24.

4. Jehova okwa li a ninga po shike, konima eshi ovapataneki va li va shilika oilonga yokutungulula otembeli? (Jesaja 55:11)

⁴ Ovanhu ovo va li moshilando noihava longele Jehova nosho yo vamwe vomepangelo laPersia, ova li va tokola okuya moshipala oilonga yokutungulula otembeli. Ashike Jehova okwa li a hala Ovajuda va manife oilonga oyo, noha wanifa po alushe omalalakano aye. (Lesha Jesaja 55:11.) Okwa li a nangeka po omuprofeti omuladi wedina Sakaria nokwa li e mu ulikila omamoniko ahetatu makumwifi, oo a li e na oku a lombwela Ovajuda, opo e va twe omukumo. Omamoniko oo okwa li a kwafela Ovajuda va mone kutya inava pumbwa okutila ovapataneki vavo nokwe va ladipika va twikile noshilonga osho Jehova a li a hala va longe. Memoniko etitano lomomamoniko oo, Sakaria okwa li a mona oshikwatelwalamba nomiti mbali deemono.

5. Oshike hatu ka kundafana moshitukulwa eshi?

⁵ Atusheni ohatu hangwa ketekomukumo efimbo nefimbo. Onghee ohatu dulu okumona ouwa mokutala ketwomukumo olo Jehova a li a pa Ovaisrael okupitila memoniko etitano laSakaria. Ngeenge otwa udu ko emoniko olo, otashi ke tu kwafela tu longele Jehova noudiinini, ngeenge hatu patanekwa kuvamwe, ngeenge eenghalo detu tadi lunduluka nongeenge twa pewa elombwelo olo tuhe udite ko.

6. Ongahelipi emoniko loshikwatelwalamba nosho yo omiti mbali deemono, olo la popiwa muSakaria 4:1-3, la twa Ovajuda omukumo? (Tala efano kombada yoshifo.)

⁶ Lesha Sakaria 4:1-3. Emoniko loshikwatelwalamba nosho yo omiti mbali deemono ola li la twa Ovajuda omukumo, opo va finde omapataneko. Ngahelipi mbela? Mbela owa didilika ngoo kutya oshikwatelwalamba osha li shi na odjo yomaadi, oyo ya kala tai kunguluka alushe? Omaadi okwa li haa kunguluka okudja momiti mbali deemono a finda moshiyaxa, opo nee taa kungulukile keelamba heyali odo da li koshikwatelwalamba. Omaadi oo okwa li haa kwafele eelamba di kale da tema efimbo alishe. Sakaria okwa pula a ti: “Eshi otashi ti ngahelipi?” Omweengeli okwa yandja enyamukulo la dja kuJehova, tali ti: “‘Hakeenghono ile kefininiko, ndelenee okOmhepo yange,’ Omwene womatanga ovakwaita [ta] ti.” (Sak. 4:4, 6) Omaadi oo haa kunguluka momiti odo otaa ulike komhepo iyapuki yaJehova inaenghono, oyo inai ngabekwa. Omhepo iyapuki yaKalunga oi na eenghono dihapu i dule kokule omatangakwaita omanaenghono aPersia. Molwaashi Jehova okwa li ta yambidida ovatungi votembeli, ova li va dula okumanifa oilonga yavo, nonande ova li tava patanekwa. Etumwalaka olo kala li tuu litunhula! Ovajuda ova li ashike va pumbwa okulineekela muJehova, ndele tava twikile vali okutunga. Naasho osho va li va ninga, nonande oilonga yavo oya li ya shilikwa pefimbo opo.

7. Elunduluko lilipi la li la ningwa po olo la etela ovatungi epepelelo?

⁷ Elunduluko ola etela ovatungi epepelelo linene. Elunduluko olo olilipi? Mo 520 K.O.P., Darius I, oye a ka nangekwa po e li ohamba ipe yaPersia. Momudo waye omutivali wokupangela okwa li a didilika kutya okushilikwa kwoilonga yokutungulula otembeli kaku li paveta. Opo nee Darius okwa li a yandja elombwelo oilonga oyo i manifwe. (Esra 6:1-3) Onghundana oyo oya li ya kuma keshe umwe. Ohamba oya li ya ninga shihapu shihe fi ashike okupitika oilonga yokutunga. Oya li ya lombwela ovanhu vomomudingonoko vaha pataneke vali Ovajuda. Oye va lombwelwa yo ve va pe oimaliwa nakeshe osho va pumbwa, opo va dule okumanifa okutungulula otembeli. (Esra 6:7-12) Oshidjemo, Ovajuda ova li va manifa okutunga otembeli konima ashike yomido nhee lwaapo, mo 515 K.O.P. — Esra 6:15.

8. Omolwashike wa pumbwa okukala nouladi, ngeenge to patanekwa?

 ⁸ Nokunena, ovalongeli vaJehova vahapu ova taalela omapataneko. Pashihopaenenwa, vamwe ove li moitukulwa omo oilonga yetu ya tulilwa po eendjidikila. Moitukulwa ya tya ngaho, ovamwatate novamwameme ohava kwatwa po nokutwalwa “komesho yovapangeli noyeehamba,” opo shi ninge oumbangi kuvo. (Mat. 10:17, 18) Omafimbo amwe, omapangelo ohaa lundulula eemhango dao, ndele ovamwatate tava dulu okulongela Kalunga va manguluka. Ile otashi dulika omupanguli omunanghenda a ninge etokolo, olo tali tu pitike tu longele Kalunga twa manguluka. Eendombwedi dimwe ohadi lididimikile omapataneko e lili noku lili. Otashi dulika di li moilongo omo tadi longele Jehova da manguluka, ashike natango ohadi patanekwa kovapambele, ovo va tokola oku di efifa po okulongela Kalunga. (Mat. 10:32-36) Peemhito dihapu, ngeenge ovapataneki ova didilike kutya eenghendabala davo itadi tu efifa po okulongela Jehova, ohava efa po oku tu pataneka. Nopeemhito dimwe, ovo va patanekwa shinyanyalifi, lwanima ova ka ninga Eendombwedi diladi. Ino sholola, ngeenge owa taalela omapataneko. Kala omuladi. Ino pumbwa okutila sha, molwaashi Jehova ote ku yambidida note ku pe omhepo yaye i na eenghono.

9. Omolwashike Ovajuda vamwe va li va nyika oluhodi, eshi va mona ekanghameno lotembeli ipe la tungwa?

⁹ Eshi ekanghameno lotembeli ipe la pwa okutungwa, Ovajuda vamwe ovakulunhu ova li va lila. (Esra 3:12) Ova li va mona otembeli iwa oyo ya li ya tungwa kuSalomo nova li ve udite kutya otembeli ipe oyo tai tungwa oi li “oshinima shongaho,” okuyelekanifa naayo ikulu. (Hag. 2:2, 3) Ova li va uda nai neenghono, molwaashi ova li va yelekanifa otembeli ipe naayo ikulu. Emoniko laSakaria ola li tali va kwafele va kale va hafa natango. Ngahelipi mbela?

10. Ongahelipi eendjovo domweengeli odo tadi hangwa muSakaria 4:8-10 da kwafela Ovajuda va kale vali va hafa?

¹⁰ Lesha Sakaria 4:8-10. Omweengeli okwa li a hala okutya ngahelipi, eshi a ti kutya Ovajuda ‘otava ka tala nehafo oholongodi meke laSerubbabel [ngoloneya wOvajuda]’? Oholongodi oshilongifo osho sha li hashi longifwa okutala, ngeenge oshinima osha yukilila. Onghee hano, omweengeli okwa li ta shilipaleke ovapiya vaKalunga kutya, nonande otembeli ipe otai monika i li oshinima shongaho kuvamwe okuyelekanifa naayo ikulu, otai ka manifwa okutungwa notai ka kala ngaashi Jehova a hala i kale. Jehova ota ka kala e i hafela, Ovajuda navo ova li ve na oku  i hafela. Osho sha fimana kuJehova onghedi omo ovanhu tave mu longelele motembeli. Ovajuda ova li tava ka kala va hafa natango, ngeenge ova yandje elitulemo kokulongela Jehova monghedi oyo a hokwa nokutambulwa ko kuye.

11. Eenghalo didjuu dilipi vamwe vomovapiya vaJehova va taalela kunena?

¹¹ Ohashi kala shidjuu kuvahapu vomufye, ngeenge eenghalo detu da lunduluka. Oinakuwanifwa yavamwe ovo va longa efimbo lile moilonga yefimbo li yadi oya li ya lunduluka. Vamwe ova li ve na okweefa po okulonga oinakuwanifwa yavo omolwoukulupe. Oshi li paushitwe okuuda nai, ngeenge twa kumwa komalunduluko a tya ngaho. Omafimbo amwe, otashi dulika nokuli tuha ude ko filufilu etokolo, ile tuha twe kumwe nalo. Otashi dulika tu kale twa hala okuninga oinima monghedi ikulu. Notashi dulika nokuli tu teke omukumo nokudiladila kutya paife itatu longele vali Jehova shihapu ngaashi nale. (Omayel. 24:10) Ongahelipi emoniko laSakaria tali tu kwafele tu pe Jehova osho sha denga mbada?

12. Ongahelipi emoniko laSakaria tali tu kwafele tu kale twa hafa, ngeenge eenghalo detu da lunduluka?

¹² Ohatu tambula ko noupu elunduluko, ngeenge otwa tale ko oinima ngaashi Jehova he i tale ko. Kunena, ota wanifa po oinima itunhula noshi li oufembanghenda kufye okulonga pamwe naye. (1 Kor. 3:9) Oinakuwanifwa yetu otashi dulika i lunduluke, ashike ohole yaJehova yoku tu hola itai lunduluka. Ngeenge elunduluko lonhumba olo la ningwa mehangano ole tu kuma pauhandimwe, natu henuke okudiladila unene kutya omolwashike pa ningwa elunduluko la tya ngaho. Ponhele yokukala twa teelela oinima i kale tai tu endele nawa monghalamwenyo ngaashi “omafiku onale,” natu pule Jehova e tu kwafele tu mone ouwa melunduluko olo. (Omuud. 7:10) Natu henuke okudiladila shi na sha noinima oyo itatu dulu vali okuninga, ndele hatu diladila kombinga yaayo hatu dulu okuninga paife. Memoniko laSakaria, otwe lihonga nghee sha fimana okukala netaleko la yuka. Nomolwaasho hatu dulu okutwikila okukala twa hafa nokukala ovadiinini, nokuli nongeenge eenghalo detu da lunduluka.

13. Omolwashike Ovaisrael vamwe va li ve udite kutya elombwelo lokutungulula otembeli kali li pandunge?

¹³ Oilonga yokutungulula otembeli oya li ya shilikwa. Ashike nande ongaho, ovalumenhu ovo va li va nangekwa po va kwatele komesho omupristeri munene Josua nangoloneya Serubbabel ova li va “hovela okutungulula ongulu  yaKalunga.” (Esra 5:1, 2) Etokolo olo otashi dulika laha li pandunge kOvajuda vamwe. Ovajuda kava li tava dulu okuholeka ovatondi vavo oilonga yokutunga otembeli. Ova li ve shii kutya ovatondi vavo otava ka ninga keshe osho tava dulu, opo va ye moshipala oilonga oyo. Ovalumenhu vavali voshinakuwanifwa, Josua naSerubbabel, ova li va pumbwa okushilipalekwa kuJehova kutya ote va yambidida. Ova li va mona eshilipaleko olo. Ngahelipi mbela?

14. Metwokumwe naSakaria 4:12, 14, omupristeli munene Josua nosho yo ngoloneya Serubbabel ova li va pewa eshilipaleko lilipi?

¹⁴ Lesha Sakaria 4:12, 14. Moshitukulwa eshi shemoniko laSakaria, omweengeli okwa li a hololela omuprofeti waKalunga omudiinini kutya omiti mbali deemono otadi faneke “ovavaekwa vavali,” Josua naSerubbabel. Ovalumenhu ovo vavali ova popiwa pafaneko ve li “ofika koshipala shOmupangeli wedu alishe,” Jehova. Osho kasha li tuu oufembanghenda munene! Jehova okwa li e ve lineekela. Omolwoshinima osho, Ovaisrael vakwao ova li ve na etomheno la femba lokukala ve lineekela omatokolo avo nosho yo mewiliko laKalunga, kashi na nee mbudi kutya etokolo olo ola li tali ka eta oidjemo ilipi.

15. Ongahelipi hatu dulu okuulika kutya otwa lenga ewiliko laJehova olo tali hangwa mEendjovo daye?

¹⁵ Onghedi imwe omo Jehova ta twikile okupa oshiwana shaye ewiliko kunena, okupitila mEendjovo daye, Ombiibeli. Ohe tu lombwele okupitila mOmbiibeli nghee hatu dulu oku mu longela monghedi oyo a hokwa. Ongahelipi hatu dulu okuulika kutya otwa lenga ewiliko, olo hatu pewa okupitila mEendjovo daKalunga? Omokulongifa efimbo la wana tu di leshe noku di uda ko. Lipula kutya: ‘Ngeenge handi lesha Ombiibeli, ile shimwe shomoishangomwa yetu, ohandi kanghama po ngoo nokudilonga? Ohandi ningi ngoo omapekapeko e na sha neeshili dOmbiibeli odo ‘didjuu okuudiwa ko’? Ile ohandi tondoka mo ashike okamukwikolo moshishangomwa?’ (2 Pet. 3:16) Ngeenge otwa kufa efimbo la wana lokudilonga kwaasho Jehova te tu hongo, kungaho ohatu ka dula okushikula ewiliko laye nokumanifa oshilonga shetu shokuudifa. — 1 Tim. 4:15, 16.

16. Oshike tashi dulu oku tu kwafela tu shikule ewiliko olo hatu pewa ‘komupiya omudiinini nomunaendunge,’ ngeenge katu li udite ko nawa?

¹⁶ Onghedi vali imwe omo Jehova ha yandje ewiliko, okupitila ‘momupiya omudiinini nomunaendunge.’ (Mat. 24:45) Omafimbo amwe, omupiya oo, otashi dulika a yandje elombwelo olo tuhe udite ko nawa. Pashihopaenenwa, otashi dulika tu pewe omalombwelo okondadalunde, oo tae tu longekidile nghee tu na okuxupa moshiponga shopaushitwe, osho hatu diladila  kutya itashi dulu oku tu hanga. Ile otashi dulika tu kale tu udite kutya omupiya ote lipula unene shi na sha nomukifi wekomba. Oshike tu na okuninga po, ngeenge otu udite kutya omalombwelo oo hatu pewa itaa longo? Ohatu dulu okudiladila shi na sha nouwa oo Ovaisrael va li va mona melombwelo olo va li va pewa okupitila muJosua naSerubbabel. Ohatu dulu yo okudiladila shi na sha nomahokololo opaMbiibeli oo twa lesha. Omafimbo amwe, ovapiya vaKalunga ohava pewa elombwelo olo tashi dulika ve litale ko itali longo, ashike lwanima ole ke va xupifa. — Ovatok. 7:7; 8:10.

17. Emoniko li na sha noshikwatelwalamba nosho yo omiti mbali deemono ola li la kuma ngahelipi Ovajuda?

¹⁷ Emoniko etitano, olo Sakaria a li a mona, otashi dulika la li lanafangwa, ashike ola li la kwafela Ovajuda va kale ve na etaleko liwa li na sha noilonga yavo nova twikile okulongela Jehova nouladi. Eshi va li va tula moilonga osho ve lihonga memoniko laSakaria, ova li ve udite kutya Jehova ote va yambidida note va wilike. Jehova okwa li e va kwafela okupitila momhepo yaye i na eenghono va dule natango okutwikila noshilonga shavo nova kale va hafa. — Esra 6:16.

18. Emoniko laSakaria ole ku kuma ngahelipi?

¹⁸ Emoniko laSakaria li na sha noshikwatelwalamba nosho yo omiti mbali deemono, otali dulu oku ku kuma neenghono. Ngaashi twa kundafana, otali dulu oku ku kwafela u mone eenghono odo wa pumbwa, opo u taalele ovapataneki. Otali dulu oku ku kwafela u mone ehafo, opo u dule okuungaunga nomalunduluko. Otali dulu yo oku ku kwafela u kale u na elineekelo, opo u kale omudiinini, ngeenge owa pewa elombwelo olo uhe udite ko nawa. Oto ka ninga po shike, ngeenge owa taalela omashongo monghalamwenyo? Tete, kala u wete osho Sakaria a li a mona osho shi li oumbangi kutya Jehova oku na ko nasha novapiya vaye. Opo nee tula moilonga osho u wete, mokulineekela muJehova nokutwikila oku mu longela nomutima woye aushe. (Mat. 22:37) Ngeenge owa ningi ngaho, Jehova ote ke ku kwafela u mu longele wa hafa fiyo alushe. — Kol. 1:10, 11.