Ovanongononi vahapu otava ti ngahelipi? Vahapu otava diladila kutya omakipa oinamwenyo, oyo ya li ko nalenale, otaa yandje oumbangi kutya oinima aishe i na omwenyo oya dilila koshinima shimwe. Ohava tomhafana yo kutya, molwaashi oinima aishe i na omwenyo oi na “o-DNA,” oyo hai longo monghedi ya faafana, shiimba oinima aishe i na omwenyo oya dilila koshinima shimwe.

Ombiibeli otai ti ngahelipi? Ehokololo li na sha neshito, olo li li muGenesis, otali yelifa kutya oimeno, oinamwenyo yomefuta, oinamwenyo yokombada yedu nosho yo oudila, oya shitwa “pamaludi ayo.” (Genesis 1:12, 20-25) Osho osha hala kutya “moludi” keshe loinamwenyo otamu dulu okukala oinamwenyo ya yoolokafana. Ashike pokati koludi noludi paGenesis, ohapa kala eyooloko la twa filufilu. Metwokumwe nehokololo lOmbiibeli li na sha neshito, osha yela kutya ovalafululi vomakipa oinamwenyo yonale otave ke litwa ashike momakipa oinamwenyo i na omitungilo de likalekelwa.

Oumbangi otau holola shike? Mbela oumbangi otau holola osho sha popiwa kOmbiibeli, ile oshosho sha popiwa kuDarwin? Omakonakono, oo a ningwa momukokomoko weedula di dulife 150 da ka pita, otaa holola shike?

Eedula opo da di ko, ovanongononi ova kala tava yelekanifa ee-gene deembakiteli di lili noku lili, odo da fikama po mosele ashike imwe nosho yo doimeno noinamwenyo. Ova li tava diladila kutya omakonakono a tya ngaho otaa ka yambidida ediladilo laDarwin, olo kutya oinima aishe i na omwenyo oya dilila koshinima shimwe. Ndele oumbangi owa ka ulika kutya osho kashi fi shoshili.

Omakonakono, oo a ningwa po, otaa holola shike? Mo 1999, omushiivinawa woinima i na omwenyo, Malcolm S. Gordon, okwa ti: “Shi na sha noinima i na omwenyo, keshe shimwe otashi monika sha fa she uya po paulwasho. Osha fa shi li ngaha kutya oinima aishe i na omwenyo inai dilila koshinima shimwe.” Mbela ope na oumbangi washa, oo tau ulike kutya oinima aishe i na omwenyo oya dilila koshinima shimwe, ngaashi Darwin a li ta diladila? Gordon okwa twikila ko ta ti: “Ediladilo, olo kutya oinima aishe i na omwenyo oya dilila koshinima shimwe, itali tu kumwe neyooloko olo li li pokati komaludi oinima i na omwenyo, ngaashi i shiivike kunena. Nokatu wete yo tali yambididwa keyooloko olo li li meengudu dee-phyla, ngeenge taku talika komitungilo domalutu oinima i na omwenyo nosho yo meengudu dee-classes, ngeenge taku talika koilyo yolutu loinima i na omwenyo.”²⁹ a

Omakonakono, oo opo a ningwa, nao itaa tu kumwe nediladilo laDarwin, olo kutya oinima aishe i na omwenyo oya dilila koshinima shimwe. Pashihopaenenwa, mo 2009, oshifo New Scientist osha li shi na oshitukulwa, omo mwa tofwa eendjovo domunongononi woevolusi, Eric Bapteste, ta ti: “Katu na oumbangi washa, oo tau yambidida ediladilo olo kutya oinima i na omwenyo oya dilila koshinima shimwe.”³⁰ Oshitukulwa osho tuu osho osha tofa mo yo omunongononi woinima i na omwenyo noevolusi, Michael Rose, a ti: “Atusheni otu shii kutya ediladilo, olo kutya oinima i na omwenyo oya dilila koshinima shimwe, itali longo. Nonande vahapu itave shi dimine, otwa pumbwa filufilu okutalulula etaleko letu li na sha noinima i na omwenyo.”³¹ b

Ovanongononi vahapu ohava ti kutya omakipa oo makulu otaa yandje oumbangi kutya oinima aishe i na omwenyo oya dilila koshinima shimwe. Pashihopaenenwa, ohava tomhafana kutya omakipa oo otaa ulike kutya, eeshi oda ninga po oikwamafuma nosho yo kutya oilikoki oya ninga po oinyamifi. Ndele paulelalela, omakipa oo makulukulu otaa yandje oumbangi ulipi?

Omunongononi womakipa makulukulu noevolusi, David M. Raup, okwa ti: “Ponhele yokumona oumbangi kutya oinima i na omwenyo oya enda tai lunduluka, ovalafululi vopefimbo laDarwin nosho yo ovalafululi vopefimbo letu ova mona ashike omaludi oinima i na omwenyo ya yoolokafana filufilu, osho tashi ulike kutya oinima oyo oye uya po ashike odikilila i li ngaashi i li, nopehe na okweenda tai lunduluka noya kana po i li ngaashi i li.”³²

Oushili oyoo kutya omakipa makulukulu mahapu otaa ulike kutya oishitwa yomaludi oya kala ashike i li ngaashi i li oule wefimbo lile neenghono. Oumbangi oo itau ulike nande kutya oinima oya lundulukila moinima ikwao. Omutungilo wolutu we likalekelwa woinima oyo nosho yo omaukwatya ayo mape otai ulike kutya oye uya po odikilila. Pashihopaenenwa, omalimalima, oo e na oukwatya wa fa wosona nokwe likolelela komawi, eshi taa tuka, itaa monika e na ekwatafano lasha nomalimalima amwe, oo a li ko nale.

Paulelalela, omaludi aeshe a fimana oinamwenyo e dulife petata otaa ulike kutya inae lipitifila po efimbo lile mokuuya po kwao. Molwaashi omakipa makulukulu otaa ulike kutya oinima i na omwenyo oya yoolokafana neenghono notai monika ye uya po odikilila meni lefimbo lixupi, ovanongononi vomakipa makulukulu ova luka kutya opa li oshiningwanima “shehapupalo lombadilila loinima i na omwenyo.” Mbela ehapupalo olo lombadilila loinima i na omwenyo ola ningwa naini?

Natu tye nee ngeno ovanongononi ovo ove li mondjila. Kungaho, ondjokonona yedu ohatu dulu oku i yelekanifa noule wokapale ketanga (1). Ngeno omokapale ketanga, osha hala okutya ou na okweenda oshinano sheepelesenda 87 lwaapo, oshinano shokudja kopala imwe ndele to i hanga opo hapa fangelwa opelendi kopala ikwao, opo u fike poshiningwanima shehapupalo lombadilila loinima i na omwenyo  (2). Osho osha hala okutya pakutala komakipa makulukulu, oinamwenyo yomaludi aeshe a fimana oye uya po meni ashike lefimbo lixupi. Efimbo olo ngeno olile shi fike peni? Ngeno omokapale ketanga, ngeno ohatu ti, oinamwenyo yomaludi aeshe e lili noku lili oye uya po ashike momukakena wefimbo lixupi, olo itali dulu nokuli nokuyelekwa nenha limwe!

Okuholoka po kwa tya ngaho meni lefimbo lixupi kwoinima i na omwenyo, oyo ya yoolokafana neenghono, okwa ningifa ovanongononi vamwe voevolusi va kale va limbililwa ediladilo laDarwin. Pashihopaenenwa, momapulapulo oo a ningwa mo 2008, omunongononi woevolusi nomushiivinawa woinima i na omwenyo, Stuart Newman, okwa ti kutya ehongo loevolusi ola pumbwa okutalululwa, opo ku yelifwe kutya osha enda ngahelipi oinima ipe i na omwenyo ya yoolokafana i uye po meni lefimbo lixupi. Okwa ti kutya: “Eshi handi tale, ediladilo laDarwin, olo hali longifwa okuyelifa nghee oinima ya enda tai lunduluka, otali ka talika ko li li ashike limwe lomomadiladilo anghee oinima ya enda tai lundulukile kanini nakanini momalutu amwe, ndele otashi dulika itali ka talika ko vali la fimanenena.”³³

Mbela omakipa makulukulu, oo haa longifwa okuulika kutya eeshi oda lundulukila moikwafuma nosho yo kutya oilikoki oya lundulukila moinyamifi, otaa yandje ngoo oumbangi wa kola kutya oinima oya enda tai lundulukile muikwao, ngaashi ehongo loevolusi tali ti? Eshi oshinima osho sha konakonwa moule, opa holoka omaupyakadi mahapu.

Shotete, ounene woilikoki oyo taku tiwa oya lundulukila moinyamifi ihau kala u li paushili efimbo limwe momambo. Ponhele yokukala i na omalutu e fike pamwe, imwe ohai kala inene, yo imwe oinini.

Eshongo etivali, olo nokuli la kwata moiti, ololo kutya kape na oumbangi, oo tau ulike kutya oinamwenyo oyo oya pambafana. Luhapu pakutengeneka kwovanongononi, ohai kala ye lipitifila po eedula omamiliyona mokuholoka po kwayo. Shi na sha nefimbo olo oinima oyo hai kala ye lipitifila po mokutala komakipa makulukulu, omunongononi woinamwenyo, Henry Gee, okwa ti: “Efimbo, olo oinamwenyo hai kala ye lipitifila po mokutala komakipa makulukulu, ohali kala lile neenghono nomolwaasho itatu dulu okuufa kondadalunde kutya oya dilila kuikwao nonokutya oya pambafana.”³⁴ c

Shi na sha nomakipa makulukulu eeshi nosho yo oikwamafuma, omunongononi woinima i na omwenyo, Malcolm S. Gordon, okwa ti kutya omakipa, oo a monika po, otaa ulike ashike komaludi manini oinamwenyo, onghee “otashi dulika itae tu pe efano la twa loinamwenyo i lili noku lili, oyo ya li ko nalenale.” Okwa weda ko a ti: “Itatu shi shiiva ngeenge oinamwenyo oyo kondadalunde oi na ekwatafano naayo ya ka holoka po lwanima, nonokutya oya li i na ekwatafano la tya ngahelipi.”³⁵ d

Oshitukulwa shimwe, osho sha li sha nyanyangidwa mo-National Geographic mo 2004, osha yelekanifa ondjokonona i na sha nomakipa makulukulu “nofilima yoevolusi, omo outukulwa vofilima 999 keshe vomoutukulwa 1 000 va kanena monduda yokuteta eefilima.”³⁶ Efaneko olo otali tu lombwele shike?

Natu tye nee ngeno owe litwa outukulwa 100 vofilima oyo ya li i na outukulwa 100 000. Mbela oto ka dula ngoo okushiiva kutya omuvi aishe oyo oya li i na sha nashike? Otashi dulika u fike pexulifodiladilo lonhumba, ndele ongahelipi ngeenge outukulwa ashike 5 vomoutukulwa 100 va unganekwa, opo va yambidide ediladilo loye, ndele venya vakwao 95 otava yandje oumbangi umwe u lili? Mbela otashi ka kala ngoo shi li pandunge okukomangela kutya exulifodiladilo loye oli li mondjila molwaashike outukulwa ovo vatano? Ile otashi dulika ashike wa tula outukulwa ovo vatano melandulafano, olo wa hala, ove to luku nee kutya ehokololo lomuvi ola yuka peni? Mbela itashi ka kala pandunge okutala yo koutukulwa vakwao 95, opo u fike pexulifodiladilo?

Efaneko lofilima otali tu hongo shike shi na sha netaleko laavo va itavela moevolusi li na sha nomakipa oo makulukulu? Oule womido, ovanongononi kava li va dimina kutya omakipa makulukulu mahapu, oo e li onga outukulwa 95 vomuvi, oku shi popya pafaneko, otaa ulike kutya oinima i na omwenyo ihai lunduluka lela monghedi ya tongomana mokweendela ko kwefimbo. Ndele omolwashike va kala va mwenena oumbangi wa fimana wa tya ngaho? Omushangimambo Richard Morris, okwa ti: “Osha yela kutya ovanongononi vomakipa makulukulu ova lundulukila kediladilo olo paife la tambulwa ko apeshe kutya elunduluko olo la etifwa koevolusi ola kala tali ningwa kanini nakanini, nova anyena pediladilo olo, nonande ova mona oumbangi, oo tau ulike shimwe shi lili. Ova kala tava kendabala okuningifa oumbangi oo tau yandjwa komakipa makulukulu wa fa tau yambidida omadiladilo oevolusi.”³⁷

Ongahelipi shi na sha naavo va itavela moevolusi kunena? Mbela navo otashi dulika tava twikile okulongifa omakipa oo makulukulu nelalakano lokuyambidida omadiladilo oo a tambulwa ko e na sha noevolusi, nonande omakipa mahapu makulukulu nosho yo oumbangi u na sha nee-gene itau tu kumwe nomadiladilo a tya ngaho? e

Ove oto ti ngahelipi? Exulifodiladilo lilipi tali yambididwa koumbangi? Diladila komauyelele aeshe oo twa dja nokukundafana.

• Oinima i na omwenyo, oyo ye uya po tete kombada yedu, kaya li i li paunafangwa

• Omhito yokuholoka po ombadilila nokuli nande oyokatukulwa kosele oshinima itashi shiiva.

• O-DNA, oyo i li onga oprograma yopakombiyuta,” ile okoode, oyo hai wilike osele, oya kitakana neenghono i dule kokule omukalo keshe wovanhu wokutuvikila omauyelele.

• Omakonakono e na sha nee-gene otaa ulike kutya oinima i na omwenyo inai dilila koshinima shimwe. Mokutala komakipa makulukulu, oumbangi otau ulike kutya omaludi oinamwenyo okwe uya po odikilila.

Mokutala koumbangi oo, mbela ito dimine kutya osho Ombiibeli ya popya shi na sha nanghee oinima i na omwenyo ye uya po oshi li paushili? Ashike ovanhu vahapu ohava ti kutya ounongononi itau tu kumwe naanaa naasho Ombibeli ya popya. Ndele mbela osho oshoshili ngoo? Ombiibeli otai hongo lela shike?