EPULO 1
Oinima i na omwenyo oye uya po ngahelipi?
Eshi wa li okaana, mbela owa pulile nale ovadali voye kutya “ounona ohava di peni?” Ngeenge osho, ova li ve ku nyamukula ngahelipi? Omolweedula doye nosho yo oukwatya wavo, otashi dulika va li inave ku pa enyamukulo, ile ve ku nyamukula oinima inai yela. Ile otashi dulika va li ve ku xwela mongubu, naashi wa ka kula, owa ka mona kutya owa lombwelwa danakalindi. Eshi omunhu ta ende ta kulu, okwa pumbwa okushiiva kombinga yomilele, opo e lilongekidile oinakuwanifwa yomoukulunhu nosho yo yomohombo.
Ngaashi ashike ovakulunhu vahapu hava kala va fya ohoni okukundafana kutya ounona ohava di peni, ovanongononi vamwe navo ihava kala va hala lela okukundafana epulo olo la fimana kutya, oinima i na omwenyo oya dja peni? Okukala u na enyamukulo lashili kepulo olo otaku dulu okunwefa mo neenghono etaleko lomunhu li na sha nomwenyo, ile onghalamwenyo. Onghee hano, oinima i na omwenyo oye uya po ngahelipi?
Osele yomunhu ya fimbapala, ya nenepekwa lwoikando 800
Ovanongononi vahapu otava ti ngahelipi? Vahapu, ovo va itavela moevolusi, ohava ti kutya omwenyo owa hovela eedula omabiliyona da pita, mokandobe konhumba, ile mokati kefuta. Ohava ti kutya oikwakemikolo, oyo ya li monhele ya tya ngaho, oya hovela okuninga eembwibwi nokutunga po eemolekula, odo da enda tadi hapupala kudo vene. Ohava ti kutya oinima aishe i na omwenyo oya hovela poshiningwanima osho shombadilila, osho sha li sha etifa po osele, ile eesele donhumba di li paunafangwa.
Ashike oku na ovanongononi vamwe, ovo va fimanekwa nova itavela moevolusi, ashike inava itavela moshinima osho. Vo otava tengeneke kutya eesele dotete, ile oinima oyo ya tunga po eesele odo oya dile mewangadjo. Omolwashike tava tile ngaho? Omolwaashi, nonande ova ninga eenghendabala tau pu mo, ova nyengwa okumona kutya omwenyo otau dulu okudja meemolekula dihe na omwenyo. Mo 2008, omuprofesor wo-Biology, Alexandre Meinesz, okwa popya nghee ovanongononi va nyengwa okumona oumbangi kutya omwenyo owa dja peni. Okwa ti kutya, moule weedula 50 da pita, “kape na oumbangi wa yela, oo tau yambidida ediladilo olo kutya omwenyo owa holoka po ombadilila kombada yedu okudilila mokandobe, nokape na omakonakono opaunongononi, oo taa yambidida oshinima osho.”1
Oumbangi otau holola shike? Enyamukulo kepulo kutya ounona ohava di peni oli shiivike nawa, nokape na oo ta dulu okulitwifomhata. Omwenyo ohau litaambekidwa alushe okudja moinima i na omwenyo. Ngeenge otwa shuna kehovelo elela, mbela oushili oo kawa li tau longo? Mbela onghalamwenyo oya hovela ngoo shili moikwakemikolo ihe na omwenyo? Mbela oshinima sha tya ngaho otashi dulu ngoo okukala shoshili?
Ovakonakoni veesele ova mona kutya, opo osele i xupe, opa pumbiwa eemolukula dopatatu tadi longele kumwe; o-DNA (deoxyribonucleic acid), o-RNA (ribonucleic acid), nosho yo eeproteina. Kunena oku na ashike ovanongononi vanini, ovo hava komangele kutya eesele di na omwenyo oda hovela moikwakemikolo ihe na omwenyo ya lumbakana. Mbela ee-RNA neeproteina otadi dulu ngoo okukala de uya po ombadilila? a
Stanley Miller 1953
Ovanongononi vahapu ove udite kutya omwenyo owe uya po ombadilila, omolwomalolelo oo a ningilwe oshikando shotete mo 1953. Modula oyo, Stanley L. Miller okwa li a dula okunduluka po ee-amino acid donhumba, odo hadi tungu po eeproteina, mokweendifa olusheno meehaasa da lumbakana, odo ovanongononi tava diladila kutya odi lile po ewangadjomhepo, olo la li la dingilila edu konalenale. Lwanima, okwa ka monika ee-amino acid momamanya oo haa u mewangadjo. Mbela omakonakono otaa ufa kutya oinima aishe oyo ya fimana mokweetifa po omwenyo oye uya po ombadilila?
Robert Shapiro, omuprofesor wo-Chemistry e li moshipundi shetulumuko, wokoUnivesiti yaNew York, okwa ti: “Ovashangimambo vamwe otava tengeneke kutya oihovelitungifi aishe, oyo ya pumbiwa okweetifa po omwenyo, otai dulu okundulukwa momukalo omo Miller a li a nduluka ee-amino acid nosho yo kutya otai dulu okuhangwa momamanya oo haa u mewangadjo. Ndele kashi fi shoshili.”2 b
Natu diladile moule kombinga yo-RNA. Omolekula yo-RNA oya tungwa po koutukulwa vanininini hava ifanwa ee-nucleotide. O-nucleotide oya yooloka ko ko-amino acid, ndele ope na ashike eyooloko linini. Shapiro okwa ti, “kape na oo a dula okunduluka po ee-nucleotide meelabolatori, ile oku di hanga momamanya, oo haa u mewangadjo.”3 Okwa ti yo kutya, omhito pa holoke ombadilila o-RNA, oyo tai dulu okuhapupala kuyo vene okudja mokandobe koikwakemikolo, “oinininini, nongeenge ngeno oshi ningwe mounyuni ou, okomufipa weisho.”4
O-RNA (1) oya pumbiwa, opo pe uye eeproteina (2), ndele natango opa pumbiwa eeproteina, opo pe uye ee-RNA. Mbela oinima ya kitakana ya tya ngaho otai dulu ngoo okuuya po ombadilila? Shi na sha neeribosome, (3) ohatu ke di kundafana moshitukulwa 2.
Ongahelipi kombinga yeeproteina? Ohadi tungwa po kee-amino acid, tashi dulika nande 50, ile omayovi da unganekwa nawa momukalo wonhumba kondadalunde. Konyala oproteina keshe, oyo tai longo “mosele oyo ya talika ko i li paunafangwa,” oya tungwa po kee-amino acid 200. Ndele nokuli nomeesele da tya ngaho ohamu kala eeproteina omayovi da yoolokafana. Omhito pa holoke ngeno kombada yedu ombadilila oproteina imwe, oyo ya tungwa po mee-amino acid 100, okwa tengenekwa kutya oimwe momabiliyona emiliyona.
Ngeenge otashi pula omunongononi omunekeka okweetifa po eemolekula da kitakana molabolatori, mbela eemolekula odo da kitakana neenghono, odo di li mosele, otadi dulu ngoo okukala de uya po ombadilila?
Omukonakoni weesele Hubert P. Yockey, oo a itavela moevolusi, okwa ti ngaha: “Opo pe uye omwenyo, itashi dulika ‘eeproteina di kale odo da tetekela.’”5 Opo pe uye eeproteina, opa pumbiwa ee-RNA, ndele natango opa pumbiwa eeproteina, opo pe uye ee-RNA. Natu tye nee ngeno eeproteina nosho yo ee-RNA oda holoka po ombadilila ponhele imwe nosho yo pefimbo la faafana? Mbela otashi shiiva ngoo di longele kumwe kudo vene, ndele tadi hapupala nokweetifa po oinima i na omwenyo? Omundokotola Carol Cleland c, oshilyo shoNational Aeronautics and Space Administration’s Astrobiology Institute, okwa ti: “Omhito pa holoke ngeno ombadilila oshinima sha tya ngaho (nande opa kale ngeno oproteina no-RNA ya lumbakana ashike ngahenya kuyo vene) katu wete tashi shiiva nandenande.” Ndele okwa twikila ko ta ti, “ndele nande ongaho, ovakonakoni vahapu otava diladila kutya, ngeenge otapa dulu okundulukwa oproteina nosho yo o-RNA meenghalo odo da li ko pehovelo, oinima oyo yopavali otai dulu ashike okulongela kumwe kuyo vene.” Shi na sha nomahongo oo taa ti kutya oinima oyo ya etifa po omwenyo oye uya po ashike ombadilila, okwa ti: “Kape na nande olimwe tali tu lombwele ouyelele wofaafaa nghee osho sha ningwa.”6
Ngeenge otashi pula eendunge nounongo okunduluka po erobota, mbela ongahelipi shi na sha nokushita osele i na omwenyo, unene tuu osele yomunhu?
Omolwashike ouyelele oo twa dja nokukundafana u na oshilonga? Diladila keshongo olo la taalelwa kovakonakoni ovo tava ti kutya, oinima i na omwenyo oye uya po ashike ngahenya ombadilila. Ove litwa ee-amino acid odo hadi kala yo meesele di na omwenyo. Ova dula yo okunduluka po noukeka noikwamashina yavo eemolekula odo da kitakana meelabolatori davo. Otava diladila yo kutya, fiku limwe onava ka nduluke po oinima aishe oyo ya pumbiwa, opo pa holoke “osele i li paunafangwa.” Onghalo yavo otai dulu okufaafanifwa nomunongononi, oo ta longifa oitenda, eeplastika, osilikona neengodi, opo a tunge po erobota. Ye te li stele nee li kale tali dulu okunduluka po omarobota a fela kulo. Ngeenge okwa ningi ngaho, ota ka yandja oumbangi u na sha nashike? Nopehe na omalimbililo, otashi ka yandja filufilu oumbangi kutya, otashi pula eendunge okweetifa po oikwamashina ya kitakana.
Sha faafana, fiku limwe ngeenge ovanongononi ova ka eta po osele, otashi ka kala oshinima shikumwifi lelalela. Ndele mbela otashi ka yandja ngoo oumbangi kutya eesele ode uya po ombadilila? Osho otashi ka nyaneka pomutenya filufilu ediladilo olo, hasho mbela?
Oto ti ngahelipi? Fiyo okunena, oumbangi wopaunongononi otau ulike kutya omwenyo ohau litambekidwa ashike okudja koinima oyo i na omwenyo. Otashi pula lela eitavelo la kwata moiti okwiitavela kutya nokuli nosele oyo “i li paunafangwa” i na omwenyo oye uya po ombadilila okudja moikwakemikolo ihe na omwenyo.
Ngeenge owa pewa oumbangi kutya oinima i na omwenyo oye uya po ngahelipi, owe li longekida ngoo okwiitavela oumbangi wa tya ngaho? Fimbo ino nyamukula epulo olo, konakona manga kutya osele oya tungwa po ngahelipi. Ngeenge owa ningi ngaho, oto ka mona ngeenge oshoshili ngoo kutya omwenyo owe uya po ashike ngahenya, ngaashi ovanongononi vamwe tava ti, ile owa xwelwa ashike mongubu, ngaashi ovadali vamwe hava ningi, ngeenge tava pulwa kutya ounona ova dja peni.
a Shi na sha nomhito o-DNA i uye po ombadilila, otashi ka kundafanwa moshitukulwa 3, “Ouyelele oo u li mo-DNA owa dja peni?”
b Omuprofesor Shapiro ina itavela kutya oinima i na omwenyo oya shitwa. Okwa itavela kutya oinima i na omwenyo oye uya po ombadilila, ashike kaku shiivike kutya osha enda naanaa ngahelipi. Mo 2009, ovanongononi vokoUnivesiti yaManchester, shomuEngland, otaku tiwa kutya ova li va nduluka po meelabolatori davo outukulwa vanininini, ovo hava kala meesele, hava ifanwa ee-nucleotide. Ashike Shapiro okwa ti kutya “paulwange, osho itashi pe nge lela ouyelele u shii okulineekelwa u na sha nanghee o-RNA ya holoka po.”
c Dr. Cleland ina itavela kutya oinima oya shitwa. Ndele okwa itavela kutya oinima i na omwenyo oye uya po ombadilila momukalo wonhumba, nonande kau uditiwe ko naanaa.
Otashi dulika yo u hafele oikundafanwa ei
OSHUNGONANGELO
Opulaneta yetu mbela oya shitwa nelalakano?
Mbela elalakano li na sha nedu otali ka wanifwa ngoo?
