1-3. Omolwashike sha li shihe fi shipu kovahongwa vaJesus okuudifila “ounyuni aushe” onghundana iwa?

JESUS KRISTUS okwa pa ovashikuli vaye oilonga ihapu. Okwe va lombwela va ‘ninge ovanhu aveshe ovahongwa.’ Ova li ve na okuudifila ovanhu “evangeli louhamba” opo “li ningile oiwana aishe ondombwedi.” — Mateus 24:14; 28:19.

² Ovahongwa ova li ve hole Jesus nosho yo onghundana iwa. Ndele nande ongaho, otashi dulika va li tave lipula kutya, ‘Ongahelipi hatu dulu okuninga osho Jesus e tu lombwela?’ Pehovelo, ova li ashike vanini. Natango, ova li tava hongo ovanhu kutya Jesus Omona waKalunga, ashike ovanhu ova li ve shii kutya Jesus okwa dipawa. Shikwao vali, ovanhu vahapu ova li tava diladila kutya ovahongwa vaJesus “ovanhu vongaho, inava longwa.” (Oilonga 4:13) Ovawiliki velongelokalunga lOshijuda ova li va mona edeulo keefikola dopalongelokalunga, ndele ovahongwa vaJesus kava li va mona edeulo la tya ngaho. Ashike etumwalaka olo va li tava udifa kala li tali tu kumwe neenghulunghedi dOshijuda odo ovawiliki vomalongelokalunga va honga  ovanhu oule womido omafele. Molwaashi ovahongwa kava li va fimanekwa muIsrael, otashi dulika va li tave lipula ngeenge ovanhu vomOuhamba waRoma unaenghono otave ke va pwilikina ngoo.

³ Jesus okwa li a londwela ovahongwa vaye kutya otava ka tondwa nokuhepekwa ile nokuli vamwe va dipawe. (Lukas 21:16, 17) Ookaume kavo nosho yo ovapambele otave ke va kengelela. Shikwao vali, ovanhu vamwe ovo tave liti ovahongwa vaKristus ova li tava hongo oipupulu. Ovahongwa ova li ve na okuudifila moitukulwa oyo i yadi ominyonena nelongifo leenghono. (Mateus 24:10-12) Ndele mbela ongahelipi va li tava dulu okuudifa ‘fiyo okominghulo dounyuni’? (Oilonga 1:8) Ovahongwa ova li tave lipula kutya ongahelipi tava ka dula okuwanifa po oshilonga osho meenghalo adishe odo didjuu.

4. Oilonga yokuudifa oya li ya etifa oidjemo ilipi?

⁴ Nonande ovahongwa ova li ve shii kutya oshilonga osho itashi ka kala shipu, ova li va dulika kelombwelo laJesus nokuudifa muJerusalem, muSamaria nosho yo moilongo imwe. Konima yomido 30 lwaapo, ova li va enda nokuya koitukulwa ihapu, nomuyapostoli Paulus okwa li a dula okupopya kutya ova ‘udifila ovashitwa aveshe vokoshi yeulu.’ Novanhu va dja moiwana ihapu ya yoolokafana ova li va ninga ovahongwa. (Ovakolossi 1:6, 23) Pashihopaenenwa, eshi Paulus a udifila konhunhu yaKipro, nokuli nomupangeli waRoma okwa ninga omuhongwa molwaashi okwa li “a kuminwa omalongo Omwene.” — Lesha Oilonga 13:6-12.

5. (a) Jesus okwa li a udanekela shike ovahongwa vaye? (b) Embo limwe londjokonona ola popya shike shi na sha nefelemudo lotete?

⁵ Ovahongwa ova li ve shii kutya itava dulu okuudifila ovanhu aveshe kombada yedu keenghono davo vene. Ashike ova li yo ve shii kutya Jesus okwe va udanekela kutya ota ka kala pamwe navo nosho yo kutya omhepo iyapuki otai ke va kwafela. (Mateus 28:20) Eenghalo dimwe dopefimbo opo otashi dulika yo da li de va kwafela. Embo limwe londjokonona ola yelifa kutya efelemudo lotete ola li efimbo liwa kOvakriste okuhovela okuudifa, nokonima ova ka didilika kutya Kalunga okwe va longekidila ondjila.

6. (a) Oshike hatu ka kundafana moshitukulwa eshi? (b) Oshike hatu ka kundafana moshitukulwa tashi landula?

⁶ Mbela Jehova okwa li a lundulula oiningwanima younyuni mefelemudo lotete opo Ovakriste va dule okuudifa? Ombibeli inai shi popya. Ashike otu shii kutya Jehova okwa li a hala ovanhu vaye va udife onghundana iwa, naSatana ka li ta dulu oku va ya moshipala. Moshitukulwa eshi, ohatu ka konakona oinima imwe oyo tashi dulika ya li ye shi ningifa shipu mefelemudo lotete kovahongwa va dule okuudifa. Moshitukulwa tashi landula, ohatu ka kundafana oinima imwe oyo  ye tu kwafela omafimbo opo a di ko, tu dule okuudifa onghundana iwa mounyuni aushe.

7. Efimbo lombili yaRoma oshike, noshike she li ningifa li kale la yooloka ko komafimbo makwao?

⁷ Ombili oyo ya li mOuhamba waRoma mefelemudo lotete, oya li ye shi ningifa shipu kovahongwa va dule okuudifa. Efimbo olo ola li hali ifanwa Ombili yaRoma ile o-Pax Romana mOshilatin. Pefimbo opo, epangelo laRoma ola li la kelela ounashibofa keshe. Oshoshili kutya opa li ngoo oita ngaashi Jesus a xunganeka. (Mateus 24:6) Ovaroma ova li va hanauna po Jerusalem mo 70, nova li yo va lwa vali omalwoodi manini popepi neengaba douhamba wavo. Ashike nande ongaho, ombili oya li ye lihanena mouhamba oo, novahongwa ova li tava dulu okuya momalweendo noupu nokuudifa. Ombili oya kala po oule weedula 200 lwaapo. Embo limwe ola ti kutya mondjokonona aishe yovanhu, inapa kala nande onale ombili oule wefimbo lile ngaho oyo ya kuma ovanhu vahapu.

8. Ombili yaRoma oya li ya kwafela ngahelipi ovahongwa?

⁸ Oule womido 250 lwaapo konima yefyo laKristus, omuhongwanhu umwe wedina Origen okwa shanga shi na sha nefimbo olo lombili. Okwa popya kutya molwaashi Roma okwa li ta pangele oilongo ihapu, osha li shipu kovahongwa okuudifila moilongo aishe oyo. Ovanhu kava li tava lu va amene oshilongo shavo, ashike ova li nombili momikunda davo. Origen okwa li a mona kutya molwaashi osho shi li ngaho, ovanhu vahapu ova li va dula okupwilikina kovahongwa ovo va li tava udifa kombinga yohole nombili. Nonande ovahongwa ova li va hepekwa, ova li va longifa efimbo olo lombili ngaashi tava dulu va udife onghundana iwa keshe pamwe. — Lesha Ovaroma 12:18-21.

9, 10. Oinima imwe ilipi ya li ya ningifa omalweendo a kale mapu kovahongwa?

⁹ Ovaroma ova li va tunga eepate doule weekilometa di dulife 80 000 (eemaila 50 000) odo da li da kwatakanifa hanga oshitukulwa keshe shouhamba wavo. Ovakwaita vomouhamba unaenghono waRoma ova li hava dulu okuya meendelelo neepate odo opo va ka amene oitukulwa yavo nokukala yo tava pashukile ovanhu. Ovakriste ova li hava longifa eepate odo da tavakana meefuka, meembuwa nosho yo keemhunda opo va ka udife koitukulwa ihapu.

¹⁰ Kakele keepate odo, Ovaroma ova li yo hava ende meebautu. Ova li hava shingi eebautu va lambalala omilonga nounala ile mefuta tava i komatuliloshikepa omafele mouhamba aushe. Ovaroma ova kala hava longifa eendjila domefuta di dulife 900. Onghee hano, Ovakriste navo ova kala hava i keenhele dihapu tava longifa eebautu. Kava li va teelelwa va kale ve na omaufemba onhumba ngaashi ee-passport opo vaye koilongo i lili  noku lili. Shikwao vali, meendjila omwa li ashike ovanyeki vanini molwaashi ova li ve shii kutya Ovaroma ova li hava katukile onghatu nonyanya ovalongi vominyonena. Ovaendi vomefuta kava li hava kala va tila okuponokelwa kovalunga ovo hava kala mefuta molwaashi omwa li hamu kala eeshikepa dihapu dovakwaita vaRoma. Nonande Ombibeli oya popya kutya Paulus okwa enda moshikepa ya teka nosho yo kutya omafimbo amwe okwa li moshiponga omolwomakukikufi efuta, inai popya nande kutya okwa li a ponokelwa kovalunga vomefuta. Onghee hano, kasha li sha nyika oshiponga okweenda meepate nosho yo meebautu. — 2 Ovakorinto 11:25, 26.

11. Omolwashike ovahongwa va li va longifa elaka lOshigreka?

¹¹ Oitukulwa ihapu oyo ya li tai pangelwa kuRoma, oya li ya kwatwa ko nale omido donhumba da pita komupangeli Omugreka Alexander munene. Onghee hano, ovanhu ovo va li moitukulwa oyo ova li ve lihonga okupopya elaka la nyama kOshigreka hali ifanwa Koine. Oshidjemo, ovahongwa ova li va dula oku va udifila melaka olo. Ova li va dula nokuli oku va tofela mOmishangwa doshiheberi molwaashi oda li da tolokwa mOshigreka. Ovanhu vahapu ova li ve shii etoloko olo hali ifanwa o-Septuagint, olo la li la tolokwa kOvajuda ovo va li muEgipti. Ovashangi vOmbibeli ova li yo va longifa Oshigreka va shange oshixupe shayo. Molwaashi elaka lOshigreka oli na oitya ihapu, ola li elaka liwa okuyelifa oshili yOmbibeli yomoule. Natango, elaka lOshigreka ola kwafela omaongalo a kale haa kwatafana noku kale moukumwe.

12. (a) Embo lomanenge oshike, nomolwashike la li lipu okulongifa shi dulife omushangwatonywa? (b) Onaini Ovakriste vahapu va li va hovela okulongifa omambo?

¹² Ovakriste mefelemudo lotete ova li hava longifa shike ngeenge tava hongo Ombibeli? Potete, ova li hava longifa omishangwatonywa. Ashike omishangwatonywa kada li dipu okulongifa ile okuhumbata. Alushe ngeenge va li va hala okukonga mo omushangwa, ova li ve na oku u tonyununa noku u tonya vali. Omishangwatonywa luhapu oda li ashike da shangwa kombinga imwe. Embo lEvangeli laMateus ola li omushangwatonywa umwe we lifikamena. Opo nee ovanhu ova li va hovela okulongifa embo lomanenge (codex), embo olo la li la ndulukwa tete. Ovaleshi ova li tava dulu okupenuna  embo nosha li shipu okupandja omapandja nokumona omushangwa. Ovanandjokonona ova ti kutya Ovakriste ova li va hovela diva okulongifa omambo, nokonima yeedula 100, vahapu ova ka kala hava longifa omambo.

13, 14. (a) Paulus okwa li a amenwa ngahelipi omolwokukala omukwashiwana waRoma? (b) Ongahelipi Ovakriste va li va mona ouwa momhango yaRoma?

¹³ Ovakriste vomefelemudo lotete ova li va mona ouwa momhango yaRoma. Pashihopaenenwa, molwaashi Paulus okwa li Omuroma, okwa li ha amenwa luhapu komhango ngeenge e li molweendo. Eshi ovakwaita vaRoma va li va kwata Paulus muJerusalem, nova li nokuli poku mu denga, okwa li e va lombwela kutya ye omukwashiwana waRoma. Okwa li a dimbulukifa omuwiliki wetangakwaita kutya ovakwashiwana vaRoma kave na okudengwa ofimbo inava pangulwa paveta. Hano “venya va li va hala, ve mu denge, ove mu efa diva. Omuneyovi yo eshi a uda oye Omuroma, a tila, eshi e mu mangifa.” — Oilonga 22:25-29.

¹⁴ Molwaashi Paulus okwa li omukwashiwana waRoma, osha li sha kuma onghedi omo a li a ungaungwa naye muFilippi. (Oilonga 16:35-40) Eshi ongudu yovanhu va handuka muEfeso ya li ya hala okumonifa oshiponga Ovakriste vamwe, ovakwanepangelo ova li ve va mweneka noku va londwela kutya otava nyono omhango yaRoma. (Oilonga 19:35-41) Lwanima, eshi Paulus a li muKesarea okwa li a longifa oufemba waye mokupula a ka tokolwe komukesari (omupangeli) waRoma. Okwa li a popila onghundana iwa eshi a li a ya komukesari. (Oilonga 25:8-12) Onghee hano, Ovakriste ova longifa omhango yaRoma opo va ‘popile nokupameka’ paveta oufemba wavo wokuudifa. — Ovafilippi 1:7.

15. Ovajuda vahapu ova li peni mefelemudo lotete?

¹⁵ Ope na oshinima shimwe vali osho tashi dulika sha li sha kwafela Ovakriste vomefelemudo lotete va udifile ovanhu aveshe kombada yedu. Pefimbo opo, Ovajuda ova li moilongo ihapu, ndele hamuIsrael amuke. Omolwashike mbela? Omido omafele da tetekela, Ovajuda ova li va kwatwa po nokutwalwa kuAssiria (Assur), ndele konima yeedula, vamwe ova li va twalwa kuBabilon. Lwanima, eshi Ovapersia va li tava pangele Babilon, opa li Ovajuda ovo va li ve lihanena mOuhamba waPersia. (Ester 9:30) Mefelemudo lotete, eshi Jesus a li kombada yedu, Ovajuda ova li ve lihanena mOuhamba waRoma, ngaashi muEgipti nomoitukulwa ikwao yokolundume laAfrika nosho yo muGreka, muAsia Linini (Turkey) nomuMesopotamia (Iraq). Okwa tengenekwa kutya movanhu omamiliyona 60 ovo va li mouhamba waRoma, omamiliyona e dulife pwaane ova li Ovajuda. Nonande Ovajuda ova li ve lihanena moilongo ihapu ngaho, ova kala va diinina elongelokalunga lavo. — Mateus 23:15.

16, 17. (a) Molwaashi Ovajuda ova li moilongo ihapu, ongahelipi ovo vehe fi Ovajuda va li va mona ouwa? (b) Omeenghedi dilipi Ovakriste hava shikula oshihopaenenwa shOvajuda?

¹⁶ Molwaashi moilongo ihapu omwa li Ovajuda, ovanhu vahapu ovo vehe fi Ovajuda ova li ve shii Omishangwa dOshiheberi nova li ve lihonga osho Ovajuda va itavela. Pashihopaenenwa, ova li ve lihonga kutya oku na ashike Kalunga kashili umwe, naavo tave mu longele ove na okudulika keemhango daye. Ova li ve lihonga kutya  Omishangwa dOshiheberi oda dja kuKalunga nodi na yo omaxunganeko mahapu e na sha naMessias. (Lukas 24:44) Onghee hano, eshi Ovakriste va li tava udifa onghundana iwa, Ovajuda naavo va li vehe fi Ovajuda, ova hangwa nale ve shii oinima imwe oyo Ovakriste va li tava udifa. Paulus okwa li a hala okumona ovanhu ovo tava pwilikine konghundana iwa. Luhapu okwa li ha i meeshinagoga, omo Ovajuda va li hava ningile elongelokalunga, nokwa li ha longifa Omishangwa a tomhafane navo. — Lesha Oilonga 17:1, 2.

¹⁷ Ovajuda ova li hava ongala pamwe pandjikilile opo va longele Kalunga, kutya nee omeeshinagoga ile opoluhaela. Ova li hava imbi omaimbilo, hava ilikana, nokukundafana Omishangwa. Ovakriste ova landula oshihopaenenwa shavo, nokunena ohatu ningi sha faafana momaongalo etu.

18, 19. (a) Eenghalo domefelemudo lotete oda kwafela Ovakriste va ninge shike? (b) Oshitukulwa eshi oshe ku ningifa u kale udite ngahelipi kombinga yaJehova?

¹⁸ Efelemudo lotete ola li efimbo le likalekelwa mondjokonona. MOuhamba waRoma omwa li ombili, novanhu vahapu ova li hava popi elaka limwe nomhango oya li ya amena ovanhu. Osha li shipu okuya momalweendo, novanhu vomoilongo ihapu ova li ve shii kombinga yOvajuda nosho yo Omishangwa dOshiheberi. Oinima aishe oyo oya li ya kwafela Ovakriste va twikile okulonga oshilonga osho va pewa kuKalunga.

¹⁹ Omido 400 lwaapo manga Jesus a li ine uya kombada yedu, omufilosofi Omugreka wedina Plato okwa shanga kutya oshidjuu kovanhu okushiiva kombinga yOmushiti nonokutya itashi shiiva okulombwela ovanhu aveshe mounyuni kombinga yaye. Ashike Jesus okwa ti: “Eshi tashi nyenge ovanhu, itashi nyenge Kalunga.” (Lukas 18:27) Osha yela kutya oilonga yokuudifa oya li tai ka pondola omolwekwafo laJehova. Okwa hala ‘ovanhu aveshe’ va ude onghundana iwa nove mu shiive. (Mateus 28:19) Oshitukulwa tashi landula otashi ka yelifa nghee onghundana iwa tai udifwa mounyuni aushe kunena.