1, 2. (a) Mbela onghalamwenyo otai kala ya tya ngahelipi ngeenge kape nOmbiibeli? (b) Ongahelipi hatu dulu okumona ouwa mOmbiibeli?

DILADILA nee ngeno uhe nOmbiibeli, mbela onghalamwenyo yoye otai ka kala ya tya ngahelipi? Ito ka kala ho mono omayele eshi okulineekelwa monghalamwenyo yoye yakeshe efiku. Ito ka mona omanyamukulo taa mbilipaleke komapulo oye e na sha naKalunga, nonghalamwenyo nosho yo nonakwiiwa. Ito ka shiiva nghee Jehova a li a ungaunga novanhu monakudiwa.

² Ashike, fye katu li monghalo ya tya ngaho molwaashi Jehova okwe tu pa Eendjovo daye, Ombiibeli. Okwa shilipaleka kutya Eendjovo daye otadi kala po fiyo alushe. Omuyapostoli Petrus okwa li a tofa eendjovo odo muJesaja 40:8. Ovelishe oyo itai ulike naanaa kondadalunde keholokepo lOmbiibeli ngaashi tu li shii, ashike eendjovo odo da nwefwa mo otadi ulike kokutandavela kwetumwalaka lOmbiibeli. (Lesha 1 Petrus 1:24, 25.) Ohatu dulu okumona ouwa mOmbiibeli unene tuu ngeenge oi li melaka olo twa nyama. Ovo ve hole Eendjovo daKalunga ova mona oushili oo. Oule womafelemido ovanamitimadiwa ova kala nokutoloka nokwaandjakaneka Eembiibeli, nonande haalushe sha li shipu. Oilonga yavo oya li metwokumwe nehalo laKalunga olo kutya “ovanhu aveshe va  xupifwe nova fike meshiivo loshili.” — 1 Tim. 2:3, 4.

3. Oshike hatu ka kundafana moshitukulwa eshi? (Tala efano pehovelo loshitukulwa.)

³ Moshitukulwa eshi, ohatu ka kundafana oihopaenenwa yanghee Eendjovo daKalunga da li da xupa nonande (1) omalaka okwa enda taa lunduka, (2) omalunduluko opapolotika okwa ningifa ovanhu vahapu va kale tava popi elaka lonhumba (3) opa li omapataneko e na sha netoloko lOmbiibeli. Ongahelipi hatu dulu okumona ouwa moihopaenenwa oyo? Otai ke tu kwafela tu kale tu nolupandu lEendjovo daKalunga. Natango otai ke tu kwafela tu kale tu hole Omushangi wOmbiibeli, oo ei tu pa omolwouwa wetu. — Mika 4:2; Rom. 15:4.

4. (a) Ongahelipi omalaka a enda taa lunduluka momukokomoko wefimbo? (b) Oshike tashi ulike kutya Kalunga ke nonhondo shi na sha nomalaka, naasho oshe ku ningifa u kale u udite ngahelipi?

⁴ Oule wefimbo, omalaka okwa enda taa lunduluka. Oitya nomatumbulo otaa dulu okukala e neityo loshinima sha yooloka ko filufilu kwaasho shi shiivike shito. Otashi dulika u diladile koihopaenenwa yanghee elaka olo ho popi la lunduluka. Osho osha faafana nOshiheberi nosho yo nOshigreka, omalaka omo Ombiibeli ya li ya shangwa unene. Oshiheberi nOshigreka shokunena osha yooloka ko kwaasho shopefimbo lOmbiibeli. Onghee hano, keshe umwe oo a hala okuuda ko Eendjovo daKalunga oku nokulesha etoloko lado nokuli naavo hava popi Oshiheberi ile Oshigreka shokunena. Vamwe ova li ve udite kutya ove nokulihonga Oshiheberi nOshigreka shonale opo va dule okulesha Ombiibeli momalaka opehovelo. Ashike osho otashi dulika shiha kale ngaashi tava diladila. * Ombiibeli ile oitukulwa yayo paife oya tolokwa momalaka 3000 lwaapo. Osha yela kutya Jehova okwa hala ovanhu ‘vomapata aeshe nomalaka aeshe noiwana aishe’ va mone ouwa mEendjovo daye. (Lesha Ehololo 14:6.) Mbela osho itashi ku ehenifa popepi elela naKalunga ketu omunahole noke na onhondo? — Oil. 10:34.

5. Oshike sha li sha ningifa o-King James Version i kale ididilikwedi?

⁵ Oushili oyoo kutya etoloko lOmbiibeli ole likolelela kunghee omalaka a kala taa lunduluka momukokomoko wefimbo. Etoloko lOmbiibeli olo la li li uditiwe ko potete eshi opo ya li ya shangwa otashi dulika liha ka udiwe ko vali konima yefimbo. Diladila koshihopaenenwa shi na sha netoloko lOmbiibeli yOshiingilisha. O-King James Version oya li ya tolokwa oshikando shotete mo 1611. Ombiibeli yOshiingilisha oyo oya li hai longifwa unene, noya li ya nwefa mo unene elaka lOshiingilisha. * Shididilikwedi, o-King James Version oya li ya longifa edina laKalunga oikando inini. Oya li ya longifa edina “Jehova” meevelishe donhumba, noya longifa oshitya “OMWENE” sha shangwa neendada da kula meevelishe dimwe mOmishangwa dOshiheberi opo edina laKalunga la li nale. Konima yefimbo omatoloko amwe Eembiibeli okwa ka longifa oshitya “OMWENE” sha shangwa neendada da kula meevelishe dimwe mOmishangwa dopaKriste dOshigreka. Nokungaho, o-King James Version oya li ya longifa edina laKalunga ponhele opo la li li nokulongifwa mEtestamenti Lipe.

6. Omolwashike tu nolupandu lo-New World Translation?

⁶ Ndele nande ongaho, oule womafelemido oitya oyo ya longifwa mo-King James Version oya enda tai kulupa. Osho osha faafana yo nomatoloko opehovelo Eembiibeli momalaka  amwe. Inatu pandula tuu eshi tu nOmbiibeli yo-New World Translation of the Holy Scriptures melaka li li pefimbo! Kunena Ombiibeli ye lixwapo ile oitukulwa yayo oya tolokwa momalaka e dulife 150, noi niwe kovanhu vahapu. Oitya ya yela nawa oya ningifa etumwalaka lEendjovo daKalunga li kume omitima detu. (Eps. 119:97) Shididilikwedi, o-New World Translation oi nedina laKalunga peenhele adishe opo li nokukala.

7, 8. (a) Omolwashike Ovajuda vahapu vomefelemudo etitatu K.O.P. va li vehe udite ko Omishangwa dOshiheberi? (b) O-Septuagint yOshigreka oshike?

⁷ Omalunduluko opapolotika omafimbo amwe okwa ningifa opo omalaka onhumba a kale taa dana onghandangala pefimbo lonhumba. Ongahelipi Kalunga a li a fya oshisho kutya omalunduluko a tya ngaho itaa imbi ovanhu va ude ko Eendjovo daye? Oshihopaenenwa shomonakudiwa otashi tu kwafele tu mone enyamukulo. Omambo 39 otete Ombiibeli okwa li a shangwa kOvaisrael, ile kOvajuda. Ovo va li ovanhu votete “va pewa eendjovo daKalunga.” (Rom. 3:1, 2) Ashike, mefelemudo etitatu K.O.P., Ovajuda vahapu kava li vali ve udite ko Oshiheberi. Omolwashike mbela? Omolwaashi Alexander Munene okwa li a tamununa mo Ouhamba waGreka eshi a li a findana. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Eshi ouhamba wa li wa tamunuka mo, elaka lOshigreka olo la li hali popiwa kovakalimo vamo, mwa kwatela Ovajuda ovo va li ve lihanena moshitukulwa osho. Ashike eshi Ovajuda vahapu va kala hava popi Oshigreka, kava li vali ve udite ko Omishangwa dOshiheberi. Oshike sha li ekandulepo loupyakadi?

⁸ Omambo otete atano Omishangwa dOshiheberi okwa li a tolokwa mOshigreka lwopokati kefelemudo etitatu K.O.P. Omambo makwao Omishangwa dOshiheberi okwa ka pwa okutolokwa mefelemudo etivali K.O.P. Etoloko olo ola li hali ifanwa o-Septuagint yOshigreka. O-Septuagint oyo ya li etoloko lotete lOmishangwa dOshiheberi.

9. (a) Ongahelipi o-Septuagint nomatoloko opehovelo a li a kuma ovaleshi vEendjovo daKalunga? (b) Oitukulwa ilipi u hole unene mOmishangwa dOshiheberi?

⁹ O-Septuagint oya li ya kwafela Ovajuda ovo va li hava popi Oshigreka nosho yo vamwe opo va dule okulesha Omishangwa dOshiheberi. Diladila nghee sha li shitunhula kuvo okuuda nokulesha Eendjovo daKalunga melaka olo va li hava popi. Mokweendela ko kwefimbo, oitukulwa yOmbiibeli oya li ya tolokwa momalaka amwe oo kwa li ha longifwa unene, ngaashi mOshisyria, mOshigotic nomOshilatina. Eshi ovaleshi va konakona Omishangwa Diyapuki melaka olo va li ve udite, vahapu ova ka kala ve noitukulwa oyo ve hole ngaashi ashike fye kunena. (Lesha Epsalme 119:162-165.) Osha yela kutya Eendjovo daKalunga oda kala tadi xupu nonande omalaka okwa kala taa lunduluka.

10. Omolwashike ovanhu vahapu va li vehe nEembiibeli pefimbo laJohn Wycliffe?

¹⁰ Omafimbo amwe, ovanhu ovo ve neenghonopangelo ova li va kendabala okukelela ovanhu vongaho vaha mone Ombiibeli. Ashike ovanamitimadiwa ova li va kondjifa omapataneko a tya ngaho. Pashihopaenenwa, diladila komuteologi womefelemudo eti-14 wedina John Wycliffe. Okwa li a itavela filufilu kutya keshe umwe ota dulu okumona ouwa mEendjovo daKalunga. Ashike pefimbo laye, ovanhu vongaho vomuEngland kava li ve nEembiibeli. Omolwashike mbela? Omolwaashi ovanhu vahapu kava li tava dulu okulilandela Ombiibeli, unene tuu eekopi odo da shangwa komake nodi nondilo okundulukwa po. Shimwe vali, ovanhu  vahapu kava li ve shii okulesha. Otashi dulika ngoo va li hava udu oitukulwa yonhumba tai leshwa kongeleka. Ashike osha li tashi limbililike ngeenge ova li ngoo ve udite ko osho va li va uda. Omolwashike? Omolwaashi Ombiibeli oyo va li hava longifa kongeleka, hai ifanwa the Vulgate, oya li ya shangwa mOshilatina. Ashike mOmafelemido Opokati, ovanhu vongaho kava li vali hava longifa elaka lOshilatina. Mbela ongahelipi va li tava ka dula okumona Ombiibeli oyo i li emona li nondilo? — Omayel. 2:1-5.

11. Ombiibeli yaWycliffe oya li ya kuma ngahelipi ovanhu?

¹¹ Mo 1382 omwa li mwa nyanyangidwa etoloko lOmbiibeli yOshiingilisha olo lwanima la ka shiivika li li etoloko laWycliffe. Ola li la ningifa omuvalu wovashikuli vaWycliffe u hapupale. Molwaashi ovaudifi vamwe ova li va halelela okukwafela ovanhu vongaho va ude ko Eendjovo daKalunga, ova li hava ende kolupadi omukunda nomukunda muEngland ashishe. Luhapu ovaudifi ovo ova li hava leshele ovo hava shakeneke oitukulwa yetoloko laWycliffe noku va fiila eekopi da shangwa keenyala. Osho osha ningifa ovanhu va kale vali ve na ohokwe yokulesha Eendjovo daKalunga.

12. Ovawiliki vomalongelokalunga ova li ve linyenga ngahelipi shi na sha naWycliffe nosho yo eenghatu daye?

¹² Ovawiliki vomalongelokalunga ova li ve linyenga ngahelipi? Ova li va ulika kutya ove tonde Wycliffe, Ombiibeli yaye nosho yo ovashikuli vaye. Ova li yo hava hepeke ovashikuli vaye. Ovawiliki ovo ova li va konga nokuhanauna po eekopi dihapu dOmbiibeli yaWycliffe. Wycliffe okwa kala ha popiwa kutya okwa li omupukifi nokuli nokonima yefyo laye. Nonande itashi shiiva okuhepeka omunhu oo a fya nale, ovawiliki ovo ova li va fudula mo omakipa aWycliffe noku a xwika po, ndele tava ekele omute waye momulonga. Ashike eengeleka kada li da dula okukelela ovo va hala okulesha nokuuda ko Eendjovo daKalunga. Momafelemido a ka shikula ko, vahapu muEuropa nosho yo moitukulwa imwe mounyuni ova li va hovela okuxumifa komesho okutolokwa nokwaandjakanekwa kwOmbiibeli omolwouwa wovanhu vongaho.

13. Oshike she tu tomha, nongahelipi tashi pameke eitavelo letu?

¹³ Ovakriste kunena inava pumbwa ashike  okudiladila kutya ovanhu ovo va toloka o-Septuagint, Ombiibeli yaWycliffe, o-King James Version, ile omatoloko amwe ova li va nwefwa mo kuKalunga. Kakele kaasho, eshi hatu lesha ondjokonona yomatoloko oo nosho yo makwao mahapu oo a nyanyangidwa, otaa yambidida oushili oo kutya Eendjovo daJehova otadi kala po fiyo alushe, ngaashi ashike a udaneka. Mbela osho itashi pameke eitavelo loye kutya omaudaneko aeshe oo Jehova a udaneka otaa ka wanifwa? — Jos. 23:14.

14. Ongahelipi Eendjovo daKalunga hadi kulike ohole yetu yoku mu hola?

¹⁴ Kakele kokupameka eitavelo letu, okukonakona nghee Ombiibeli ya xupa momukokomoko womido, ohaku kulike ohole yetu yokuhola Jehova. * Mbela omolwashike Jehova a yandja Eendjovo daye? Nomolwashike a shilipaleka kutya odi nokuxupa? Molwaashi oku tu hole, okwa hala oku tu honga nghee hatu dulu okumona ouwa. (Lesha Jesaja 48:17, 18.) Ohole oyo Jehova e tu ulikila ohai tu linyengifa tu ulike kutya otu mu hole mokudulika koipango yaye. —1 Joh. 4:19; 5:3.

15. Ohatu ka kundafana shike moshitukulwa tashi landula?

¹⁵ Oshi li pandunge okufika pexulifodiladilo kutya molwaashi otwa lenga Eendjovo daKalunga, ohatu ka kala twa hala okumona mo ouwa pauyadi. Ongahelipi hatu dulu okumona ouwa mekonakonombiibeli lopaumwene? Oshike tashi tu kwafele tu kale hatu longifa Ombiibeli moukalele? Ongahelipi ovo hava kwatele komesho meongalo tava dulu okukala hava yandje elitulemo kOmishangwa eshi tava hongo? Ohatu ka kundafana omanyamukulo omapulo oo moshitukulwa tashi landula.