1-2. Ovajuda ovo va li muBabilon ova li ve na okuninga etokolo la fimana lilipi? (Esra 1:2-4)

 OHAMBA oya li ya ninga eshiivifo kutya Ovajuda ovo va kala moukwatwa muBabilon oule womido 70, ova li va manguluka okushuna keduumbo lavo, Israel. (Lesha Esra 1:2-4.) Jehova oye ashike a li ta dulu okuwanifa po oshinima osho. Omolwashike hatu tile ngaho? Ovababilon kava li naanaa hava mangulula eenghwate. (Jes. 14:4, 17) Ashike Babilon osha li sha findwa, nomupangeli mupe okwa li a lombwela Ovajuda kutya otava dulu okudja mo moshilongo. Oshidjemo, Omujuda keshe, unene tuu omitwe domaukwaneumbo, ova li ve na okuninga etokolo e li kutya: nava dje mo muBabilon, ile nava kale mo. Etokolo olo otashi dulika la li lihe fi lipu okuninga. Omolwashike?

² Vahapu otashi dulika va li va kulupa nosha li shidjuu kuvo okuya molweendo olo lile. Molwaashi Ovajuda vahapu ova li va dalelwa muBabilon, oyo oyo ashike onhele va li ve shii. Kava li va tala ko Israel e li edu lavo, ndele edu ashike omo mwa li ooxekulululwa. Ovajuda vamwe otaku tiwa kutya ova li va punapalela muBabilon. Onghee otashi dulika va li ve wete shidjuu okufiya po omaumbo avo mawa, ile eengeshefa davo noku ka kala koshilongo oko vehe shii.

3. Oshixupe shOvajuda ovadiinini osha li tashi ka mona enangeko noupuna lilipi, ngeenge osha shuna kuIsrael?

³ Ovajuda ovadiinini ova li ve shii kutya omauwa okushuna kuIsrael okwa li e dule kokule eliyambo keshe olo tava ningi. Enangeko noupuna la denga mbada ola kwatela mo elongelokalunga lavo. Nonande muBabilon omwa li eetembeli doshipaani di dulife po 50, moshilando osho kamwa li otembeli yaJehova. Kamwa li oaltari oko Ovaisrael va li tava dulu okuyambela omayambo, oo a li taa pulwa paMhango yaMoses, nokapa li ovapristeri va unganekwa ovo va li tava dulu okuyamba omayambo oo. Shikwao vali,  oshiwana shaJehova osha li shi dulike neenghono momuvalu kovalumenhu novakainhu ovapaani, ovo va li vehe na ko na sha naJehova, ile nomifikamhango daye. Onghee Ovajuda ovatilikalunga omayovi ova li va teelela nodjuulufi okushuna keduumbo lavo oko va li tava ka tungulula elongelokalunga la koshoka.

4. Jehova okwa li a udaneka kutya ota ka pa Ovajuda, ovo tava shuna kuIsrael, ekwafo lilipi?

⁴ Olweendo lidjuu okudja muBabilon wa finda kuIsrael ola li tali dulu okukwata eemwedi nhee lwaapo, ashike Jehova okwa li e va udanekela kutya ota ka kufa po oshinima keshe osho sha li tashi va imbi okushuna. Jesaja okwa ti: “Longekidileni Omwene ondjila mombuwa, yelakanifileni Kalunga ketu elila la yukilila mofuka. . . . Omangolyo naa yukifwe nomamanya naa yelakanifwe.” (Jes. 40:3, 4) Faneka momadiladilo oshinima eshi: ondjila ya kula ya pita mombuwa poima pa lalakana. Olo kali fi tuu enangeko noupuna kovaendi! Otashi ka kala shipu neenghono kuvo okweenda mondjila ya kula ya yukilila shi dulife okweenda momangolyo, tava dingonoka eemhunda, oikulundudu, ile tava ende momalufilu. Otava ka fika yo diva.

5. Ondjila yopafaneko, oyo i li pokati kaBabilon naIsrael, oya li ya pewa edina lilipi?

⁵ Kunena, eendjila do venevene da kula odi na omadina, ile eenomola. Ondjila yopafaneko ya kula oyo Jesaja a shanga kombinga yayo, nayo oya li i na edina. Okwa ti: “Otapa ka kala oshitauwa shakula sha palwa, tai ka ifanwa Ondjila iyapuki; itai endwa nande kwaava va nyatekwa, ndelenee otai ka kala yaavenya.” (Jes. 35:8) Eudaneko olo ola li tali ti shike kOvaisrael pefimbo opo? Otali ti shike kufye kunena?

6. Omolwashike ondjila oyo ya li hai ifanwa iyapuki?

⁶ “Ondjila iyapuki,” olo kali fi tuu edina liwa londjila ya kula! Omolwashike ondjila oyo ya li hai ifanwa iyapuki? ‘Ava va nyatekwa,’ sha hala okutya, Omujuda keshe oo a li ta haele, ha longele oikalunga, ile ta nyono omanyono makwao a kwata moiti ka li ta pitikwa a ye muIsrael. Ovajuda ovo va li tava shuna ova li ve na okukala “oshiwana sha yapulilwa” Kalunga kavo. (Deut. 7:6) Ashike osho inashi hala okutya ovo va li va fiya po Babilon kava li va pumbwa okuninga omalunduluko, opo va hafife Jehova.

7. Ovajuda vamwe ova li va pumbwa okuninga omalunduluko elipi? Yandja oshihopaenenwa.

⁷ Ngaashi sha popiwa metetekelo, Ovajuda vahapu ova li va dalelwa muBabilon, navahapu otaku tiwa kutya ova li va tambula ko onghedi yokudiladila yOvababilon nosho yo omifikamhango davo. Omido omilongo konima eshi Ovajuda votete va alukila muIsrael, Esra okwa li a didilika kutya Ovajuda vamwe ova li va hombola ovakainhu ovapaani. (Ex. 34:15, 16; Esra 9:1, 2) Natango lwanima, ngoloneya Nehemia okwa li a kumwa, eshi a mona kutya ounona ovo va dalelwa muIsrael kava li ve lihonga elaka lOvajuda. (Deut. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Ongahelipi ovanyasha ovo va li tave ke lihonga okukala ve hole Jehova noku mu longela, ngeenge kava li ve udite ko Oshiheberi, elaka omo Eendjovo daKalunga da li da shangwa? (Esra 10:3, 44) Ovajuda ova li va pumbwa okuninga omalunduluko manene. Ashike osha li tashi ka kala shipu kuvo okuninga omalunduluko oo muIsrael, omo elongelokalunga la koshoka la li tali ka tungululwa mokweendela ko kwefimbo. — Neh. 8:8, 9.

8. Omolwashike oiningwanima oyo ya ningwa omido dihapu da pita ihokwifa kufye kunena? (Tala efano kombada yoshifo.)

⁸ Vamwe otashi dulika va diladile kutya, ‘osho oshihokwifa neenghono. Ndele mbela osho sha ningilwa Ovajuda omido da pita oshi na ngoo osho tashi ti kufye kunena?’ Heeno otashi ti sha, molwaashi osho hatu ningi otashi dulu  okuyelekanifwa nokweenda ‘mOndjila iyapuki.’ Kutya nee ovavaekwa, ile “eedi dimwe,” otwa pumbwa okutwikila okukala ‘mOndjila iyapuki.’ Otai tu kwafele tu twikile okulongela Jehova paife nosho yo monakwiiwa, eshi hatu ka hafela omanangeko noupuna Ouhamba. b (Joh. 10:16) Okudja mo 1919 O.P., ovalumenhu, ovakainhu nounona omamiliyona ova fiya po Babilon Shinene, ouhamba womounyuni aushe womalongelokalunga oipupulu, nova hovela okweenda mondjila oyo yopafaneko. Otashi dulika u li umwe womuvo. Nonande ovanhu ova hovela okweenda mondjila oyo omido 100 lwaapo da pita, vamwe ova hovela okulongekida ondjila oyo omido omafele da tetekela.

9. Metwokumwe naJesaja 57:14, omeityo lilipi “Ondjila iyapuki” ya li ya longekidwa?

⁹ Jehova okwa li a shilipaleka kutya oipundukifo aishe oya kufwa mo mondjila yOvajuda, ovo va li tava di muBabilon. (Lesha Jesaja 57:14.) Ongahelipi shi na sha ‘nOndjila iyapuki’ yokunena? Oule womido dihapu omafele, odo da twala fiyo omo 1919, Jehova okwa kala ta longifa ovalumenhu ovatilikalunga, opo va wapaleke ondjila yokudja mo muBabilon Shinene. (Yelekanifa naJesaja 40:3.) Ova longa oilonga ya pumbiwa yokulongekida ondjila yopamhepo, oyo ye shi ningifa tashi shiiva, opo ovanamitimadiwa va dje mo muBabilon Shinene nokuya moparadisa yopamhepo, omo elongelokalunga la koshoka laJehova la tungululwa. Oilonga oyo “yokulonga ondjila” oya kwatela mo shike? Natu ka taleni oilonga imwe yokulongekida ondjila oyo ya li ya longwa.

10-11. Ongahelipi okunyanyangida nosho yo okutoloka Ombiibeli kwa xumifa komesho okutandavela kweshiivo lOmbiibeli? (Tala yo efano.)

¹⁰ Okunyanyangida. Ombiibeli oya kala hai tapwa komake fiyo omo 1450 lwaapo. Oilonga oyo oya li hai kwata efimbo lile, neekopi dOmbiibeli oda li da pumba nodi na ondilo neenghono. Ndele eshi kwa longifwa eshina lokupilinda, opo ku pilindwe eekopi dOmbiibeli, osha li shipu okuninga Eembiibeli momuvalu munene noku di yandja kovanhu.

¹¹ Okutoloka. Oule womido omafele, Ombiibeli oya li ashike melaka lOshilatina, olo la li hali udiwa ko ashike kovahongwanhu. Eshi okunyanyangida kwa hapupala, ovatilikalunga vamwe ova li va hapupalifa oilonga yokutoloka Ombiibeli momalaka oo haa popiwa kovanhu vahapu. Paife ovo hava lesha Ombiibeli otava dulu okuyelekanifa osho tava hongwa kovafita veengeleka naasho Ombiibeli tai hongo lela.

12-13. Yandja oshihopaenenwa shanghee Ovakonakoni vOmbiibeli ovanashili va hovela okunyaneka pomutenya omahongo omalongelokalunga oipupulu okudja lwomo 1835 lwaapo.

¹² Oikwafifo yokukonakona Ombiibeli. Ovo va konakona noukeka Ombiibeli ove lihonga shihapu mwaasho va lesha mEendjovo daKalunga. Ovafita veengeleka ova li va handuka, eshi ovakonakoni ovo vOmbiibeli va li va hovela okulombwela vamwe kombinga yaasho va li ve lihonga. Pashihopaenenwa, okudja lwomo 1835, ovalumenhu vahapu ovanashili ova li va hovela okunyanyangida oufo, ovo va nyaneka pomutenya omahongo oipupulu eengeleka.

¹³ Lwomo 1835, omulumenhu omutilikalunga wedina Henry Grew okwa li a nyanyangida okafo taka kundafana kombinga yonghalo yoonakufya. Okwa ulika mokafo omo okudja mOmishangwa kutya omwenyo ihau fi oshali ya dja kuKalunga, ndele kau fi oshinima osho twa dalwa nasho, ngaashi eengeleka dihapu hadi hongo. Mo 1837, omufita wedina George Storrs okwa li a mona okopi yokafo oko, ofimbo a li meshina lokolutenda. Okwe ka lesha nokwa li a tomhwa kutya okwa mona oshili ya fimana. Okwa li a tokola okulombwela vamwe kombinga  yaasho e lihonga. Mo 1842, okwa li a yandja oipopiwa ya pambafana i na oshipalanyole shihokwifa, tashi ti: “Epulo — Mbela ovakolokoshi ove na omwenyo ihau fi?” Omunhu umwe oo a li e lihonga kuGeorge Storrs okwa li omulumenhu omunyasha wedina Charles Taze Russell.

14. Omeenghedi dilipi omumwatate Russell nosho yo ovayambididi vaye va mona ouwa moilonga yokulonga ondjila yopamhepo, oyo ya longwa mefimbo la pita? (Tala yo efano.)

¹⁴ Omeenghedi dilipi omumwatate Russell nosho yo ovayambididi vaye va mona ouwa moilonga yokulonga ondjila yopamhepo oyo ya longwa mefimbo la pita? Eshi va li tava konakona, ova li va dula okutala momambo ngaashi emboitya lexicons, o-concordances nosho yo momatoloko e lili noku lili Ombiibeli, oo a hangwa a longekidwa nale, ofimbo inava hovela oilonga yavo. Ova li yo va mona ouwa momapekapeko Ombiibeli ovalumenhu ngaashi Henry Grew, George Storrs navakwao. Omumwatate Russell nosho yo ovayambididi vaye ova li va yambidida oilonga yokulonga ondjila yopamhepo, eshi va nyanyangida omambo mahapu nosho yo oufo, ovo va kundafana oikundafanwa yopaMbiibeli.

15. Exumokomesho lididilikwedi lilipi la li la ningwa mo 1919?

¹⁵ Mo 1919, Babilon Shinene kasha li vali tashi pangele oshiwa shaKalunga. Momudo oo, “omupiya omudiinini nomunaendunge” okwa li a hovela okulonga, opo ovanamitimadiwa va dule okweenda ‘mOndjila iyapuki.’ (Mat. 24:45-47) Oilonga oyo ya longwa kuvamwe mefimbo la pita, opo va longekide ondjila, oya kwafela ovanhu va ende mondjila oyo ya kula, eshi ve lihonga shihapu kombinga yaJehova nomalalakano aye. (Omayel. 4:18) Otava dulu yo okukala metwokumwe noiteelelwa yaJehova monghalamwenyo yavo. Jehova ka li a teelela oshiwana shaye shi ninge omalunduluko aeshe oo a pumbiwa pefimbo limwe. Ponhele yaasho, okwa enda ta koshola oshiwana shaye. (Tala oshimhungu “ Jehova okwa enda ta koshola oshiwana shaye.”) Inatu hafa tuu eshi hatu ka dula okuhafifa Kalunga ketu moinima aishe! — Kol. 1:10.

16. Oilonga yokukaleka po “Ondjila iyapuki” ilipi ya li ya longwa okudja mo 1919? (Jesaja 48:17; 60:17)

¹⁶ Ondjila keshe oya pumbwa okukala tai wapekululwa pandjikilile, opo i kale monghalo iwa. Okudja mo 1919, oilonga yokulonga “Ondjila iyapuki” oya twikila, opo ovanhu vahapu va dule okudja mo muBabilon Shinene. Omupiya omudiinini nomunaendunge, oo opo a li a nangekwa po, okwa li ta longo, nomo 1921, okwa li a nyanyangida oshikwafifo shokukonakona Ombiibeli osho sha nuninwa okukwafela ovo opo tave lihongo oshili yOmbiibeli. Oshishangomwa osho o-The Harp of God, mokweendela ko kwefimbo osha li sha andjakanekwa eekopi hanga omamiliyona ahamano momalaka 36, navahapu ove lihonga oshili okupitila moshishangomwa osho. Mopaife otu na oshishangomwa shipe osho hatu longifa okukonakona Ombiibeli navamwe, embo Nghee to dulu okuhafela onghalamwenyo fiyo alushe! Momukokomoko aushe womafiku axuuninwa, Jehova okwa kala ta longifa ehangano laye, opo a yandje eendja dopamhepo, odo tadi tu kwafele atushe, opo tu dule okweenda ‘mOndjila iyapuki.’ — Lesha Jesaja 48:17; 60:17.

17-18. “Ondjila iyapuki” otai tu twala peni?

¹⁷ Ohatu dulu okutya ngeenge umwe okwa tambula ko ekonakonombiibeli, okwa mona omhito yokweenda ‘mOndjila iyapuki.’ Vamwe ohava ende mo ashike oshinano shixupi, ndele tava di mo mondjila oyo ya kula. Ofimbo vamwe va tokola toko okutwikila okweenda mondjila oyo fiyo osheshi va fika kefikilo lavo. Efikilo olo olilipi?

¹⁸ Ovo ve na eteelelo lokuya meulu, “Ondjila iyapuki” otai va twala “moparadisa yaKalunga” meulu. (Eh. 2:7) Ovo ve na eteelelo loku ka kala kombada yedu, ondjila oyo ya kula otai va twala mewaneneno pexulilo lomido 1 000. Ngeenge oto ende mondjila oyo ya kula kunena, ino tala konima. Ino dja mo mondjila oyo fiyo osheshi wa manifa olweendo loye lokuya mounyuni mupe. Ohatu ku halele “olweendo liwa.”