OMUKAINHU umwe efiku limwe eshi a penduka ongula okwa hanga okapakete poshivelo sheumbo laye. Okwe ka kufa po nokutalaatala, ndele mepandavandava kamwa li nande omunhu te linyenge. Okwa diladila meni laye kutya ope na umwe oo e ka eta po oufiku. Okwe ka patulula kanini nokwa shuna diva meumbo ndele ta idile omuvelo. Omolwashike mbela? Mokapakete omo omwa li mu na oileshomwa ya kanghamena kOmbibeli oyo ya li ya shilikwa moshilongo shavo pefimbo opo. Okwa papatela okapakete nokwiilikana momutima, ta pandula Jehova omolweendja dopamhepo di na ondilo.

Oiningwanima ya tya ngaho oya li ya ningwa moNdowishi pomido do 1930 nasha. Oilonga yEendombwedi daJehova oya li ya shilikwa moilongo ihapu, fiyo osheshi kwa ka landula epangelo loNazi mo 1933. Richard Rudolph oo paife e na omido di dule 100, * okwa ti: “Otwa li twa tomhwa kutya oilonga yokuudifa kombinga yaJehova nedina laye itai dulu okwiiwa moshipala koshipango shomunhu. Oileshomwa ya kanghamena kOmbibeli oi li oilongifo ya fimana oyo hatu longifa mokukonakona paumwe nosho yo moukalele. Ndele oileshomwa ya tya ngaho kaya li vali hai monika noupu molwaashi oya li ya shilikwa mo moshilongo. Otwa li hatu lipula kutya ohatu ka dula ngahelipi okutwikila noilonga yetu.” Richard okwa li a mona diva kutya ota dulu okukwafela mokukandula po omhumbwe ya tya ngaho monghedi inai longifwa nale. Osho osha li shi na okuningwa momididimbe deemhunda.—Ovatok. 9:36.

Ngeenge owa ende wa landula omulonga Elbe (ile Labe) oto ka hanga eemhunda dinene (Krkonoše), odo paife da tukula pokati Czech Republic naPoland. Nonande eemhunda odo odi na ashike oule weemeta 1 600, oda li hadi ifanwa o-arctic island muEuropa lopokati molwaashi oda li da talala neenghono. Omingenge deemhunda odo oda li hadi kala da uvikwa kolumi leemeta nhatu oule wetatamudo. Ovo va li ihave lipula shi na sha nonghalo yomhepo oyo hai lunduluka diva ova li hava hangwa ombadilila koshitwime osho sha li hashi uvike oshitukulwa ashishe.

Oule womido omafele, eemhunda odo oda kala da fa eengaba dopaushitwe odo da tukula ko oitukulwa, omauhamba noilongo. Oshitukulwa osho sha kitakana  neenghono osha li shidjuu okupashukila, onghee hano, nale ovanhu vahapu moshitukulwa osho ova li hava vakele oinima moshilongo tava endele keemhunda odo. Mo 1930 nasha, eshi eemhunda odo dinene da ka longifwa okutukula pokati Czechoslovakia naNdowishi, Eendombwedi odo da li da tokola toko oda li da hovela okukala hadi ende moundjila vookalyamupombo ovo va li ihava endwa vali. Omolwashike mbela? Oda li hadi ende moundjila ovo eshi da li hadi ka tala oileshomwa ya kanghamena kOmbibeli oko ya li hai monika noupu. Omunyasha Richard okwa li umwe womEendombwedi odo.

Richard okwa ti: “Otwa li hatu i keemhunda odo momaxuliloshivike tu li meengudu dovanhu vaheyali, ovamati twa djala twa fa hatu ka enda. Osha li hashi tu pula eevili nhatu lwaapo tu tavakane eemhunda odo okudja koNdowishi opo tu ka fike konhele oko ovanhu vahapu va li hava i komafudo yedina Špindlerův Mlýn, i li eekilometa 16.5 lwaapo okudja muCzech. Pefimbo opo, moshitukulwa omo omwa li hamu kala Ovandowishi vahapu. Umwe womuvo omunafaalama oo a li a dimina a kale ta longele kumwe novamwatate. Omunafaalama oo okwa li e na etemba hali nanwa keenghambe olo kwa li ha longifa okuhumbata ovatalelipo. Ndele okwa li a dimina opo a kale ha ka tala oipakete yoileshomwa netemba olo pondoolopa i li popepi, opo ya li hai tulwa ngeenge ya tumwa neshina lokolutenda okudja koPrague. Oipakete oyo okwa li he i twala kofaalama yaye noku i holeka metala lomwiidi woimuna ofimbo a teelela ovo tave i ile ve i twale koNdowishi.”

Richard okwa twikila ko ta ti: “Eshi twa ya kofaalama oko, otwa li twa yadeka eendjato detu dopombuda noileshomwa odo da longelwa unene okuhumbata oinima idjuu. Keshe umwe okwa li a humbata ondjudo yeekilograma 50.” Opo ovamwatate ovo vaha monike, ova li hava i molweendo eshi kwa laula, tava i eshi etango tali ningine nokufika komaumbo fimbo inali pita. Ernst Wiesner, oo a li omupashukilishikandjo moNdowishi pefimbo opo okwa popya kombinga yanghee va li hava shilipaleke kutya ove li meameno a ti: “Ovamwatate vavali ova li hava tetekele komesho, opo nee ngeenge ova shakene nomunhu ova li hava tema okamundilo oko ke li edidiliko. Olo ola li edidiliko kovamwatate ovo va li hava kala konima yavakwao oshinano sheemeta 100 lwaapo va humbata oinima idjuu opo va hondame moixwa oyo i li polwaamba londjila fiyo osheshi ovo vavali va tetekela komesho va aluka noku va pa edidiliko lonhumba, olo la li hali lundululwa oshivike keshe.” Ashike ovapolifi vaNdowishi ovo va li hava kala va djala omudjalo mumbulau havo aveke va li va nyika oshiponga.

 Richard okwa ti: “Komatango efiku limwe onda li ndi na okulonga olutaima, onghee hano, onda li nda fyaala kuCzech kuvakwetu. Eshi nda ka shikula ko okwa li kwa laula noku na oshitwime, nonda li handi kakama koutalala eshi handi ende molumi. Onda li nda kanena moixwa yokeemhunda nonda kala handi pamhadala ondjila oule weevili dihapu. Luhapu osho hashi ende ngaho eshi ovanhu vahapu ovo hava i momalweendo okeemhunda hava fi. Ovamwatate onde ke va mona ashike ongula ya kula eshi tava aluka nale.”

Ongudu inini yovamwatate ovaladi oya kala hai i keemhunda oshivike keshe oule womido nhatu lwaapo. Pokufu, ova li hava humbata oileshomwa yavo tava ende keemhunda va djala oinima keemhadi opo va dule okweenda kombada yolumi. Luhapu eengudu odo di na ovamwatate 20 lwaapo oda li hadi tauluka eengaba omutenya, tadi ende moundjila vomalweendo ovo va didilikwa. Opo va ulike kutya ove li ashike ongudu yovaendi ovo inava nyika oshiponga, ova li hava i novamwameme vamwe. Vamwe ova li hava piti komesho nova li hava umbu omambale avo mombada ngeenge ova mono kutya ope na oshiponga shonhumba.

Oshike sha li hashi ningwa po ngeenge ovo va ka talele oileshomwa ova fiki? Opa li hapa ningwa omalongekido opo ku shilipalekwe kutya oileshomwa oya tukulilwa ovanhu diva. Ngahelipi mbela? Oishangomwa oya li hai pakelwa moupakete vanini noya li hai twalwa ketulilo leshina lokolutenda laHirschberg. Opo nee oya li hai tuminwa koitukulwa i lili noku lili yaNdowishi, oko ovamwatate novamwameme va li have i yandje nelungi kovaitaveli vakwao ngaashi sha popiwa metetekelo. Onghee hano, osho sha li hashi ende ngaho opo ku tandavelifwe oileshomwa nosha li tashi dulu okweetifa oilanduliko ya kwata moiti ngeenge osha monika mo. Ndele efiku limwe otwa li twa kundana oshinima shimwe osho twa li inatu teelela.

Mo 1936, onhele opo pa li hapa fikile oileshomwa i li popepi naBerlin oya li ye lituwa kopolifi. Moinima oyo ya li ya hangwa ponhele opo omwa li mwa kwatelwa oipakete itatu ya tumwa komunhu umwe ehe shiivike wokuHirschberg. Opolifi oya li ya konakona eke olo la shanga opo i mone kutya olyelye e kwetele komesho ongudu oyo noku mu kwata po. Diva konima yaasho, opa li vali pa monika ovafekelwa vavali, mwa kwatelwa Richard Rudolph, nova li va kwatwa po. Molwaashi ovamwatate ova li ve udite ve na oshinakuwanifwa, vamwe lwanima ova li va twikila okweenda moundjila ovo va nyika oshiponga.

Oishangomwa oyo ya li hai etwa moshilongo kovanhu tava tavakana eemhunda dinene i li meendjato dopombuda, otai faneke exwata linene loileshomwa olo Eendombwedi domoNdowishi da li tadi ka mona. Ashike oundjila ovo vokeemhunda dinene havo aveke va li va longifwa. Fiyo omo 1939 eshi omatangakwaita aNdowishi a kwata ko Czechoslovakia, oundjila va faafana ova li hava endwa kovanhu vopoishiindalongo woshilongo osho. Eendombwedi odo di li moilongo ikwao oyo ya shaama naNdowishi, ngaashi Fransa, Netherlands, naSwitzerland oda li hadi tula eemwenyo dado moshiponga opo di yandje eendja dopamhepo kovaitaveli vakwao ovo va li tava hepekwa.

Vahapu vomufye kunena ohatu dulu okumona oileshomwa ya kanghamena kOmbibeli shi fike peemhumbwe detu noi li momalupe e lili noku lili. Owa diladila ngoo nale kwaasho sha kwatelwa mo opo u dule okumona oishangomwa, kutya nee oho i kufa kOlupale lOuhamba ile oho i tape ko-jw.org? Otashi dulika inai etwa mo moshilongo kovanhu tava tauluka mokati koufiku eemhunda da uvikwa kolumi, ndele oya pula ovaitaveli vakwetu ovo tave tu yakula nopehe na okuliholamwene va longe noudiinini.