1, 2. Omolwashike ovanhu vahapu vehe na ko nasha nomhango, ndele otu na okukala tu udite ngahelipi shi na sha nomhango yaKalunga?

 EMBO limwe olo la nyanyangidwa mo 1712 ola popya la ti: “Omhango oyo ombwili ihe na exulilo, . . . ohai pona po keshe shimwe.” Omushangi wembo olo okwa li ta keme shi na sha nomulandu wopaveta omo oibofa omafimbo amwe hai kala tai ungaungwa nayo omido dihapu, nohashi mane oimaliwa ovo va hala okuyukipalifilwa oinima yavo. Moilongo imwe, omilandu dopaveta nodopamhangu oda kitakana unene, oda kwatela mo okuhenouyuki, onhondo, noihadi kala tadi tu kumwe alushe, nomolwaasho ovanhu vahapu inava fimaneka eemhango doilongo.

² Mepingafano naasho sha tumbulwa metetekelo, natu ka konakoneni eendjovo, odo da shangwa omido 2 700 lwaapo da pita, odo tadi ti: “Omhango yoye ondi i hole shi fike peni!” (Epsalme 119:97) Omolwashike omupsalme oo a li e na ohole inene ya tya ngaho yokuhola omhango oyo? Okwa li a lenga omhango oyo, molwaashi oya totwa po kuJehova Kalunga, ndele hakomapangelo opanhu. Eshi to konakona eemhango daJehova, otashi dulika u kale u udite ngaashi omupsalme a li e udite. Okukonakona kwa tya ngaho otaku ke ku kwafela u kale u na eshiivo lomoule li na sha nanghee Omutotimhango Munenenene meshito alishe ha diladila.

3, 4. Omeenghedi dilipi Jehova a ulika kutya oku li Omuyandjimhango?

³ Ombiibeli oye tu lombwela ya ti: “Omuyandjimhango nomutokoli umwe aeke.” (Jakob 4:12) Jehova oye aeke Omuyandjimhango washili. Nokuli nomalinyengo omaminikilo okeulu ohaa wilikwa ‘keemhango deulu.’ (Job 38:33) Ovaengeli ovayapuki vaJehova omayovi omilongo navo ohava wilikwa komhango yaKalunga, molwaashi ova unganekwa meengudu nohava longo ve li ovakalele vaJehova. — Epsalme 104:4; Ovaheberi 1:7, 14.

⁴ Jehova okwa pa yo ovanhu eemhango. Keshe umwe womufye oku na eliudo, olo tali ulike kutya otwa shitilwa oukwatya wouyuki. Molwaashi  eliudo oli li omhango oyo ya shitilwa mufye, ohali tu kwafele tu yoolole ouwa nowii. (Ovaroma 2:14) Ovadali vetu votete ova li va shitwa ve na eliudo la wanenena, onghee hano, kava li va pumbwa eemhango dihapu. (Genesis 2:15-17) Ashike omunhu ina wanenena okwa pumbwa eemhango dihapu odo tadi mu wilike, opo a longe ehalo laKalunga. Ootatekulululwa ngaashi Noa, Abraham nosho yo Jakob ova li va pewa eemhango kuJehova Kalunga nova li ve di lombwela omaukwaneumbo avo. (Genesis 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Jehova okwa li a ulika monghedi ye likalekelwa kutya ye Omuyandjimhango, eshi a pa oshiwana shaIsrael omusholondodo weemhango okupitila muMoses. Eemhango odo otadi tu kwafele tu mone filufilu kutya Jehova oku hole ouyuki.

5. Mbela Omhango yaMoses oya li idjuu unene, nomolwashike to tile ngaho?

⁵ Ovanhu vahapu otava diladila kutya Omhango yaMoses oya li idjuu unene. Ashike osho kashi fi shoshili. Omhango oyo oya li i na ashike oiteelelwa i dule po 600. Omuvalu oo otau monika wa fa muhapu, ndele diladila kwaashi: Pexulilo lefelemudo eti-20, eemhango domOilongo yaHangana yaAmerika oda li da shangwa momapandja e dule 150 000 omambo eemhango. Konima yeedula mbali keshe momambo omo ohamu wedwa eemhango 600 lwaapo. Ngeenge tashi ya pomuvalu, eemhango dopanhu odihapu neenghono mokuyelekanifa noiteelelwa yomOmhango yaMoses. Ndele Omhango oyo Kalunga a li a pa Moses oya li ya wilika Ovaisrael moinima imwe yomokukalamwenyo, oyo inai kwatelwa meemhango dokunena. Natu ka konakoneni oinima imwe oyo ya li ya kwatelwa mOmhango yaMoses.

6, 7. (a) Oshike sha li sha yoolola ko Omhango yaMoses keemhango dikwao, noshipango shinenenene shOmhango oyo oshilipi? (b) Ovaisrael ova li ve na okuulika ngahelipi kutya ova tambula ko ounamapangelo waJehova?

⁶ Omhango yaMoses oya tumbalekifa ounamapangelo waJehova. Onghee hano, itai dulu okuyelekwa neemhango dimwe. Oshipango shinenenene shomhango oyo osha ti: “Pwilikina, Israel, Omwene Kalunga ketu, Oye Omwene aeke. Ndele ove hola Omwene Kalunga koye nomutima woye aushe nomwenyo woye aushe neenghono doye adishe.” Oshiwana shaKalunga osha li shi na okuulika  ngahelipi kutya oshi mu hole? Osha li sha pumbwa oku mu longela nokudulika kounamapangelo waye. — Deuteronomion 6:4, 5; 11:13.

⁷ Omuisrael keshe okwa li ta ka ulika kutya okwa tambula ko ounamapangelo waJehova mokukala ha dulika kwaavo a pa eenghonopangelo. Ovadali, omalenga, ovatokolipangeli, ovapristeri nosho yo eehamba ova li ve lile po eenghonopangelo daKalunga. Jehova okwa li a tala ko kutya ovo tava tukululile oshibofa ovo ve na eenghonopangelo ova fa oye va tukululila oshibofa. Kakele kaasho, ovo ve na eenghonopangelo ova li tava ka handukilwa kuJehova, ngeenge ova ungaunga novanhu vaye shihe li pauyuki. (Exodus 20:12; 22:28; Deuteronomion 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Ovo va li ve na eenghonopangelo nosho yo ovo va li ve na okudulika kudo ova li ve na oshinakuwanifwa shokuyambidida ounamapangelo waKalunga.

8. Omhango oya li ya divilika ngahelipi omifikamhango daJehova douyapuki?

⁸ Omhango oya li ya divilika omifikamhango daJehova douyapuki. Oshitya “omuyapuki” nosho yo “ouyapuki” oya holoka mo lwoikando i dule 280 mOmhango yaMoses. Omhango oya li ya kwafela oshiwana shaKalunga shi yoolole pokati kaasho sha koshoka naasho inashi koshoka, okwa li yo mwa tofwa oinima 70 lwaapo, ya yoolokafana, oyo ya li tai ka nyateka Ovaisrael pataleko lOmhango. Oya tumbula oinima ngaashi oukoshoki wopalutu, oikulya yonhumba oyo va li ve na okulya, ile vehe na okulya nosho yo osho ve na okuninga po noyeekelwashi. Eemhango odo oda li da kwafela Ovaisrael va kale noukolele muwa. a Ashike Omhango oya li i na elalakano la denga mbada, nelalakano olo ola li okukwafela oshiwana shaIsrael shi kale sha hokiwa kuJehova noshi kale sha yooloka ko koiwana yovapaani ikolokoshi oyo ya li ye shi dingilila. Natu ka taleni oshihopaenenwa shonhumba.

9, 10. Ehangano lOmhango ola kwatela mo eenghedimhango dilipi di na sha nomilele nosho yo okudala, neemhango odo oda li da etela ovanhu ouwa ulipi?

⁹ Eenghedimhango dehangano lOmhango oda popya yo kutya  omilele nosho yo okudala okwa li haku ningifa omunhu a kale ina koshoka oule wokafimbo, nokuli nonande ovanhu ova hombola. (Leviticus 12:2-4; 15:16-18) Ndelenee eenghedimhango odo kada li tadi dinififa eeshali odo da koshoka da dja kuKalunga. (Genesis 1:28; 2:18-25) Ponhele yaasho, eemhango odo oda li da divilika ouyapuki waJehova nokukaleka ovalongeli vaye va koshoka. Ashike oiwana oyo ya li ya dingilila Ovaisrael oya li hai lumbakanifa elongelokalunga nomilele nosho yo neenghedindjikilile davo di na sha noludalo. Elongelokalunga lOvakanaan ola li la kwatela mo oumbwada noushenge. Elihumbato lopaenghedi lovanhu ovo ola li la xutuka nonghalo ya tya ngaho oya li ya tandavela apeshe. Mepingafano naasho, Omhango oya li ya ningifa elongelokalunga laJehova li kale la koshoka, molwaashi oya li ya dilika omilele peemhito dokulongela Jehova. b Omhango oya li yo ya etela ovanhu omauwa amwe.

¹⁰ Eemhango odo oda li da honga oshili ya fimanenena. c Omolwashike taku tiwa ngaho? Oulunde waAdam owa taambekidwa okudja kepupi limwe fiyo okulikwao okupitila momilele nosho yo mokudala. (Ovaroma 5:12) Eemhango odo oda li hadi dimbulukifa oshiwana shaKalunga kutya oshilunde. Doshili, atusheni otwa dalwa moulunde. (Epsalme 51:7) Otwa pumbwa okudiminwa po nokukulilwa, opo tu dule okweehena popepi naKalunga ketu omuyapuki.

11, 12. (a) Omhango yaMoses oya li ya divilika efinamhango la fimanenena li na sha nouyuki lilipi? (b) Omhango oya li ya kwatela mo shike, osho sha li sha amena ouyuki uha pengifwe?

¹¹ Omhango oya li ya divilika ouyuki waJehova wa wanenena. PaMhango yaMoses, ovanhu ova li hava pulwa va futile po oinima oyo va nyona po, tava yandje oshinima shokondadalunde osho va nyona po. Onghee hano, Omhango oya ti: “Ino mu fila onghenda: omwenyo womomwenyo, eisho lomeisho, eke lomeke, omhadi yomomhadi.” (Deuteronomion 19:21) Omunhu okwa li e na okuhandukilwa she likolelela kenyono laye. Efinamhango lokufutila po  oshinima noshinima osho wa nyona po ola divilikwa mOmhango notali tu kwafele kunena tu ude ko ekuliloyambo laKristus Jesus, ngaashi hatu ke shi mona metukulwa eti-14. — 1 Timoteus 2:5, 6.

¹² Omhango oya li yo ya kwatela mo okukelela ouyuki uha pengifwe. Pashihopaenenwa, omunhu oo a nyona okwa li ashike ha tokolwa, ngeenge ope na eendombwedi mbali, ile di dulife opo. Omunhu oo a lundila mukwao okwa li e na okupewa ehandukilo la kwata moiti. (Deuteronomion 19:15, 18, 19) Oulingilingi nosho yo ombubo oya li yo ya dilikwa filufilu. (Exodus 23:8; Deuteronomion 27:25) Nokuli nomoinima i na sha neengeshefa, oshiwana shaKalunga osha li shi na okutumbalekifa omifikamhango daKalunga da denga mbada douyuki. (Leviticus 19:35, 36; Deuteronomion 23:19, 20) Ovaisrael kava li tuu va nangekwa noupuna, eshi va li ve na eemhango da tya ngaho!

13, 14. Omhango oya li ya divilika ngahelipi okuungaunga pauyuki nombudi nosho yo oo a vakelwa oinima yaye?

¹³ Mbela Omhango yaMoses oya li ya kwata moiti neenghono, nokaya li i na onghenda? Hasho nandenande! Ohamba David oya li ya nwefwa mo i shange tai ti: “Omhango yOmwene oya wanenena.” (Epsalme 19:8) Ohamba David oya li i shi shii nawa kutya Omhango oya li ya divilika onghenda nosho yo okuungaunga nawa navamwe. Mbela Omhango oya li ya divilika ngahelipi oinima oyo?

¹⁴ Kunena, eemhango domoilongo imwe oda fa hadi file onghenda unene ovakaulinyanga shi dulife ovo va ningilwa ominyonena. Pashihopaenenwa, eembudi otashi dulika di kale modolongo oule wefimbo. Pefimbo opo, ovo va vakelwa oinima yavo otashi dulika inave i shunifilwa, ndele nande ongaho ove na okukala tava futu oifendela, oyo tai ka futa onhele nosho yo oikulya, oyo tai liwa keembudi odo. MuIsrael shonale, kamwa li mu na eedolongo ngaashi tu di na kunena. Omhango oya li ya tula po omangabeko kutya omonghedi ilipi nonokutya ehandukilo oli na okukala la kwata moiti shi fike peni. (Deuteronomion 25:1-3) Ombudi okwa li i na okufuta oinima yovanhu oyo ya vaka po. Kakele kaasho, oya li natango i na okufuta shihapu. Mbela oya li i na okufuta shi fike peni? Eefuto oda li da yoolokafana she likolelela konghalo. Ovatokoli ova li va lombwelwa va tale koinima yonhumba, eshi tava tokola, ngaashi okutala ngeenge  omunhu oo a nyona okwe livela ombedi. Osho otashi tu kwafele tu ude ko kutya, omolwashike eembudi da li di na okufuta shinini monghalo oyo ya tumbulwa muLeviticus 6:1-7, ndele oda li di na okufuta shihapu paExodus 22:7.

15. Omolwashike hatu dulu okutya Omhango oya li i na onghenda noya li pauyuki, ngeenge tashi uya pokuungaunga nomunhu, oo a li a dipaa mukwao shihe fi oshiningilewina?

¹⁵ Omhango oya li i na onghenda, molwaashi hamanyono aeshe a li a talika ko oshiningilewina. Pashihopaenenwa, ngeenge omunhu okwa dipaa mukwao shihe fi oshiningilewina, ka li e na okufuta omwenyo momwenyo, ngeenge okwa tondokele kushimwe shomoihondamenolando oyo ya li muIsrael. Konima ngeenge ovatokolipangeli ovo va pyokoka ova konakona oshibofa shaye, oku na okukala moshihondamenolando sha tya ngaho fiyo osheshi omupristeri omukulunhu a fya. Opo nee ota ka kala a manguluka okuya keshe apa a hala. Kungaho, ovanhu va tya ngaho ova li hava mono ouwa monghenda yaKalunga. Pefimbo opo tuu opo, omhango oyo oya li ya divilika ongushu inene yomwenyo womunhu. — Numeri 15:30, 31; 35:12-25.

16. Omhango oya li ya amena ngahelipi oufemba womunhu pauhandimwe?

¹⁶ Omhango oya li ya amena oufemba womunhu pauhandimwe. Natu ka taleni eenghedi dimwe omo ya li ya amena ovo va li ve na oikolo. Omhango oya li ya dilika kutya, oo a lilwa oikolo ke na okuya meumbo laao e na oikolo yaye a ka kufe mo oinima ombabyona i kalele po oikolo yaye. Ponhele yaasho, okwa li e na okukala kondje yeumbo, ye nakulya oshikolo te mu etele oinima oyo. Kungaho, eumbo lanakulya oshikolo kala li tali ka homonwa. Ngeenge oo a lilwa oikolo okwa kufa po oshikutu shokombada shaao e mu lila oikolo, oku na oku shi alula ofimbo etango inali ningina, molwaashi otashi dulika e shi pumbwa, opo e li amene koutalala. — Deuteronomion 24:10-14.

17, 18. Ovaisrael ova li va yooloka ko ngahelipi koiwana ikwao moinima i na sha noita, nomolwashike?

¹⁷ Oita nayo oya li hai wilikwa kOmhango. Oshiwana shaKalunga kasha li shi na okulwa, opo ngeno shi likongele eenghonopangelo, ile molwaashi sha hala ashike okufinda oiwana ikwao, ndele osha li shi na okulwa shi li ovakalelipo vaKalunga ‘moita yaye.’ (Numeri 21:14) Peemhito dihapu, Ovaisrael ova li hava pula tete oshiwana osho tava ka lwifa shi liyandje. Ngeenge osha anye, opo nee Ovaisrael  ova li tava dulu oku shi ponokela, ndele okwa li ve na oku shi ninga metwokumwe neemhango daKalunga. Mepingafano novakwaita vahapu mondjokonona, ovakwaita vaIsrael kava li ve na okukwata onghonga ovakainhu, ile va dipae ovanhu nopehe na elalakano lasha. Ova li yo ve na okufimaneka omudingonoko; kava li ve na okuka po omiti doiimati dovatondi vavo. d Ndele omatangakwaita amwe kaa li haa tulilwa po omangabeko a tya ngaho. — Deuteronomion 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Mbela oho udu nai, ngeenge wa uda moilongo imwe ounona tava deulilwa oukwaita? MuIsrael shonale, omulumenhu oo e li koshi yeedula 20 ka li a pitikwa a ye moukwaita. (Numeri 1:2, 3) Nokuli nomulumenhu oo a li e na omido da konda 20 ndele omumbada ka li ha pitikwa a ye koita. Omulumenhu oo opo a hombola okwa li ha pewa oule wodula, opo a teelele omukulukadi waye a dale oshiveli osho tashi dulu oku mu fyuulula, opo a ye nawa moukwaita. Omhango oya li ya yelifa kutya omulumenhu, oo opo a hombola oku na ‘okukala meumbo nokuhafifa omwalikadi waye, ou e mu hombola.’ — Deuteronomion 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Omhango oya li ya kwatela mo omalongekido elipi okwaamena ovakainhu, ounona, omaukwaneumbo, ovafiyekadi nosho yo eefiye?

¹⁹ Omhango oya li yo ya amena ovakainhu, ounona nosho yo omaukwaneumbo, ya li tai shilipaleke kutya ova filwa oshisho. Oya li ya lombwela ovadali va yandje elitulemo alushe kounona vavo noku va honga oinima yopamhepo. (Deuteronomion 6:6, 7) Oya li ya shilika okunangalafana nomupambele, naao a li te ke shi ninga okwa li ta ka pewa ehandukilo lefyo. (Leviticus, etukulwa 18) Oya li yo ya shilika enyonohombo, olo luhapu hali teya po omaukwaneumbo nokuxulifa po eameno nefimano loukwaneumbo. Omhango oya li ya amena ovafiyekadi neefiye, eshi ya li ya tokola filufilu okuungaunga nai novanhu va tya ngaho. — Exodus 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Omolwashike Omhango yaMoses ya li ya pitika Ovaisrael va hombole ombada? (b) Omolwashike Omhango ya yooloka ko komufikamhango, oo Jesus a ulika kutya oo u na okulandulwa kovashikuli vaye, ngeenge tashi uya pokuhengana?

²⁰ Ovanhu vamwe otashi dulika ve lipule kutya, ‘Omolwaashike  Omhango ya li ya pitika ovanhu va hombole ombada?’ (Deuteronomion 21:15-17) Otwa pumbwa okukonakona eemhango odo she likolelela keenghalo dopefimbo olo. Ovo tava faafanifa Omhango yaMoses neenghalo dopefimbo letu nosho yo omaputuko okunena itave ke i uda ko nawa. (Omayeletumbulo 18:13) Omifikamhango daJehova odo da li da tulwa po muEden, oda li da ningifa ohombo i kale ekwatafano tali kalelele pokati komushamane nomukulukadi. (Genesis 2:18, 20-24) Pefimbo opo, eshi Jehova a li a pa Ovaisrael Omhango, onghedi oyo yokuhombola ombada oya hangika nale ye va nwefa mo neenghono oule womafelemido. Jehova okwa li e shi shii nawa kutya “oshiwana [shaye] shi nofingo ikukutu” ohashi dopa nokuli nokudulika koipango ya fimana, ngaashi koshipango osho sha shilika okulongela oikalunga. (Exodus 32:9) Nomolwaasho, Jehova ina lundulula onghedi yavo yokuhombola pefimbo lavo. Kakele kaasho, natu kalekeni alushe momadiladilo kutya Jehova haye a tota po okuhombola ombada. Ndele Omhango oya li hai wilike ovanhu nhumbi ve na okukalafana meehombo da tya ngaho noya li ya kelela ovanhu vaha longife nai onghedi oyo yokuhombola.

²¹ Sha faafana, Omhango yaMoses oya li ya pitika omulumenhu a henge po omukainhu waye, ngeenge ope na oinima yonhumba ya kwata moiti. (Deuteronomion 24:1-4) Jesus okwa ti kutya Kalunga okwa itavelela oshiwana shOvajuda okuhengafana ‘omolwoukukutu womitima davo.’ Ashike oshinima osho osha li shopakafimbo. Jesus okwa li a ulika kutya ovashikuli vaye ove na okudulika komufikamhango waJehova wopehovelo u na sha nohombo. — Mateus 19:8.

22. Omeenghedi dilipi Omhango yaMoses ya li ya divilika ohole, nohole oyo oya li i na okuulikilwa oolyelye?

²² Mbela ope na ngoo omhango yokunena oyo tai divilike ohole? Omhango yaMoses oya li ya divilika ohole komesho yoinima aishe. Osho oshi liwetikile moumbangi oo kutya membo laDeuteronomion oshitya “ohole” osha holoka mo meenghedi di lili noku lili lwoikando i dule 20. Oshipango oshitivali shinenenene shomOmhango osho eshi kutya “hola omukweni ngaashi u lihole mwene.” (Leviticus 19:18; Mateus 22:37-40) Oshiwana shaKalunga kasha li ashike shi na okuulikilafana ohole ya tya ngaho, ndele osha li yo shi na okuulikila ohole ovanailongo, ovo va li mokati kasho, naasho osha li tashi  shi dimbulukifa kutya nasho osha li oshinailongo. Ovaisrael ova li ve na okuulikila ohole ovakwanaluhepo novafininikwa, oku va kwafela painiwe nokava li ve na oku va ninga nai molweenghalo davo dinyikifa oluhodi omo va li. Okwa li yo va lombwelwa va kale ve na ko nasha nova ungaunge nolukeno noinamwenyo oyo hai longifwa oilonga yomomaumbo. — Exodus 23:6; Leviticus 19:14, 33, 34; Deuteronomion 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Omushangi wEpsalme 119 okwa li e linyengifwa a ninge shike, nafye otu na okukala twa tokola toko okuninga shike?

²³ Oshiwana vali shilipi sha li sha pewa eemhango da tya ngaho? Onghee hano, itashi kumwifa, eshi omupsalme umwe a shanga a ti: “Omhango yoye ondi i hole shi fike peni!” Ohole yaye kaya li ashike eliudo longaho. Oya li ye mu linyengifa a katuke eenghatu, molwaashi okwa li ha kendabala okudulika komhango oyo nokukala metwokumwe nayo. Omupsalme oo okwa weda ko a ti: ‘Efiku alishe ohandi dilonga omhango yoye.’ (Epsalme 119:11, 97) Doshili, omupsalme oo okwa li ha konakona pandjikilile eemhango daJehova. Nopehe na omalimbililo, okukonakona kwa tya ngaho okwa li kwa hapupalifa ohole yaye yokuhola omhango yaKalunga. Ohole yaye yokuhola Omuyandjimhango, Jehova Kalunga, nayo oya li ya hapupala. Eshi to twikile okukonakona omhango yaKalunga, naave oto ka kala u na ekwatafano lopofingo naJehova, oo e li Omuyandjimhango Munenenene naKalunga omuyuki.