1, 2. Etango otali ulike ngahelipi eenghono daJehova dokushita?

 MBELA owa kala ngoo nale omutumba popepi nomundilo konguloshi kwa talala? Otashi dulika wa li to xuxumukwa wa yelula nawa eenyala doye oshinano sha yeleka okudja pomundilo, opo u dule okuuda omundjene. Ngeenge owa ehene popepi unene nomundilo, oto ka lulilwa komundjene. Ngeenge owa ehene kokule unene, omhepo italala yokonguloshi otai ke ku fifa outalala.

² Ope na “omundilo” oo hau pupyaleke oshipa shetu efimbo lomutenya. Omundilo oo, ou li kokule nafye eekilometa omamiliyona 150. a Etango kali na tuu eenghono dinene, hatu dulu okuuda oupyu walo nonande oli li kokule nafye! Edu ohali dingonoka odjo oyo youpyu ikumwifi li li kokule oshinano sha yeleka. Ngeno edu ola li popepi unene netango, ngeno omeva aeshe otaa ningi omukumeva. Natango ngeno ola li kokule unene netango, ngeno omeva aeshe otaa ningi oikangwameva. Ngeno edu ola li la ehena unene popepi netango, ile li li kokule unene, ngeno kedu itaku dulu okukala oinima i na omwenyo. Ouyelele wetango ihau kwafele ashike oinima i dule okukala nomwenyo kombada yedu, ndele etango ohali longo monghedi ya wanenena nouyelele walo ohau kala wa yela. Ohashi kala yo shihafifa okukala mouyelele oo. — Omuudifi 11:7.

3. Etango otali yandje oumbangi wa fimana ulipi?

³ Nonande okukalamwenyo kwovanhu okwe likolelela ketango, vahapu ohave li tale ko li li ashike oshinima shongaho. Kungaho, ova dopa okushiiva osho etango tali tu hongo. Ombiibeli oya popya shi na sha naJehova ya ti: “Oove ou, wa tula ko omaminikilo keulu.” (Epsalme 74:16) Etango ohali fimanekifa Jehova, “omushiti weulu nedu.” (Epsalme 19:2; 146:6) Etango olimwe  lomomaminikilo mahapu okeulu, oo tae tu hongo shihapu shi sha neenghono daKalunga dokushita dinenenene. Natu ka konakoneni moule shi na sha nomaminikilo amwe nokuyandja elitulemo kopulaneta yetu yedu nosho yo koinima i na omwenyo oyo i li kombada yedu.

4, 5. Etango oli na eenghono di fike peni nola kula shi fike peni, ashike oli fike peni mokuliyelekanifa neenyofi dikwao?

⁴ Etango nalo onyofi. Ohali monika la kula li dule eenyofi dikwao, odo hatu mono oufiku, molwaashi oli li popepi okuliyelekanifa neenyofi dikwao. Oli na eenghono di fike peni mbela? Exuku lalo oli na oupyu u fike peedigili Celsius omamiliyona 15 lwaapo. Ngeno owa li to dulu okukufa okapambu kexuku letango ke fike pomutwe wokanetwe noku ka tula kombada yedu, ngeno ito ka dula okufikama meni leekilometa 140 okudja kokadjo koupyu oko. Osekonde keshe, etango ohali yandje eenghono di fike pomitopelo deeboma dolute omamiliyona omafele.

⁵ Etango ola kula neenghono; edu oku tu li, otali i mo lwomapa e dule pe 1 300 000. Mbela etango onyofi ya kula neenghono itai dulu okuyelekwa nasha? Hasho nandenande. Ovanongononi  veenyofi otava ti kutya etango olinininini keenyofi dikwao. Omuyapostoli Paulus okwa shanga a ti: “Keshe onyofi i na yo oshinge shayo shilili.” (1 Ovakorinto 15:41) Paulus otashi dulika ka li e udite ko oushili weendjovo odo da nwefwa mo. Oku na onyofi imwe ya kula oyo, ngeenge oya tulwa ngeno opo pe na etango, edu otali kala meni lonyofi oyo. Onyofi vali imwe ya kula, ngeenge nayo oya tulwa opo pe na etango, otai dulu okuhanga apa pe na opulaneta yedina Saturn oyo i li kokule neenghono nedu. Osha li sha pula ovaendi vomewangadjo omido nhee, opo va hange opulaneta oyo, nonande oshitukimhepo shavo osha li tashi ende ponhapo yoshikuti shondjebo ya hapupalifwa lwoikando i dule po 40.

6. Ombiibeli oya ulika ngahelipi kutya omuvalu weenyofi omuhapu neenghono pataleko lopanhu?

⁶ Kakele kounene weenyofi, shimwe vali osho tashi tu kumwifa osho ouhapu wado. Nomolwaasho Ombiibeli oya ti kutya oshidjuu okuvalula eenyofi, ngaashi ashike shidjuu okuvalula ‘eheke  lokefuta.’ (Jeremia 33:22) Osho otashi ulike kutya ope na eenyofi dihapu dihe fi ashike odo tu wete nomesho etu okomutwe. Ngeno omushangi wOmbiibeli wedina Jeremia okwa li a tala keulu oufiku nokukendabala okuvalula eenyofi odo e wete, ngeno okwa dula ashike okuvalula eenyofi omayovi atatu lwaapo, ngeno osha li tashi shiiva. Odo odo ashike eenyofi odo omunhu ta dulu okumona oufiku nopehe na okulongifa oinima yokumona kokule. Omuvalu oo otau dulu okuyelekanifwa nomawe eheke e yadi eke. Ndele oushili oyoo kutya omuvalu weenyofi omuhapu neenghono wa fa eheke lopefuta. b Olyelye ta dulu okuvalula omuvalu wa tya ngaho?

7. Ovahongwanhu ova popya shike kombinga yomuvalu weenyofi momuhalavili, ile omuvalu womihalavili mewangadjo?

⁷ Jesaja 40:26 okwa ti: “Yeluleni omesho eni pombada, nye mu tale: Olyelye a shita oinima ei? Oye tuu ou ta pitifa mo eengudu dayo da wana komuvalu wado. Oye te i ifana aishe komadina ayo.” Epsalme 147:4 ola ti: ‘Oha pangelele eenyofi omuvalo apa u fike.’ ‘Omuvalu weenyofi ou fike’ peni? Enyamukulo kepulo olo kali fi lipu. Ovanongononi veenyofi ova tengeneka kutya omuhalavili wetu, oo hau ifanwa Milky Way, ou na eenyofi di dulife pomabiliyona 100. c Vamwe ova ti kutya odi dulife po. Ndele omuhalavili wetu oumwe womomihalavili dihapu, nadihapu domudo odi na eenyofi dihapu di dule domuhalavili wetu. Mbela oku na omihalavili ngapi? Ovanongononi veenyofi ova tengeneka kutya oku na omihalavili omafele omabiliyona, ile nokuli eetiliyona. Vamwe otava ti kutya otashi dulika ku na omihalavili di dule omabiliyona 125. Molwaashi ovanhu itava dulu okuufa kutya omihalavili odi li ngapi lela, itava dulu yo okuufa kutya odi na eenyofi omabiliyona angapi. Ashike Jehova oku shii omuvalu weenyofi. Kakele kaasho, keshe onyofi okwe i luka edina.

8. (a) Oto dulu okuyelifa ngahelipi ounene womuhalavili wetu oo hau ifanwa Milky Way? (b) Ongahelipi Jehova ha pangele omalinyengo omaminikilo?

 ⁸ Ohatu ka kala tu na etilofimaneko lokufimaneka Omushiti, ngeenge otwa udu ko ounene womihalavili. Otaku tengenekwa kutya omuhalavili wetu ou na oule weekilometa omabiliyona e li omabiliyona omayovi 95 lwaapo. Kala nee ngeno wa fa u wete ouyelele tau ende ponhapo yeekilometa 300 000 mosekonde. Otashi pula ouyelele oo omido 100 000 okutavakana omuhalavili wetu. Omihalavili dimwe oda kula di dule omuhalavili wetu lwomapa mahapu. Ombiibeli oya ti kutya Jehova okwa yala “eulu” olo linenenene ngaashi ofaila. (Epsalme 104:2, OB-1986) Oha pangele yo omalinyengo oishitwa oyo. Okudja ngoo kounima vanininini, ngaashi ondwi yomewangadjo fiyo okoinima oyo ya kula, ngaashi omuhalavili, aishe oyo ohai linyenge metwokumwe neemhango dopaushitwe odo da tulwa po kuKalunga. (Job 38:31-33) Onghee hano, ovanongononi ova faafanifa okulinyenga kwa tya ngaho kwomaminikilo okeulu pamaufomhango oo a tulwa po novadanishi veengalo omanyakwa. Diladila shi na sha nOmushiti oo a shita oinima oyo. Mbela ino linyengifwa u kale u na etilofimaneko lokufimaneka Kalunga oo e na eenghono dinenenene dokushita?

9, 10. Eenghono daJehova odi liwetikile ngahelipi monghedi omo a tula ponhele etango neepulaneta, odo di li momudingonoko walo, Jupiter, edu nosho yo omwedi?

⁹ Eenghono dokushita daJehova odi liwetikile moshitwe yeduumbo letu. Jehova edu okwe li tula mewangadjo ponhele tai wapalele. Ovanongononi vamwe ova itavela kutya opulaneta yetu itai dulu okukala ngeno momihalavili dihapu, molwaashi onghalo yomihalavili da tya ngaho oya nyika oshiponga. Osha yela yo kutya oshitukulwa shinene shomuhalavili wetu itamu dulu okukala oinima i na omwenyo. Pondingandinga yao ope yadi eenyofi neenghono. Ope na yo eenghono dolute dihapu nomalipumomumwe eenyofi omahapu unene. Ominghulo dao kadi na oihovelitungifi ihapu oyo ya pumbiwa, opo i kaleke po omwenyo. Ndele etango neepulaneta odo di li momudingonoko walo odi li poima tapa wapalele momuhalavili wetu.

 ¹⁰ Edu ohali amenwa yo kopulaneta inenenene, oyo i li kokule, hai ifanwa Jupiter. Molwaashi opulaneta oyo oi dule Edu lwoikando omayovi, oi na eenghono dinenenene dokunana. Oshidjemo? Opulaneta oyo ohai nane oinima oyo hai kala tai ende mewangadjo ponhapo ya kula. Ovanongononi ova mona kutya ngeno opulaneta Jupiter kaya li po, ngeno oitukulwa inenenene yomaminikilo oyo ohai wu mewangadjo tai wile kedu noya nyika oshiponga, ngeno otai hapupala neenghono lwomapa 10 000. Omwedi, oo u li popepi nedu, nao ohau li kwafele yo. Omwedi kau fi ashike oshinima shiwa okutala nodjo “youyelele wokonguloshi,” ndele ohau kwafele edu li kale tali ende tali tengele ombinga nombinga nopehe na okutenguka. Osho osho hashi shi ningifa, opo omafimbo omudo a kale tae uya pomaufwafimbo ao, nomafimbo oo okwa fimana, opo kedu ku dule okukala oinima i na omwenyo.

11. Ewangadjomhepo ledu ola longwa ngahelipi, opo li tu amene?

¹¹ Eenghono daJehova dokushita odi liwetikile moinima aishe oyo i li kombada yedu. Diladila shi na sha nonghedi omo ewangadjomhepo la longwa, opo li tu amene. Etango ohali yandje eenhe odo diwa naado da nyika oshiponga. Eenhe odo da nyika oshiponga, ngeenge ode uya mewangadjomhepo, olo la shiya ko la dingilila edu, ohashi ningifa omhepo yohapi i lundulukile moludi lomhepo oyo hai amene edu keenhe detango, hai ifanwa ozone. Omhepo oyo yo-ozone ohai kufa eenhe odo da nyika oshiponga eenghono. Nokungaho oi li onga ekumbafa loku tu amena keenhe da tya ngaho.

12. Edingonoko lomeva mewangadjomhepo otali ulike ngahelipi eenghono daJehova dokushita?

¹² Ewangadjomhepo letu oli na yo omaludi eemhepo, odo da lumbakana pandjele nohadi kwafele oishitwa i na omwenyo, oyo i li yokombada yedu, ile koshi yedu i kale tai fuda. Oshinima vali shimwe shihokwifa mewangadjomhepo osho edingonoko lomeva. Omudo keshe etango ohali kufa omeva mefuta, moku a ninga omukumeva, oo taa dulu ngeno okuyadifa ondama youle weekilometa di dule 70 momutamo, momukokomoko nomoule wopombada. Omukumeva, oo wa dja mefuta ohau ningi oilemo, noilemo ohai kala tai pepwa keemhepo domewangadjo. Omukumeva oo, ohau dindwa nokukoshwa, opo nee ohau alukile kedu molupe  lodula, olumi nosho yo moikangwameva oyo hai tu pe vali omeva. Osho osha faafana naasho sha popiwa kOmuudifi 1:7, eshi a ti: ‘Omilonga adishe tadi tondokele mefuta, ndelenee efuta itali yada. Konhele apa omilonga tadi di, oko tadi tondokele vali alushe.’ Jehova oye aeke ta dulu okushita edingonoko lomeva la tya ngaho.

13. Oimeno nosho yo edu otai ulike ngahelipi eenghono dOmushiti?

¹³ Oinima aishe i na omwenyo otai holola eenghono dOmushiti. Eenghono daJehova dokushita oinima odi liwetikile okudja ngoo komilumbuti diledile di dule omatungo omadimo 30 e lilonda, fiyo okoumeno vanininini, ovo ve li mefuta, ovo hava monika ashike ngeenge omunhu ta tale nekende lokunenepeka, nohava yandje omhepo ihapu yohapi, oyo hatu fudile mo. Medu omu na omainyo, eefungi nosho yo eembakiteli, oyo hai longele kumwe monghedi ikumwifi, opo i kwafele oimeno i kule. Osha yeleka, eshi Ombiibeli ya holola kutya edu oli na eenghono dokumenifa. — Genesis 4:12, NW.

14. Ouatoma vanininini ove na eenghono di fike peni?

¹⁴ Nopehe na omalimbililo, Jehova okwa “shita edu neenghono daye mwene.” (Jeremia 10:12) Eenghono daKalunga odi liwetikile nokuli nomoishitwa oyo inininini. Ngeenge ouhovelitungifi ovo hava ifanwa ouatoma ve li emiliyona limwe ova yalwa ve li pamwe itava fiki pounene woxwiki imwe yomunhu. Nokuli nonande oatoma oya nenepekwa i fike petungo lomadimo 14 e lilonda, exuku layo otali ka kala li fike pewe lomongwa li li pedimo etiheyali letungo olo. Ndele nande ongaho, exuku olo linininini neenghono oli li odjo yeenghono dinene, odo hadi ningifa oinima yopalute i tope.

15. Jehova okwa li a hala okuhonga Job oshilihongomwa shilipi, eshi a li e mu lombwela kombinga yoinamwenyo i lili noku lili?

¹⁵ Oumbangi vali umwe, oo tau ulike eenghono daJehova dokushita ou liwetikile moinamwenyo ihapu, oyo i li kombada yedu. MEpsalme 148 omu na omusholondodo woinima ihapu, oyo tai tange Jehova, novelishe 10 oya popya kombinga “yoifitukuti noimuna.” Opo Jehova a ulike kutya omolwashike ovanhu ve na okukala ve na etilofimaneko loku mu tila e li Omushiti, okwa  lombwela Job kombinga yoinamwenyo ngaashi onghoshi, ongolo, omhuulu, ongololo (ondjabameva) nosho yo ongadu. Jehova okwa li a hala okudivilika shike? Ngeenge omunhu oha kala a kuminwa oishitwa oyo inaenghono noitilifa nohai nyengana okutekulwa momaumbo, mbela ke na okukala a tila neenghono Omushiti wayo? — Job, etukulwa 38-41.

16. Oshike tashi ku kumwifa shi na sha noudila vamwe ovo Jehova a shita?

¹⁶ Epsalme 148:10 ola popya yo shi na sha ‘needila edi hadi tuka.’ Diladila ashike shi na sha nomaludi oudila! Jehova okwa li a lombwela Job shi na sha nomho oyo ‘tai yolo onghambe nomulondi wayo.’ Nonande omho, oyo i na oule weemeta 2,5 ihai dulu okutuka, ohai dulu okutondoka oshinano sheekilometa 65 moule wovili, nena keshe oli na oule weemeta 4,5, ngeenge tai tondoka. (Job 39:13, 18) Eedila dimwe domefuta, odo hadi ifanwa mOshiingilisha albatross, ohadi kala tadi kala tadi telaana momhepo kombada yefuta efimbo lile. Omavava eedila odo, oe na oule weemeta 3 lwaapo, okudja koxulo yevava limwe fiyo okoxulo ya likwao. Eedila odo ohadi dulu okukala tadi telaana oule weevili dihapu nopehe na okupapamifa omavava ado. Mepingafano needila odo, ope na oludi loohamulyanemo ovo vanininini koudila aveshe mounyuni. Ove na ashike oule weesentimeta 5. Omavava avo otaa dulu okupapama oikando 80 mosekonde imwe. Hamulyanemo oo ha vema a fa okawe kanini oha dulu okukala ta papama e li ponhele imwe aike a fa edakadaka noha dulu nokuli okutuka shamunimanima.

17. O-blue whale oi fike peni, nohatu ka fika pexulifodiladilo lilipi, ngeenge otwa konakona oinamwenyo oyo Jehova a shita?

¹⁷ Epsalme 148:7 ola ti kutya nokuli ‘noikwameva’ otai tange Jehova. Ovanhu vahapu ova itavela kutya eshi linenenene olo hali ifanwa blue whale moshiingilisha olo oshinamwenyo sha kula kombada yedu shi dule oinamwenyo aishe. Eshi olo ohali kala mefuta nohali kulu fiyo opeemeta 30, ile di dule po, noli na ondjudo i dule ondjudo yeendjaba 30. Elaka lalo oli na ondjudo i dule ondjaba imwe. Omutima walo ou fike potuwa inini. Omutima walo ohau denge lwoikando 9 momunute mokuyelekanifa nomutima wahamulyanemo, oo hau dulu okudenga lwoikando 1 200 momunute. Eshi olo oli na omufipa umwe munene wohonde, omo okaana kashona taka dulu ngeno okulikoka mo. Doshili, omitima  detu otadi tu linyengifwa tu dimine eendjovo dOmupsalme odo tadi ti: “Oshinamufudo keshe, tanga Omwene!” — Epsalme 150:6.

18, 19. Oinima i na omwenyo oyo Jehova a shitila kombada yedu oi li omaludi angapi, neshito otali tu hongo shike kombinga younamapangelo waJehova?

¹⁸ Oshike hatu lihongo monghedi omo Jehova a longifa eenghono daye dokushita? Ohatu kala twa kuminwa neenghono oishitwa i lili noku lili oyo i li meshito. Omupsalme umwe okwa ti: ‘Omwene, oilonga yoye oi fike peni! Edu oli yadi oishitwa yoye.’ (Epsalme 104:24) Eendjovo odo odoshili. Ovanongononi voinima i na omwenyo ova mona kutya ope na omaludi e dulife pemiliyona limwe oinima oyo i na omwenyo kombada yedu. Ashike omadiladilo okwa yooloka shi na sha nomamiliyona oo e li ko. Ovanhu ovo ve na omaunghulungu onhumba otashi dulika va loloke okudiladila okweeta po oinima ipe. Mepingafano naasho, eenghono daJehova dokushita oinima ipe i lili noku lili ihadi pu po.

¹⁹ Onghedi omo Jehova a longifa eenghono daye dokushita otai tu hongo shi na sha nounamapangelo waye. Oshitya “Omushiti” otashi yoolola ko Jehova koinima aishe oyo i li meshito, molwaashi oinima aishe “oishitwa.” Nokuli nOmona waJehova ewifa, oo a li a “omulongi onghulungu” pefimbo leshito, Ombiibeli inai mu popya e li Omushiti, ile kutya okwa li ta shiti pamwe naKalunga. (Omayeletumbulo 8:30, NW; Mateus 19:4) Ponhele yaasho,  ota ifanwa “Omudalwa wotete [woishitwa] aishe.” (Ovakolossi 1:15) Molwaashi Jehova oku li Omushiti, okwa wana okulongifa eenghonopangelo daye okupangela eshito alishe. — Ovaroma 1:20; Ehololo 4:11.

20. Omeityo lilipi Jehova a tulumukwa, eshi a mana okushita oishitwa yokombada yedu?

²⁰ Mbela Jehova okwa mana okulongifa eenghono daye dokushita? Ombiibeli oya ti kutya, eshi Jehova a mana okulonga oilonga yaye yokushita mefiku etihamano, “okwa tulumukwa mefiku eti-7 koilonga yaye aishe Ye e i longa.” (Genesis 2:2) Omuyapostoli Paulus okwa ulika kutya “efiku” etiheyali otali kwata omido omayovi, molwaashi mokupopya kwaye efiku olo, okwa ulika kutya efiku olo ola li tali twikile natango. (Ovaheberi 4:3-6) Ndele mbela oshitya ‘okutulumukwa’ osha hala okutya Jehova okwa mana okulonga oilonga yaye aishe? Hasho nandenande, Jehova ina mana okulonga. (Epsalme 92:5; Johannes 5:17) Okwa li a tulumukwa meityo olo kutya okwa li a manifa okushita eshito liwetike olo la kwatela mo oinima yokombada yedu. Oilonga yaye i na sha nokuwanifa po omalalakano aye otai twikile nopehe na okwiiwa moshipala. Oilonga oyo oya li ya kwatela mo okunwefwa mo kwOmishangwa Diyapuki. Oya kwatela mo yo okushita po “eshito lipe,” olo tali ka kundafanwa metukulwa 19. — 2 Ovakorinto 5:17, NW.

21. Eenghono daJehova dokushita otadi ka twikila okukuma ngahelipi ovanhu ovadiinini fiyo alushe?

²¹ Shimha efiku laJehova lokutulumukwa la fiki pexulilo, ota ka dula okupopya kutya oilonga yaye oya “wapala unene,” ngaashi a li a popya pexulilo lefiku etihamano lokushita. (Genesis 1:31) Onghedi omo ta ka longifa natango eenghono daye dokushita dinenenene ohatu ke i limonena monakwiiwa. Kakele kaasho, ohatu dulu okukala tu na oushili kutya natango ohatu ka kuminwa onghedi omo Jehova ta ka longifa eenghono daye dokushita. Ohatu ka twikila okulihonga shihapu kombinga yaJehova okupitila meshito fiyo alushe. (Omuudifi 3:11) Apa ngoo pe fike okulihonga kwetu kombinga yaye, opo ngoo tapa ka kala pe fike etilofimaneko letu, notashi ke tu ehenifa popepi elela nOmushiti wetu Munenenene.