1, 2. (a) Kalunga okwa li a pa Adam oshali ilipi? (b) Omolwashike Kalunga a pa Adam omukulukadi? (Tala efano pehovelo loshitukulwa.)

JEHOVA okwa shita edu nelalakano. “Okwe li ma li kalwe.” (Jes. 45:18) Omunhu wotete oo a shita, Adam, okwa li a wanenena, nokwa li e mu tula meumbo liwa, oshikunino shaEden. Adam ka li tuu ta hafele okutala omiti da hapa nawa, omilonga tadi kunguluka noinamwenyo ya hafa tai danauka! Ashike okwa li a pumbwa oshinima shonhumba sha fimanenena. Jehova okwa li a ulika kutya oshike osho a li a pumbwa eshi a ti: “Keshiwa omunhu a kale aeke. Ame ohandi ke mu ningila ekwafo tali mu wapalele.” Opo nee Kalunga okwa li a kofeka Adam eemhofi didjuu, ndele okwa kufa olupati laye ‘nokwa tunga olupati omukainhu.’ Adam ka li tuu a hafa eshi a penduka! Okwa ti: ‘Eshi ekipa lomomakipa ange nonhumba yomonhumba yange. Ye e nokulukwa omukainhu, osheshi a kufwa momulumenhu.’ — Gen. 2:18-23.

² Omukainhu oo Kalunga a li apa Adam okwa li oshali ye likalekelwa molwaashi okwa li ta ka kala ekwafo la wanenena. Okwa li yo ta ka kala e na oufembanghenda we likalekelwa wokudala ounona. Nomolwaashi Adam a ‘luka omwalikadi waye Eva, osheshi ye a ninga  ina yaaveshe ava ve na omwenyo.’ (Gen. 3:20) Kalunga ka li tuu a pa ovalihomboli votete oshali ikumwifi! Ova li tava dulu okudala ovanhu vakwao va wanenena. Nokungaho, edu alishe xuuninwa ola li tali ka ninga oparadisa mu na ovanhu va wanenena tava pangele oinamwenyo. — Gen. 1:27, 28.

3. (a) Adam naEva ova li va pumbwa okuninga shike opo va nangekwe noupuna kuKalunga, ndele oshike sha ningwa po? (b) Omapulo elipi hatu ka kundafana?

³ Opo Adam naEva va hafele omanangeko noupuna oo va li va pewa, ova li ve na okudulika kuJehova nokudimina ounamapangelo waye. (Gen. 2:15-17) Ova li ashike tava ka wanifa po osho Kalunga e va lalakanena ngeenge ova ningi ngaho. Ndele shinyikifa oluhodi, ova li va nwefwa mo ‘keyoka likulu,’ Satana, nokunyona kuKalunga. (Eh. 12:9; Gen. 3:1-6) Ounashibofa oo owa kuma ngahelipi ovakainhu? Oshike osho ovakainhu ovatilikalunga vopefimbo lonale va li va pondola? Omolwashike ovakainhu ovakriste vokunena tava ifanwa “ongudu inene.” — Eps. 68:12.

4. Olyelye a pewa ombedi omolwenyono lovalihomboli votete?

⁴ Eshi Adam a pulwa kombinga younashibofa waye, okwa ninga omalipopilo ongaho, a ti: “Omwalikadi wa pa nge a kale puame, ye okwa pa nge komuti ndele ame nda lya.” (Gen. 3:12) Adam ina dopa ashike okudimina epuko laye ndele okwa li yo ta kendabala oku pa ombedi omukainhu nosho yo Kalunga, Omuyandji omunahole. Adam naEva aveshe ova nyona, ndele Adam oye a pewa ombedi omolwenyono lavo. Nomolwaasho omuyapostoli Paulus a ti kutya “oulunde wa etwa mounyuni komunhu umwe [Adam], nefyo okoulunde.” — Rom. 5:12.

5. Kalunga okwa ulika shike eshi a efa ovanhu ve lipangele va manguluka ko kuye oule wefimbo?

⁵ Ovalihomboli votete ova li va ningifwa va diladile kutya inava pumbwa Jehova a kale Omupangeli wavo. Osho osha pendula epulo eli la fimanenena li na sha nounamapangelo: Olyelye e na oufemba wokupangela? Opo Kalunga a yandje enyamukulo laalushe, okwa efa ovanhu ve lipangele va manguluka ko kuye oule wefimbo. Okwa li e shii kutya oimoniwa otai ka ulika kutya ovanhu itava pondola mokulipangela vo vene. Oule womido omafele da pita, okulipangela kwa tya ngaho okwa etela ovanhu omaupyakadi a shikulafana. Moule womido efele limwe da pita, ovanhu 100 000 000 lwaapo ova fila moita, nomuvalu oo owa kwatela mo ovalumenhu, ovakainhu nounona vehe na ondjo. Onghee hano, ope na nale oumbangi wa yela kutya ‘ondjila yomunhu kai li mepangelo lomulumenhu, nhumbi ta ende, nhumbi ta yukifa eenghatu daye.’ (Jer. 10:23) Ngeenge otwa didilike oushili oo, ohatu ka tambula ko Jehova e li Omupangeli wetu. — Lesha Omayeletumbulo 3:5, 6.

6. Moilongo ihapu, ovakainhu ohava ungaungiwa navo ngahelipi?

⁶ Kutya nee ovalumenhu ile ovakainhu, ova kala tava ungaungiwa navo nai mounyuni ou u li mepangelo laSatana. (Omuud. 8:9; 1 Joh. 5:19) Ndele eenghalo dimwe dii unene ododo da kwatela mo okuhepekwa kwovakainhu. Mounyuni aushe, okwa lopotwa eepersenda 30 lwaapo dovakainhu va hepekwa kookaume kavo ovalumenhu. Moiwana imwe ovanhu ova lenga ounona voumati molwaashi ohava diladila kutya otava ka kula ndele tava kaleke po epata nokufila oshisho ovadali ovanamido nosho yo ooinakulu nooxekulu. Ofimbo moilongo imwe ounona voukadona va talwa ko kutya kave na oshilonga, navahapu ohava dipawa fimbo inava dalwa shi dulife oumati.

7. Kalunga okwa li a pa omulumenhu nomukainhu shike opo va pondole?

⁷ Jehova iha kala a hafa ngeenge ovakainhu tava ungaungiwa navo nai. Oha ungaunga navo pauyuki nokwe va fimaneka. Osho oshi liwetikile eshi a shita Eva a wanenena noku na omaukwatya oo e mu ningifa aha kale omupika waAdam ndele ekwafo tali wapalele. Olo etomheno limwe molwaashi pexulilo lefiku etihamano lokushita,  Kalunga ‘a tala kutya aishe ei e i ninga, oya li ya wapala unene.’ (Gen. 1:31) Nopehe nomalimbililo, ‘oinima aishe’ oyo Jehova a shita oya li ya “wapala unene.” Jehova ka li tuu apa omulumenhu oo nomukainhu keshe osho va pumbwa opo va pondole!

8. (a) Ovanhu vahapu ove na elihumbato la tya ngahelipi? (b) Mondjokonona aishe yovanhu, oolyelye Kalunga a li a ulika kutya okwe va hokwa?

⁸ Eenghedi dovalumenhu novakainhu oda enda tadi xutuka konima younashibofa womuEden, noda naipala paife shi dulife nale. Ombibeli oya xungakeka kutya elihumbato lii otali ka hapupala ‘momafiku axuuninwa.’ Nokulonga owii kwovanhu oko ku li mounyuni aushe otaku ulike shili kutya otu li ‘momafimbo madjuu.’ (2 Tim. 3:1-5) Ndele mondjokonona aishe yovanhu, “Omwene, Kalunga” Omunamapangelo aeshe okwa ulika kutya okwa hokwa ovalumenhu novakainhu ovo ve mu lineekela, hava dulika keemhango daye nove liyandja kuye e li Omupangeli wavo. — Lesha Epsalme 71:5.

9. Ovanhu vangapi va xupa pEyelu, nomolwashike?

⁹ Eshi Kalunga a li a hanauna po ounyuni woukolokoshi nEyelu pefimbo laNoa, ovanhu ashike vanini va li va xupa. Ngeenge ovamwaina vaNoa ovalumenhu novakainhu ova li momwenyo natango pefimbo opo, navo ove na okukala va fila mEyelu. (Gen. 5:30) Ndele omuvalu wovalumenhu novakainhu ovo va xupa mEyelu ou fike pamwe. Ovo va xupa, oNoa nomukulukadi waye nosho yo ovanamati vatatu novakulukadi vavo. Ova li va xupifwa molwaashi ova li hava tila Kalunga nokulonga ehalo laye. Ovanhu omabiliyona ovo ve li ko kunena ova dja moludalo lovanhu ovo vahetatu ovo va li va yambididwa kuJehova. — Gen. 7:7; 1 Pet. 3:20.

10. Omolwashike ovakulukadi vootatekulululwa ovadiinini va li va yambididwa kuJehova?

¹⁰ Omido donhumba lwanima, ovakulukadi ovatilikalunga vootatekulululwa ovadiinini ova li yo va yambididwa kuKalunga. Ngeno ova li hava ngongota omolwoipewa yavo monghalamwenyo, ngeno Kalunga ine va yambidida. (Jud. 16) Omukulukadi waAbraham, Sara oo a li e na efimaneko ka li a ngongota eshi va li va fiya po onghalamwenyo youndjeko muUr noku ka kala meetenda pakafimbo koshilongo shimwe. Ndele ponhele yaasho, ‘Sara okwa li ha dulika kuAbraham nokwe mu ifana omwene.’ (1 Pet. 3:6) Diladila yo vali kuRebekka, oo a li enangekonoupuna la dja kuJehova nokwa li a ninga omukulukadi ta wapalele. Nomolwaasho itashi kumwifa eshi omushamane waye Isak a li ‘e mu hole, nokwa li a hekelekwa kefyo laina.’ (Gen. 24:67) Inatu hafa tuu kunena eshi tu na ovakainhu ovatilikalunga mokati ketu ovo va fa Sara naRebekka!

11. Ongahelipi ovadalifi vavali Ovaheberi va li va ulika ouladi?

¹¹ Eshi Ovaisrael va li moupika muEgipti, ova li va hapupala ndele Farao ta yandje elombwelo kutya ounona aveshe voumati tava dalwa nava dipawe. Ndele diladila ashike kovadalifi Ovaheberi, Sifra naPua, ovo va li hava kwatele komesho oshilonga osho. Ova li va anya okudipaa ouhanana nopehe na oumbada molwaashi ova li hava tila Jehova. Onghee hano, Jehova okwa li e va nangeka noupuna moku va pa oludalo lavo vene. — Ex. 1:15-21.

12. Oshike shididilikwedi kombinga yaDebora naJael?

¹² Pefimbo lovatokolipangeli vomuIsrael, omukainhu umwe oo a li a yambididwa kuKalunga okwa li omuprofeti omukainhu wedina Debora. Omukainhu oo okwa li a ladipika omutokolipangeli Barak nokwa li a dana onghandangala mokukwafela Ovaisrael va dje momafininiko, ashike okwa li a xunganeka kutya efimano lokufinda Ovakanaan itali ka yandjwa kuBarak. Ndele ponhele yaasho, Kalunga okwa li ta ka yandja ondjai yetangakwaita laKanaan Sisera “meke lomwalikadi.” Osho osho sha li sha ningwa eshi omukainhu ehe fi Omuisrael wedina Jael a dipaa ondjai oyo. — Ovatok. 4:4-9, 17-22.

13. Ombibeli oye tu lombwela shike kombinga yaAbigail?

 ¹³ Abigail oo a li ko mefelemudo 11 K.O.P., okwa li omukainhu omudidilikwedi. Okwa li omunaendunge, ofimbo omushamane waye, Nabal, a li omukwanyanya, omunhu wongaho noka li e na eendunge. (1 Sam. 25:2, 3, 25) Pomhito imwe, David novalumenhu vaye ova li va amena oiniwe yaNabal, ashike eshi David a li a pula e va pe oikulya, Nabal ‘okwe va tuka’ ndele ine va pa sha. Osho osha li sha handukifa David neenghono nokwa li a ninga eemhangela a dipae Nabal novalumenhu vaye. Eshi Abigail e shi uda, okwa kufa diva oikulya noikunwa a twaalele David novalumenhu vaye, opo a kelele olwoodi. (1 Sam. 25:8-18) David lwanima okwa ka lombwela Abigail ta ti: “Omwene Kalunga kaIsrael na hambelelwe, ou e ku tuma nena okushakeneka nge!” (1 Sam. 25:32) Konima eshi Nabal a fya, David okwa hombola po Abigail. — 1 Sam. 25:37-42.

14. Ovanakadona vaSallum ova li va kufa ombinga moilonga ilipi, nongahelipi ovakainhu Ovakriste hava longo oilonga ya faafana kunena?

¹⁴ Ovalumenhu, ovakainhu nounona vahapu ova li va fya eshi omatangakwaita aBabilon a hanauna po Jerusalem notembeli yasho mo 607 K.O.P. Ekuma loshilando ola li la tungululwa mo 455 K.O.P. mewiliko laNehemia. Mokati kaavo va li tava kwafele okutungulula ekuma olo, ovanakadona vaSallum, omukulunhu wombinga yoshitukulwa shaJerusalem. (Neh. 3:12) Ova li tava longo nehalo liwa oilonga oyo idinifa. Inatu pandula tuu ovakainhu Ovakriste vahapu ovo hava yambidida nehafo oilonga yokutunga mehangano laJehova kunena meenghedi di lili noku lili!

15. Kalunga okwa li a yandja oufembanghenda ulipi komukainhu wedina Maria?

¹⁵ Lwomefelemudo lotete O.P., Jehova okwa li a nangeka noupuna ovakainhu vonhumba nomaufembanghenda e likalekelwa. Umwe womuvo okwa li okakadona Maria. Pefimbo opo Maria a hangwa a valekwa kuJosef, okwa li a ninga oufimba pashikumwifilonga okupitila momhepo iyapuki. Omolwashike Kalunga a li e mu hoolola a ninge ina yaJesus? Nopehe na omalimbililo, Maria okwa li e na omaukwatya opamhepo oo a pumbiwa mokutekula okaana okamati ka wanenena, okudja kouhanana fiyo ka kula. Kasha li tuu oufembanghenda okukala ina yomunhu munenenene oo a li kombada yedu! — Mat. 1:18-25.

16. Yandja oshihopaenenwa shanghee Jesus a li ha ungaunga novakainhu.

¹⁶ Jesus okwa li ha ungaunga novakainhu nolune. Pashihopaenenwa, diladila komukainhu oo a kala e na etiko lohonde oule womido 12. Omukainhu oo okwa li a ya kuJesus mengafifi lovanhu ndele ta kumu koshikutu shaye. Ponhele yoku mu hanyena, Jesus okwa popya naye nolune a ti: “Omumwangekadona, eitavelo loye ole ku velula. Inda nombili, ove u kale wa veluka koudu woye.” — Mark. 5:25-34.

17. Oshikumwifilonga shilipi sha li sha ningwa pOpentekoste yomo 33 O.P.?

¹⁷ Ovakainhu vamwe ovo va li ovahongwa vaJesus ova li have mu yakula nova li hava yakula yo ovayapostoli vaye. (Luk. 8:1-3) POpentekoste yomo 33 O.P., ovalumenhu novakainhu 120 lwaapo ova li va tililwa omhepo iyapuki monghedi ye likalekelwa. (Lesha Oilonga 2:1-4.) Etililo lomhepo iyapuki la tya ngaho ola li la xunganekwa nale neendjovo edi tadi ti: “Ame [Jehova] ohandi ka tilila Omhepo yange kombada yovanhu aveshe, novana veni ovamati noukadona otava ka xunganeka . . . Nosho yo kombada yovapiya ovamati noukadona ohandi ka tilila Omhepo yange.” (Joel 2:28, 29) Okupitila moshiningwanima shopashikumwifilonga shefiku olo laPentekoste, Kalunga okwa li a ulika kutya ita yambidida vali Israel shishunimonima, ndele ota yambidida ‘Israel yaKalunga’ osho sha tungwa po kovalumenhu novakainhu. (Gal. 3:28; 6:15, 16) Mokati kovakainhu Ovakriste ovo va li hava kufa ombinga moilonga yokuudifa mefelemudo  lotete omwa li ovanakadona vane vaFilippus omuudifi wevangeli. — Oil. 21:8, 9.

18, 19. (a) Oufembanghenda ulipi Kalunga apa ovalumenhu novakainhu u na sha nelongelokalunga lashili? (b) Omupsalme okwa popya shike shi na sha novakainhu ovo tava udifa onghundana iwa?

¹⁸ Mo 1800 nasha, ovalumenhu novakainhu ova li va ulika ohokwe inene melongelokalunga lashili. Ovakainhu ovo ova tulila po oshihopaenenwa ovakainhu ovo tava kufa ombinga kunena mokuwanifwa kwexunganeko laJesus olo kutya: “Evangeli eli louhamba otali udifilwa ounyuni aushe li ningile oiwana aishe ondombwedi, opo nee taku uya exulilo.” — Mat. 24:14.

¹⁹ Okangudu kanini kOvakonakoni vOmbibeli oka hapupala fiyo opEendombwedi daJehova 8 000 000 odo di li ko kunena. Oohandimwe 11 000 000 ohava ulike ohokwe mOmbibeli nomoilonga yetu mokukala pEdimbuluko lefyo laJesus lokomudo. Moilongo ihapu, ovo hava kala po unene ovakainhu. Omuvalu wovakainhu 1 000 000 ove li ovaudifi vOuhamba vefimbo li yadi mounyuni aushe. Kalunga okwa pa ovakainhu ovadiinini oufembanghenda wokukufa ombinga mokuwanifwa kweendjovo dOmupsalme, odo tadi ti: “Omwene okwa yandja ondjovo, ongudu inene yovakainhu tai twala ondaka yefindano.” — Eps. 68:12.

20. Oitukulwa ilipi twa pumbwa okukonakona?

²⁰ Itatu dulu okumana okupopya ovakainhu ovadiinini aveshe ovo va popiwa mOmbibeli moshitukulwa eshi. Ashike atusheni ohatu dulu okulesha shi na sha navo mEendjovo daKalunga nomoitukulwa oyo hai nyanyangidwa moileshomwa yetu. Pashihopaenenwa, ohatu dulu okudilonga koudiinini waRut. (Rut 1:16, 17) Okulesha embo olo la lukilwa omumbada wohamba Ester nosho yo oitukulwa i na sha nayo, otaku ka pameka eitavelo letu. Ohatu dulu okulongekida opo tu konakone oitukulwa ya tya ngaho pElongelokalunga lOukwaneumbo, nokungaho ohatu ka mona ouwa. Oohandimwe otava dulu okukonakona oitukulwa ya tya ngaho pefimbo lekonakono lopaumwene.

21. Ongahelipi ovakainhu ovatilikalunga va li va ulika oudiinini wavo kuJehova momafimbo madjuu?

²¹ Nopehe na omalimbililo, Jehova oha nangeke noupuna oilonga yokuudifa yovakainhu Ovakriste nohe va yambidida ngeenge ve li momafimbo madjuu. Pashihopaenenwa, ovakainhu ovatilikalunga ova li va kanyatela oudiinini wavo koshi yepangelo laNazi nepangelo lOukomonisi eshi vahapu va li va mona oixuna, navamwe ova li va kanifa eemwenyo davo omolwokudulika kuKalunga. (Oil. 5:29) Kunena, ngaashi ashike mefimbo la pita, ovamwameme novaitaveli vakwao aveshe ohava yambidida ounamapangelo waKalunga. Ngaashi Jehova a li a ninga shi na sha noshiwana shaIsrael, ohe va kwata meke lokolulyo lopafaneko noku va lombwela ta ti: “Ino kala wa tila, Ame ohandi ku kwafa.” — Jes. 41:10-13.

22. Otwa teelela omaufembanghenda omonakwiiwa elipi?

²² Monakwiiwa i li popepi, ovalumenhu novakainhu otava ka lundulula edu eli li ninge oparadisa notava ka kwafela ovanyumunwa omamiliyona ve lihonge kombinga yomalalakano aJehova. Ndele fimbo twa teelela, kashi na nee mbudi kutya ovalumenhu ile ovakainhu, natu kaleni twa lenga oufembanghenda wetu woku mu longela tu “nediladilo limwe.” — Sef. 3:9.