Konima eshi nda hovela okukokola ondjila, onghalamwenyo yange oya li ya lunduluka monghedi omo nda li inandi shi teelela. (Ef. 3:20) Ashike otashi dulika to lipula kutya osho osha enda ngahelipi. Nandi mu lombwele nghee nda li nda hovela.

Onda dalelwa moBerlin, shaGermany, konima ashike yeemwedi dinini eshi Oita Itivali yOunyuni ya hovela mo 1939. Eshi oita ya li pokuxula po mo 1945, Berlin osha li sha hovela okubomwa neenghono. Konima eshi epandavanda letu la li la bomwa, ame noukwaneumbo wetu otwa ya onhapo konhele ya amenwa. Opo tu liamene, otwa li twa ya kuErfurt, koshitukulwa oko meme a dalelwa.

Meme okwa li a halelela okushiiva oshili. Okwa li a lesha omambo oo a shangwa kovahongwanhu nokukonakona omalongelokalunga a yoolokafana, ashike ka li a mbilipalelwa. Pehovelo 1948, Eendombwedi daJehova oda li de uya meumbo letu. Meme okwa li e di tambula ko nokwa li e di pula omapulo mahapu. Konima yefimbo, okwa li e tu lombwela a ti, “Ame onda mona oshili.” Lwanima otwa li twa hovela okuya kokwoongala kuErfurt.

Mo 1950, otwa li twa shuna koBerlin, notwa li hatu i keongalo laBerlin-Kreuzberg. Konima eshi twa tembukila vali kombinga imwe moBerlin, otwa li hatu i keongalo laBerlin-Tempelhof. Mokweendela ko kwefimbo, meme okwa li a ninginifwa, ashike ame onda li ndi wete inandi wana. Omolwashike?

Osha li shidjuu kwaame okuninga shihapu mokulongela Jehova molwaashi onda li ndi na eehoni. Nonande onda kala handi i moukalele oule womido mbali, kanda li handi yandje oundombwedi. Ashike oinima oya ka lunduluka eshi nda hovela okukala novamwatate novamwameme ovo va li ovadiinini nove liyapulila Jehova. Vamwe ova li meekamba deenghwate daNazi, muGermany lokOushilo. Vamwe ova li hava tula eemwenyo davo moshiponga mokutwala oishangomwa shihe li paveta moGermany lokOushilo. Oshihopaenenwa shavo osha kumwifa nge neenghono. Onda li nda diladila kutya, ngeenge ova li va tula eemwenyo nosho  yo emanguluko lavo moshiponga omolwaJehova novamwatate, naame ondi na okukendabala ndiha kale vali ndi na eehoni.

Onda li nda efa po okukala ndi na eehoni eshi nda kufa ombinga moshikonga she likalekelwa shokuudifa mo 1955. Omumwatate Nathan Knorr okwa li a shiivifa monhumwafo imwe moshifo sho-Informant * kutya oshikonga osho osho shimwe shomoikonga inene oyo ehangano la unganeka. Okwa ti kutya ngeenge ovaudifi aveshe ova kufa ombinga, “oilonga yokuudifa yomwedi oo otai ka kala itunhula neenghono.” Naasho osho sha ningwa shili. Inapa pita efimbo lile, onda li nde liyapulila Jehova nonda ninginifwa mo 1956 pamwe natate nokamwamemekadona kange. Ashike onda li ndi na okuninga vali etokolo limwe la fimana.

Oule womido, onda kala ndi shii kutya okulalakanena oukokolindjila oshi li elalakano liwa, ashike onda kala handi diladila kutya ohandi ka hovela konima yefimbo. Tete, onda li nda tokola okulihonga okulanda nokulandifa oinima komahangano opangeshefa okoilongo imwe. Konima yaasho, onda li nda hala okukonga oilonga opo ndi mone eshiivo lihapu moilonga yange ofimbo inandi hovela okukola ondjila. Onghee onda ka mona oilonga moHamburg, oshilando osho shi na etuliloshikepa la kula moGermany. Molwaashi onda kala ndi hole oilonga oyo neenghono, onda kala handi undulile komesho efimbo olo ndi na okuhovela oukokolindjila. Onda li ndi na okuninga po shike?

Onda pandula Jehova eshi a longifa ovamwatate ovanahole va kwafele nge ndi mone kutya oku mu longela osho oshinima sha fimana unene. Vahapu vomookaume kange ova li va hovela okukokola ondjila nova li va tulila nge po oshihopaenenwa shiwa. Shikwao vali, omumwatate Erich Mundt, oo a li mokamba yeenghwate, okwa li a twa nge omukumo ndi lineekele muJehova. Okwa ti kutya eshi va li ve li mokamba yeenghwate, ovamwatate ovo va li ve lineekela muvo vene lwanima ova ka kala vehe na ekwatafano liwa naJehova. Ashike ovo va li ve lineekela filufilu muJehova ova kala ovadiinini nova ka ninga ovakwatelikomesho momaongalo.

Omumwatate Martin Poetzinger, oo lwanima a ka ninga oshilyo sholutuwiliki, naye okwa kala ha tu ovamwatate omukumo ta ti, “Okukala omuladi oshi li oshinima sha fimana.” Konima eshi nda dilonga keendjovo odo, onda li nda efa po oilonga yange yomboloto nonda hovela okukokola ondjila muJuni 1963. Olo ola li etokolo la denga mbada olo nda ninga. Konima yeemwedi mbali, ofimbo nokuli inandi hovela okukonga oilonga imwe, onda li nda shivwa ndi ninge omukokolindjila e likalekelwa. Konima yomido dinini, Jehova okwa li a pange shihapu shi dulife pwaasho nda li nda teelela. Onda li nda shivwa kOfikola yaGilead mondodo onhi 44.

Onde lihonga oshinima sha fimanenena komumwatate Nathan Knorr nosho yo Lyman Swingle, kutya “Ino sholola okuwanifa po oshinakuwanifwa shoye.” Ove tu ladipika tu twikile noshinakuwanifwa shetu nokuli nonande oshidjuu. Omumwatate Knorr okwa ti: “Otamu ka yandja elitulemo kushike? Mbela okekako, okoipuka, ile okoluhepo? Ile otamu ka didilika mo omiti, eengala, nosho yo oipala ina ehafo? Lihongeni okukala mu hole ovanhu.” Efiku limwe eshi omumwatate Swingle a li ta yelifa kutya omolwashike ovamwatate vamwe hava sholola, okwa li a uda nai ndele ta kengele omahodi momesho. Molwaashi okwa li ta yandje oshipopiwa, okwa li a mwena po manga opo omutima waye u ngungumane. Osha li sha kuma nge neenghono nonda li nda tokola ndiha udife nai Kristus ile ovamwatate ovadiinini. — Mat. 25:40.

Eshi twa pewa oinakuwanifwa yetu, Ovabetel vamwe ova li ve tu pula kutya ohatu ka longela peni. Ova li va popila mouwa oshinakuwanifwa keshe fiyo osheshi nda ti: “ Ohatu ka longela koKinshasa, shaCongo.” Ova mwena po ndele tava ti: “Oh, koCongo! Jehova ne mu nangeke noupuna.” Pefimbo opo, moCongo omwa li hamu lopotwa eenghundana dihapu di na sha novanhu tava lwifafana notava dipaafana. Ashike onda kala nokudiladila kombinga yoshinima osho nde lihonga koGilead. Diva ashike eshi twa pewa eedjapo muSeptemba 1967, ame naHeinrich Dehnbostel nosho yo Claude Lindsay otwa li twa ya koshilandopangelo shaCongo, Kinshasa.

Konima eshi twa fika moKinshasa, otwa li twe lihonga Oshifrench oule weemwedi nhatu. Opo nee otwa ya koLubumbashi, osho sha li hashi ifanwa Elisabethville, popepi neengaba daZambia kolukadi laCongo. Otwa li hatu di meumbo lovatumwa olo la li modoolopa.

Molwaashi oshitukulwa shinene moLubumbashi kasha li sha udifilwa nande onale, otwa li twa hafa okukala ofye votete okuudifila oshili ovanhu vomoshitukulwa osho. Mokweendela ko kwefimbo, otwa li tu na ovakonakonimbiibeli vahapu noka twa li hatu dulu okukonakona navo. Otwa li twa udifila ovanambelewa vamwe ovo hava longele epangelo, ile ovapolifi. Vahapu ova li va fimaneka Eendjovo daKalunga nosho yo oilonga yetu yokuudifa. Ovanhu ohava popi unene Oshiswahili, onghee ame naClaude Lindsay otwa li twe lihonga elaka olo. Lwanima, otwa li twa tuminwa keongalo lOshiswahili.

Nonande otwa li twa hafela oimoniwa ihapu itunhula, otwa li yo twa shakeneka omashongo. Luhapu otwa li hatu shakene novakwaita va kolwa ve na eendjebo, ile novapolifi ovakwanyanya tave tu lundilile oinima oyo inatu ninga. Efiku limwe ovapolifi va homata nokomayoo ova li ve uya mokwoongala kwetu meumbo lovatumwa nova li ve tu twala koshitaashi sha kula shopolifi, oko va li ve tu kaleka omutumba pedu fiyo omulongo woufiku ndele tave tu mangulula.

Mo 1969, onda li nda pewa oshinakuwanifwa shokukala omupashukili omweendi. Eshi nda li omupashukili, omafimbo amwe onda li ndi na okweenda oinano ile meenhata nosho yo momwiidi mule, oinima oyo i li apeshe muAfrica. Momukunda  umwe, koshi yombete yange okwa li kwa nangala oxuxwa i na ouxuxwena. Kandi na efiku ndi dimbwe nghee ya li ya pendula nge eshi ya li tai kokola ofimbo kwa li natango inaku sha nawa. Ohandi kala nda hafa ngeenge handi diladila eshi oufiku umwe ame novamwatate twa li hatu kundafana kombinga yoshili.

Eshongo limwe la kula olo twa shakeneka ola li okuungaunga novamwatate ovanaipupulu, ovo va li tava yambidida ongudu yopapolitika yedina Kitawala. * Vamwe ova li va ninginifwa ndele tava ningi nokuli ovakulunhuongalo. Vahapu vomuvo ovo va li va fa “omamanya a fudama” meongalo ova li va nyanekwa pomutenya kovamwatate novamwameme ovadiinini. (Jud. 12, NW) Lwanima, Jehova okwa ka kufa mo ovanhu va tya ngaho meongalo, novanhu vahapu ove ke uya moshili.

Mo 1971, onda li nda tuminwa koshitaimbelewa shaKinshasa, oko nda li nda pewa oinakuwanifwa ya yoolokafana, ngaashi okuleshulula eenhumwafo, okumbestela oishangomwa nosho yo ikwao vali imwe. MObetel, onde lihonga nghee ndi na okuunganeka oilonga moshilongo osho sha kula, omo omayakulo akwalukeshe a li a pumba. Omafimbo amwe, eenhumwafo detu oda li hadi kwata eemwedi opo di fike komaongalo. Oda li hadi pakululwa modila ndele tadi londekwa meembautu, odo lwanima hadi ka kala momeva oule woivike. Ashike nande ongaho, oilonga oya li hai wanifwa po nonande opa li hapa kala omashongo.

Onda li nda kumwa okumona nghee ovamwatate hava ningi oyoongalele ya kula nonande kapa li pe na oimaliwa ya wana. Ova li hava longifa edu lokoivanda okutunga omutune, hava diki omalupale oyoongalele tava longifa omwiidi woludi leembungu, nohave u mangele kumwe okuninga oipundi. Ova li hava longifa eembungu okuninga omitala nohava uvilikifa omwiidi, ile okuninga oitaafula. Ova li hava hongo omapeta omiti noku a longifa onga eembosha. Onda li handi kala nda kumwa okumona nghee ovamwatate tava longifa omadiladilo opo va dule okufinda omashongo. Onda li ndi va hole unene. Onda li nde va djuulukwa unene konima eshi nda li nda pewa oshinakuwanifwa shimwe vali.

Mo 1974, onda li nda tuminwa koshitaimbelewa shaNairobi moKenya. Otwa li tu na okulonga shihapu, molwaashi oshitaimbelewa shaKenya osha li hashi yambidida oilonga yokuudifa moilongo omulongo yopopepi, imwe yomuyo oya li ya shilika oilonga yetu. Onda li handi tumwa luhapu ndi ka talele po oilongo oyo, unene tuu Etiopia, oko ovamwatate va li hava hepekwa nova li ve na okulididimikila omashongo a kwata moiti. Vahapu vomuvo ova li hava ungaungiwa navo nonyanya ile va tulwe meedolongo; vamwe ova li nokuli va dipawa. Ashike ova li ve lididimika molwaashi ova li ve na ekwatafano liwa naJehova nosho yo navo vene.

Mo 1980, onghalamwenyo yange oya li ya lunduluka eshi nda hombola naGail Matheson. Otwa li mongudu imwe koGilead naGail, oo a dja koCanada. Otwa li hatu lishangele eenhumwafo. Gail okwa li omutumwa moBolivia. Konima yomido 12, otwa li twa shakena vali moNew York. Okudja opo otwa ka hombolela koKenya. Ohandi pandula alushe Gail, molwaashi oha tale ko oinima ngaashi Jehova nokwa wanenwa kwaasho e na. Oku li omukwafi wange a denga mbada nakaume kange omunahole.

Mo 1986, ame naGail otwa li twa pewa oshinakuwanifwa shoupashukili, nopomhito opo tuu opo onda li handi longo mOkomitiye yOshitaimbelewa. Oilonga youpashukili oya li ya kwatela mo okulongela moilongo ihapu oyo i li koshi yoshitaimbelewa shaKenya.

Ohandi dimbulukwa eshi nda li handi ningi omalongekido e na sha noshoongalele moAsmara (muEritrea) mo 1992 eshi oilonga yetu ya li inai shilikwa moshitukulwa osho. Shinyemateka, otwa li ashike twa mona ongalashe oyo ya li monghalo ii, unene tuu meni. Mefiku loshoongalele, onda li nda kumwa okumona nghee ovamwatate va wapaleka nawa onhele oyo opo tu dule okulongela Jehova.  Omaukwaneumbo mahapu okwa li a etelela omalapi okuwapaleka nova li va uvika keshe osho sha li itashi monika nawa. Otwa li twa hafela oshoongalele opo pa li pe na ovanhu 1279.

Oilonga youpashukili oya li eshongo molwaashi otwa li tu na okulundulukila konhele imwe oshivike keshe. Omafimbo amwe otwa li hatu di meumbo londilo li li popepi nefuta; ofimbo peemhito dimwe twa li hatu di mokabashu ke li kokule noundjuwo oule weemeta 100. Kashi na nee mbudi kutya openi twa longela, ngeenge hatu dimbuluka omafiku oo twa kala twe lipyakidila noilonga pamwe novakokolindjila nosho yo ovaudifi ovaladi, ohashi tu etele ehafo. Ngeenge otwa pewa oshinakuwanifwa shimwe, ohatu fiye po ookaume ketu vahapu ovo hatu ka djuulukwa unene.

Lwopexulilo lo 1980 nasha nosho yo pehovelo 1990 nasha, oilonga yetu oya li ya tambulwa ko paveta moilongo ihapu oyo ya li koshi yoshitaimbelewa shaKenya. Oshidjemo, moilongo oyo omwa li mwa totwa oitaimbelewa nosho yo eembelewa dikwao. Mo 1993, otwa li twa tuminwa kombelewa i li moAddis Ababa, shaEtiopia, omo oilonga yetu ya li ya shilikwa oule womido, ashike paife oya tambulwa ko paveta.

Jehova okwa nangeka noupuna oilonga moEtiopia. Ovamwatate novamwameme vahapu ova li va ninga ovakokolindjila. Okudja mo 2012, omudo keshe ovaudifi ve dulife peepersenda 20 ova ninga ovakokolindjila. Shikwao vali, opa li pa deulwa ovaudifi vahapu kofikola yokudeula ovaudifi, nopa li pa tungwa Omalupale Ouhamba e dulife 120. Mo 2004, oukwaneumbo waBetel owa li wa tembukila ketungo limwe, nosha li enangeko noupuna eshi pa tungwa Olupale lOyoongalele.

Oule womido, ame naGail otwa hafela okupanga oukaume novamwatate novamwameme moEtiopia. Otu va hole shili, molwaashi ovanambili novanahole. Molwaashi paife oukolele wetu otau nyangwaanyangwa, otwa tuminwa koshitaimbelewa shaCentral Europe. Oku ohatu filwa oshisho pahole, ashike otwa djuulukwa neenghono ookaume ketu koEtiopia.

Otwa mona nghee Jehova a kulika oilonga yaye. (1 Kor. 3:6, 9) Pashihopaenenwa, mOrwanda kamwa li ovaudifi pefimbo opo nda li nda udifila oshikando shotete ovanailonga vomomina yaCongo va dja kOrwanda. Paife moshilongo omo omu na ovamwatate novamwameme ve dulife 30 000. Mo 1967, moCongo omwa li ovaudifi hanga 6 000. Ashike paife ove dulife 230 000, nomo 2018, ovanhu ve dulife pemiliyona ova li pedimbuluko. Omwaalu wovaudifi moilongo aishe oyo ya li hai yambididwa koshitaimbelewa shaKenya, owa hapupala shi dulife 100 000.

Oule womido 50 da ka lupuka, Jehova okwa longifa ovamwatate va yoolokafana va kwafele nge ndi hovele oilonga yefimbo liyadi. Nonande ondi na natango eehoni, onde lihonga okukala nde lineekela filufilu muJehova. Osho nde lihonga muAfrica osha kwafela nge ndi kale ndi na elididimiko nokukala nda wanenwa. Ame naGail otwa lenga neenghono ovamwatate novamwameme ovo ve tu yakula, ve tu kwafela tu lididimikile omaupyakadi manene, notu kale twe lineekela muJehova. Onda pandula unene omolwefilonghenda laye. Jehova okwa pange shihapu shi dulife pwaasho nda li nda teelela. — Eps. 37:4.