Inda koshikalimo

Inda koshikalimo

‘Kaleni mu na omikalo diwa mokati kovapaani’

‘Kaleni mu na omikalo diwa mokati kovapaani’

‘Kaleni mu na omikalo diwa mokati kovapaani’

“Fimanekeni aveshe, holeni [oukumwe aushe wovamwatate, NW].”

1 PETRUS 2:17.

OMIDO dihapu da pita, omutoolinghundana woshifokundaneki muAmarillo, Texas, mOilongo yaHangana yaAmerika, okwa talela po eengeleka di lili noku lili moshitukulwa nokwa hokolola shi na sha noidjemo oyo a mona. Ongudu yonhumba okwa li ye mu kumwifa. Okwa ti: “Oule womido nhatu onda kala handi i koyoongalele yoitukulwa yokomudo yEendombwedi daJehova kEndiki laaveshe lomuAmarillo. Eshi nde limbwanga mumwe navo, inandi mona nande oumwe ta xwameke okashekeleta, ta patulula okandoxa kobiila ile ta longifa omalaka mai. Ovo ashike ongudu yovanhu ovo nda shakeneka va koshoka monghedi ya shiya ko, have lihumbata nawa elela, hava djala nawa nove na omikalo diwa.” Omatyekosha a faafana e na sha nEendombwedi daJehova okwa kala nokunyanyangidwa oikando ihapu. Omolwashike Eendombwedi hadi pandulwa luhapu kovanhu ovo ve he fi veitavelo lado?

2 Luhapu, oshiwana shaKalunga osha pandulwa omolwelihumbato lasho liwa. Nonande omifikamhango otadi xutuka apeshe, Eendombwedi daJehova oda tala ko omifikamhango da denga mbada di na sha nelihumbato di li oshinakuwanifwa osho shi li oshitukulwa shelongelokalunga lado. Odi shi shii kutya oilonga yado otai yandje efano li na sha naJehova nosho yo novamwaxe Ovakriste nonokutya elihumbato lado liwa otali popile oshili oyo tadi udifa. (Johannes 15:8; Titus 2:7, 8) Natu tale hano nghee tu na okukala nomikalo diwa nokungaha ohatu twikile okudiinina edina liwa laJehova nosho yo lEendombwedi daye nohatu ka mona ouwa mokuninga ngaho.

Oukwaneumbo wopaKriste

3. Omaukwaneumbo opaKriste okwa pumbwa okwaamenwa kushike?

3 Natu tale kelihumbato letu moukwaneumbo. Embo Die Neuen Inquisitoren: Religionsfreiheit und Glaubensneid (Ovatokoli vape: Emanguluko lomalongelokalunga nefupa lopamalongelokalunga) la shangwa kuGerhard Besier naErwin K. Scheuch, otali ti: “[KEendombwedi daJehova] oukwaneumbo oo oshinima shimwe sha amenwa unene.” Epopyo olo oli li paushili nope na shihapu kunena osho oukwaneumbo wa pumbwa okwaamenwa kusho. Ope na ounona ovo “ve he neduliko kovakulunhu” nosho yo ovakulunhu ovo “ve he nohole” ile “ovahenalidiliko.” (2 Timoteus 3:2, 3) Omaukwaneumbo oku li eenhele omo ovalihomboli tava longifile ookaume komohombo eenghono, ovadali tava ningi nai ounona vavo ile itave va file oshisho nosho yo omo ounona ve li ovanashibofa, tava kufa ombinga melongifo loingangamifi nosho yo moluhaelo ile tava fiye po omaumbo. Aishe oyo oi li enwefemo la nyika oshiponga ‘lomhepo younyuni.’ (Ovaefeso 2:1, 2) Otwa pumbwa okwaamena omaukwaneumbo etu komhepo ya tya ngaho. Ohatu shi ningi ngahelipi? Omokudulika komayele nosho yo kewiliko laJehova li na sha noilyo yomaukwaneumbo.

4. Oinakuwanifwa ilipi oilyo youkwaneumbo wopaKriste i ninafane?

4 Ovalihomboli Ovakriste ova dimina kutya ove na oshinakuwanifwa shokufilafana oshisho pamaliudo, pamhepo nosho yo palutu. (1 Ovakorinto 7:3-5; Ovaefeso 5:21-23; 1 Petrus 3:7) Ovadali Ovakriste ove na oinakuwanifwa ya kwata moiti i na sha novana vavo. (Omayeletumbulo 22:6; 2 Ovakorinto 12:14; Ovaefeso 6:4) Ndele eshi ounona momaumbo opaKriste tava kulu, otave lihongo kutya navo ove na yo oinakuwanifwa. (Omayeletumbulo 1:8, 9; 23:22; Ovaefeso 6:1; 1 Timoteus 5:3, 4, 8) Okuwanifa po oinakuwanifwa yomaukwaneumbo otashi pula eenghendabala, etokolotoko nosho yo omhepo yohole noyeliyambo mwene. Ndele apa ngoo pe fike eenghendabala doilyo youkwaneumbo aishe dokuwanifa po oinakuwanifwa yavo oyo va pewa kuKalunga, opo ngoo tapa kala pe fike okukala kwavo ve li enangeko noupuna koilyo youkwaneumbo ikwao nosho yo keongalo. Sha fimana unene, otava fimaneke Omutoti woukwaneumbo, Jehova Kalunga.—Genesis 1:27, 28; Ovaefeso 3:15.

Oumwainafana wopaKriste

5. Omanangeko noupuna elipi hatu mono meendafano letu nOvakriste vakwetu?

5 Tu li Ovakriste, otu na yo oinakuwanifwa i na sha novaitaveli vakwetu meongalo noxuuninwa ‘noukumwe aushe wovamwatate mounyuni.’ (1 Petrus 5:9, NW) Ekwatafano letu neongalo ola fimanenena omolwoukolele wetu wopamhepo. Ngeenge hatu endafana nOvakriste vakwetu, ohatu hafele etwomukumo lavo nosho yo eendja dopamhepo tadi palula odo da dja ‘komupiya omudiinini nomunaendunge.’ (Mateus 24:45-47) Ngeenge otu na omaupyakadi, ohatu dulu okuya kovamwatate opo tu mone omayele e li pandunge oo e likolelela komafinamhango opamishangwa. (Omayeletumbulo 17:17; Omuudifi 4:9; Jakob 5:13-18) Ngeenge otu na omhumbwe, ovamwatate ihave tu efa ongaho. Kashi fi tuu enangeko noupuna okukala oshilyo shehangano laKalunga!

6. Ongahelipi Paulus a ulika kutya otu na oinakuwanifwa i na sha nOvakriste vakwetu?

6 Ndelenee katu li meongalo tu kale ashike hatu tambula; otu li mo yo okuyandja. Doshili, Jesus okwa ti: “Okuyandja oku nelao komesho yokutambula.” (Oilonga 20:35) Omuyapostoli Paulus okwa divilika omhepo yokuyandja eshi a shanga ta ti: “Tu diinineni ehepaululo [lomoipafi] leteelelo letu tu he nomatengauko, osheshi omuudaneki Oye omudiinini, ndele tu filafaneni oshisho fye tu twafane omukumo mohole nomoilonga iwa. Tu ha efe [po okwoongala pamwe], ngaashi vamwe [ve na ondjikilile yoku shi ninga], ndelenee tu kumaidafaneni, unene eshi tamu mono efiku olo tali ehene popepi.”—Ovaheberi 10:23-25, yelekanifa NW.

7, 8. Ongahelipi hatu dulu okuulika oikala yokuyandja meongalo letu nosho yo shi na sha nOvakriste vakwetu moilongo imwe?

7 Meongalo, ohatu ‘hepaulula eteelelo letu’ ngeenge hatu yandje omatyekosha pefimbo lokwoongala ile mokukufa ombinga moprograma meenghedi dimwe vali di lili. Eenghendabala da tya ngaho ohadi tu ovamwatate omukumo shili. Ohatu va tu yo omukumo meenghundafana detu navo komesho nosho yo konima yokwoongala. Olo olo efimbo hatu dulu okunghonopaleka ovo va nghundipala, okuhekeleka ovo va polimana nosho yo ovo tava vele. (1 Ovatessaloniki 5:14) Ovakriste ovanashili ove li ovayandji nehalo liwa ngeenge tashi uya pokuyandja kwa tya ngaho, naasho osho shi li etomheno molwaashi vahapu vomwaavo hava holoka pokwoongala kwetu oshikando shotete hava kala va kumwa kohole oyo hava mono mokati ketu.—Epsalme 37:21; Johannes 15:12; 1 Ovakorinto 14:25.

8 Ndele nande ongaho, ohole yetu inai ngabekelwa ashike eongalo letu. Oya kwatela mo oukumwe aushe wovamwatate mounyuni aushe. Pashihopaenenwa, omolwaasho pe na oukefa vOmayambidido Omalupale Ouhamba mOlupale lOuhamba keshe. Olupale lOuhamba letu otashi dulika li li monghalo iwa, ndele otu shi shii kutya omayovi Ovakriste vakwetu moilongo imwe kae na eenhele diwa dokwoongalela. Ngeenge hatu yandje omayambidido e na sha nOmalupale Ouhamba, ohatu ulikile oohandimwe va tya ngaho ohole nokuli nonande katu va shii paumwene.

9. Etomheno la fimana olilipi molwaashi Eendombwedi daJehova di holafane?

9 Omolwashike Eendombwedi daJehova di holafane? Doshili, Jesus okwe di lombwela di ninge ngaho. (Johannes 15:17) Natango, ohole oyo ve holafane nayo oi li oumbangi kutya omhepo yaKalunga otai longo muvo ve li oohandimwe nosho yo ongudu. Ohole oi li oshitukulwa ‘shoiimati yomhepo.’ (Ovagalati 5:22) Eshi Eendombwedi daJehova tadi konakona Ombibeli, tadi kala pokwoongala kwopaKriste nosho yo tadi ilikana alushe kuKalunga, ohole ohai ningi oshinima shopaushitwe kuvo nonande odi li mounyuni omo ‘ohole yavahapu ya talala.’—Mateus 24:12.

Nghee tu na okuungaunga noulikumwe wovanhu mounyuni

10. Oshinakuwanifwa shilipi tu na shi na sha noulikumwe wovanhu mounyuni?

10 Okutumbula kwaPaulus “ehepaululo lomoipafi leteelelo letu” otaku tu dimbulukifa oshinakuwanifwa vali shimwe. Ehepaululo lomoipafi olo ola kwatela mo oilonga yokuudifila onghundana iwa ovo ve he fi natango ovamwatate Ovakriste. (Mateus 24:14; 28:19, 20; Ovaroma 10:9, 10, 13-15) Okuudifa kwa tya ngaho oku li yo oshilonga shokuyandja. Okukufa ombinga muko, otaku tu pula efimbo, eenghono, elilongekido, elideulo nosho yo okulongifa oiniwe yopaumwene. Ndele nande ongaho, Paulus okwa shanga yo ta ti: “Aame omunashikolo wOvagreka nowaava ve he fi Ovagreka, [nowovanaendunge nowomalai]; kombinga yange hano onda hala ndi mu udifile evangeli nanye yo ava mu li muRoma.” (Ovaroma 1:14, 15) Ngaashi Paulus, nafye yo inatu kala tu va luva eshi hatu futile po “oshikolo” osho.

11. Omafinamhango avali opamishangwa elipi taa pangele ekwatafano letu nounyuni, ndele oshike osho twa dimina?

11 Mbela otu na natango oinakuwanifwa imwe vali i na sha naavo ve he fi ovaitaveli vakwetu? Osho lela. Doshili, otwa dimina kutya ‘ounyuni aushe ou li mepangelo lomunawii.’ (1 Johannes 5:19) Otu shi shii kutya Jesus okwa popya shi na sha novahongwa vaye ta ti: “Vo kave fi [oshitukulwa shounyuni], ngaashi Ame ndi he fi [oshitukulwa shounyuni].” Ndele nande ongaho, otu li mounyuni, hatu longo muo nohatu mono omayakulo muo. (Johannes 17:11, 15, 16, yelekanifa NW.) Onghee hano, otu na oinakuwanifwa moulikumwe wovanhu mounyuni. Oilipi mbela? Omuyapostoli Petrus okwa nyamukula epulo olo. Okafimbo kanini omanga Jerusalem inashi hanaunwa po, okwa shangela Ovakriste muAsia Linini, noshitukulwa shonhumba monhumwafo oyo otashi tu kwafele tu kale nekwatafano nounyuni li li pandjele.

12. Omonghedi ilipi Ovakriste ve li “ovaenda novanailongo,” nokungaha oshike ve na okulidilika?

12 Shotete, Petrus okwa ti: “Ovaholike, ohandi mu kumaida ngaashi ovaenda novanailongo, mu lidilike okahalu kombelela haka lwifa omwenyo.” (1 Petrus 2:11) Ovakriste vashili ove li “ovaenda novanailongo” meityo lopamhepo, molwaashi elitulemo lavo lashili ola yukifwa keteelelo lomwenyo waalushe—ovavaekwa nomhepo omeulu ndele “eedi dimwe” omeduparadisa lomonakwiiwa. (Johannes 10:16; Ovafilippi 3:20, 21; Ovaheberi 11:13; Ehololo 7:9, 14-17) Ndelenee ouhalu wombelela oshike? Owa kwatela mo oinima ngaashi ehalo lokukala oshipuna, lokukala nondodo yopombada, oluhaelo nosho yo ouhalu oo tau hepaululwa u li “efupa” nosho yo ‘olwisho.’—Ovakolossi 3:5; 1 Timoteus 6:4, 9; 1 Johannes 2:15, 16.

13. Ongahelipi ouhalu wombelela hau “lwifa omwenyo” wetu?

13 Ouhalu wa tya ngaho ohau “lwifa omwenyo” wetu shili. Ohau yahameke ekwatafano letu naKalunga nokungaha otau tula moshiponga eteelelo letu lopaKriste (“omwenyo” wetu ile okukalamwenyo kwetu). Pashihopaenenwa, ngeenge otwa kulike elitulemo moinima ya nyata, ongahelipi hatu dulu okuyandja omalutu etu “eyambo liyapuki li nomwenyo, la wapalela Kalunga”? Ngeenge otwa wila momwiyo wokuhola omaliko, ongahelipi hatu dulu okukala hatu ‘kongo tete ouhamba’? (Ovaroma 12:1, 2; Mateus 6:33; 1 Timoteus 6:17-19) Onghatu i li nawa oyo okulandula oshihopaenenwa shaMoses, mokwaanya okukokwa kounyuni ndele hatu pitifa komesho oilonga yokulongela Jehova mokukalamwenyo kwetu. (Mateus 6:19, 20; Ovaheberi 11:24-26) Osho osho oshinima sha fimana opo tu dule okukala nondjele mekwatafano letu nounyuni.

‘Kaleni nomikalo diwa’

14. Omolwashike fye tu li Ovakriste hatu kendabala okukala nomikalo diwa?

14 Omufindalandu vali umwe wa fimanenena otau hangika meendjovo daPetrus da landula ko, tadi ti: “[Kaleni . . . mu na omikalo diwa, OB-1986] mokati kovapaani, opo nee eshi tave mu popile mowii ngaashi ovalongi vowii, mokutala [oilonga] yeni iwa va hambelele Kalunga mefiku lekongo.” (1 Petrus 2:12) Tu li Ovakriste, otu na okukendabala tu kale oshihopaenenwa shiwa. Kofikola, ohatu lihongo noudiinini. Keenhele doilonga yetu ohatu longo noudiinini nosho yo pauyuki—nokuli nonande ovayandji voilonga otava monika ve he na ondjele. Moukwaneumbo wa tukauka paitavelo, omulumenhu ile omukainhu omwiitaveli oku na okuninga eenghendabala de likalekelwa opo a landule omafinamhango opaKriste. Kashi fi shipu alushe okuninga ngaho, ndelenee otu shi shii kutya elihumbato letu li shii okuhopaenenwa otali hafifa Jehova noluhapu ohali kala li na enwefemo liwa kwaavo ve he fi Eendombwedi.—1 Petrus 2:18-20; 3:1.

15. Otu shi shii ngahelipi kutya omufika wa denga mbada welihumbato lEendombwedi daJehova owa shiivika apeshe?

15 Okupondola kwEendombwedi daJehova mokukaleka po omifikamhango di shii okuhopaenenwa otaku limonikila momatyekosha e na sha nado oo a nyanyangidwa oule womido. Pashihopaenenwa, Il Tempo yaItalia oya ti: “Ovanhu ovo hava longo pamwe nEendombwedi daJehova ove di hepaulula di li ovalongi ovayuki, nomolwaashi odi na unene oushili shi na sha neitavelo lado, otadi monika di na elitulemo unene mulo sha pitilila; ndele nande ongaho, odi shii okufimanekwa molwoudiinini wado wopaenghedi.” OHerald yaBuenos Aires muArgentina oya ti: “Eendombwedi daJehova oda ulika oule womido kutya do odi li didiinini moilonga, ovanhu hava diladila, hava kwata nawa oinima nodi li yo ovakwashiwana ovatilikalunga.” Omuhongwanhu Omurusia Sergei Ivanenko okwa ti: “Eendombwedi daJehova oda shiivika mounyuni aushe di li ovanhu ovo hava dulika filufilu komhango naunene tuu oda shiivikila oikala yado youdiinini mokufuta oifendela.” Omenindjela yonhele yonhumba moZimbabwe oyo Eendombwedi daJehova da longifa okuningila oshoongalele, oya ti: “Ohandi mono Eendombwedi dimwe tadi toola po eembapila notadi wapaleke oundjuwo. Eenhele domaulikilo ohadi fiwa da yela nawanawa. Ovanyasha veni vomido omulongo nasha ohave lihumbata pamafinamhango. Onda hala ngeno mounyuni aushe mu kale Eendombwedi daJehova dihapu.”

Okudulika kwopaKriste

16. Ekwatafano letu novapangeli vomounyuni ola tya ngahelipi, nomolwashike?

16 Petrus okwa popya yo shi na sha nekwatafano letu novapangeli vomounyuni. Okwa ti: “Dulikeni kukeshe epangelo lopanhu omolwOmwene, nge kohamba, omukulunhu waaveshe, ile komalenga a tumwa kuye okuhandukila ovanyoni nokupanda ava hava wanifa ouwa. Osheshi ehalo laKalunga oleli, onye mokulonga ouwa mu mweneke [omapopyo ongaho, NW] ovanhu omalai ve he neendunge.” (1 Petrus 2:13-15) Otu na olupandu molwomauwa oo hatu mono komapangelo e li melandulafano, nomokudulika keendjovo daPetrus ohatu fimaneke eemhango dao nohatu futu oifendela. Nonande otwa dimina kutya Kalunga okwa pitika omapangelo a kale noufemba wokuhandukila ovo tava nyono omhango, etomheno la fimana molwaashi hatu dulika kovapangeli vomounyuni “omolwOmwene.” Oshi li ehalo laKalunga. Natango, inatu hala okudinifa edina laJehova mokuhandukilwa molwokunyona.—Ovaroma 13:1, 4-7; Titus 3:1; 1 Petrus 3:17.

17. Ngeenge “ovanhu omalai ve he neendunge” tave tu pataneke, ohatu dulu okukala tu na elineekelo mushike?

17 Mupya munene, ‘ovanhu vamwe omalai ve he neendunge’ ovo ve li peendodo deenghonopangelo ohave tu hepeke ile ve tu pataneke meenghedi di lili noku lili—ngaashi mokuxumifa komesho omapopyo oipupulu oku tu popila mowii. Ndelenee pefimbo laJehova la wapala, omapopyo avo oipupulu ohaa nyanekwa alushe pomutenya nokungaha ‘omapopyo avo ongaho’ ohaa mwenekwa filufilu. Oudiinini wetu welihumbato lopaKriste otau yelifa kutya oolyelye tava popi oshili. Omolwaasho ovakwanepangelo ovanashili luhapu ohave tu pandula kutya otu li ovalongi vouwa.—Ovaroma 13:3; Titus 2:7, 8.

Ovapiya vaKalunga

18. Tu li Ovakriste, omeenghedi dilipi hatu dulu okuhenuka okulongifa nai emanguluko letu?

18 Petrus paife ota londwele ta ti: “Ongaashi ovamangululwa, ndelenee hamanguluko lokulituvika nalo oulunde, ndelenee ongaashi ovapiya vaKalunga.” (1 Petrus 2:16; Ovagalati 5:13) Kunena, eshiivo letu loshili yOmbibeli otali tu mangulula komahongo omalongelokalunga oipupulu. (Johannes 8:32) Natango, otu na emanguluko lokuninga omatokolo nohatu dulu okuninga omahoololo. Ndele nande ongaho, ihatu longifa nai emanguluko letu. Ngeenge hatu ningi omahoololo e na sha neendafano, omidjalo, eliwapeko, omalihafifo—nokuli noikulya nosho yo oikunwa—ohatu dimbuluka kutya Ovakriste vashili ove li ovapiya vaKalunga ndele kave na okulihafifa vo vene. Ohatu hoolola okulongela Jehova ponhele yokukala ovapiya vouhalu wombelela yetu ile veemode novoikala younyuni.—Ovagalati 5:24; 2 Timoteus 2:22; Titus 2:11, 12.

19-21. (a) Ohatu tale ko ngahelipi ovo ve li peendodo deenghonopangelo mounyuni? (b) Ongahelipi vamwe va ulika ‘ohole yokuhola oukumwe aushe wovamwatate’? (c) Oshinakuwanifwa shetu sha fimana unene oshilipi?

19 Petrus okwa twikila ko ta ti: “Fimanekeni aveshe, holeni [oukumwe aushe wovamwatate, NW], tileni Kalunga, fimanekeni ohamba.” (1 Petrus 2:17) Molwaashi Jehova Kalunga okwa efa ovanhu va kale neendodo deenghonopangelo di lili noku lili, ohatu ulikile ovanhu va tya ngaho efimano la yeleka. Ohatu ilikana nokuli omolwavo, opo tu kale nomhito yokuwanifa po oukalele wetu nombili nosho yo neliyandjo lometilokalunga. (1 Timoteus 2:1-4) Ndelenee pefimbo opo tuu opo, otu ‘hole oukumwe aushe wovamwatate.’ Ohatu lalakanene alushe ouwa wovamwatate Ovakriste, ndele hawii.

20 Pashihopaenenwa, eshi oshiwana shimwe shaAfrika kwa li sha tukaulwa omolwelongifo leenghono lopamihoko, elihumbato lopaKriste lEendombwedi daJehova okwa li li liwetikile mo. Oshifokundaneki Reformierte Presse shaSwitzerland osha kundaneka tashi ti: “Mo 1995, African Rights . . . okwa li la dula okuyandja oumbangi kutya eengeleka adishe okwa li da kufa ombinga [melipumomumwe olo] kakele kEendombwedi daJehova.” Eshi eenghundana doiponga oyo da fika keembinga dikwao dounyuni, Eendombwedi daJehova muEuropa oda tuma divadiva oikulya nosho yo ekwafo lopaunamiti kovamwaxe nosho yo kuvamwe moshilongo osho sha mona oixuna. (Ovagalati 6:10) Ova dulika keendjovo dOmayeletumbulo 3:27, tadi ti: “Ino anya okumonifila omukwanaluhepo ouwa, ngenge ho dulu oku shi ninga.”

21 Ndelenee ope na oshinakuwanifwa osho sha fimana unene shi dulife okukala hatu fimaneke ovapangeli vomounyuni nosho yo nokuli shi dulife okukala nohole yokuhola ovamwatate. Oshilipi mbela osho? Petrus okwa ti: “Tileni Kalunga.” Otu na oshikolo kuJehova shi dulife unene pwaasho tu na komunhu keshe. Ongahelipi taku dulu okutiwa kutya eshi oshoshili? Nongahelipi hatu dulu okukaleka pandjele oinakuwanifwa yetu kuKalunga naayo tu na okuwanifila ovapangeli vomounyuni? Omapulo oo otaa ka nyamukulwa moshitukulwa tashi landula.

[Omapulo ekonakono]

1, 2. (a) Etyekosha li na sha nEendombwedi daJehova lilipi la yandjwa komutoolinghundana woshifokundaneki shonhumba? (b) Omolwashike Eendombwedi daJehova hadi kendabala okudiinina omifikamhango da denga mbada di na sha nelihumbato?

[Efano pepandja 19]

Ongahelipi oukwaneumbo wopaKriste tau dulu okukala odjo yehafo linene?

[Efano pepandja 20]

Omolwashike Eendombwedi daJehova di holafane?

[Efano pepandja 20]

Ongahelipi hatu dulu okuulikila ovamwatate ohole nokuli nonande katu va shii paumwene?

[Efano pepandja 23]

Oto dimbuluka?

• Oinakuwanifwa ilipi Ovakriste ve na moukwaneumbo?

• Ongahelipi hatu dulu okuulika oikala yokuyandja nehalo liwa meongalo?

• Oinakuwanifwa ilipi tu na i na sha noulikumwe wovanhu mounyuni?

• Omauwa amwe elipi haa di mokudiinina kwetu omufika welihumbato wa denga mbada?