Ovanongononi vahapu otava ti ngahelipi? Ovashiivinawa volutu lomunhu nosho yo ovanongononi vakwao otava ti kutya o-DNA nosho ouyelele, oo u li mo, owa etifwa po koiningwanima yombadilila, oyo ya ningwa momukokomoko womido omamiliyona nalenale. Ohava ti kutya omutungilo wo-DNA, ouyelele oo u li mo nosho yo onghedi omo hai longo, itai yandje oumbangi kutya oya shitwa.¹⁷

Ombiibeli otai ti ngahelipi? Ombiibeli otai ulike kutya okutungwa po kwoilyo yetu yolutu ya yoolokafana nosho yo eufwafimbo lokufolomwa po kwayo oye likolelela kembo lopafaneko olo la dja kuKalunga. Didilika nghee ohamba David ya li ya nwefwa mo i popye kombinga yaKalunga shi na sha noshinima eshi, ya ti: “Omesho oye okwa li taa shipununa nge, fimbo nda li engwili inandi tongoka, nomembo loye omo omwa nyolelwa omafiku ange aeshe, aa nda sheyelwa, fimbo inapa holoka nande limwe lao.” — Epsalme 139:16.

Oumbangi otau holola shike? Ngeenge ehongo loevolusi otali popi oshili, osha hala okutya o-DNA oya etifwa po ashike koiningwanima yombadilila, ngaashi tava ti. Ngeenge Ombiibeli otai popi oshili, o-DNA oi na okuyandja oumbangi wa yela kutya oya shitwa kOmushiti omunaendunge noku hole elandulafano.

Ngeenge otwa kundafana o-DNA monghedi i li paunafangwa, ohatu dulu oku i uda ko nohatu ka mona kutya oikumwifi neenghono. Paife natu yeni meni losele yo vene. Ndele pomhito ei, ohatu yeni mosele yomunhu. Kala nee ngeno wa fa to i momisiuma, omo hatu ka yelifilwa nghee osele hai longo. Omisiuma oyo oi li onga osele yomunhu ya tamununwa mo lwomapa 13 000 000 lwaapo. Opo u shi faneke, oi fike pokapale kanene komaudano, omo tamu dulu okukala ovanhu 70 000 lwaapo.

Eshi we uya momisiuma oyo, ou wete omitungilo da kitakana nodikumwifi. Lwopondingandinga yosele ope na exuku (o-nucleus), oyo i na omutamo woshinano shefilitya li na eenduda omilongo mbali de lilonda. Opo nee owa ya pexuku olo.

Okudja opo, owa ya meni lexuku nokulengalenga meni lalo. Oshinima tashi dana onghandangala mexuku olo ee-chromosome 46. Ee-chromosome odo odi li oombali nodi na oule wa yoolokafana, naado mbali di li popepi naave odi na oule u fike pefilitya leenduda 12 de lilonda  (1). O-chromosome oya takwa elambo lwopokati notai monika ya fa ominghaka da twikinikwa kumwe, ashike ounene wayo ou fike pefina lomuti munenenene. Eshi wa tala o-chromosome keshe, oya dingilwa noshinima sha fa omalapi. Eshi wa ehena popepi elela, owa mona kutya elapi keshe ola topolwa nomalila a yuka pombada. Natango pokati komalila oo ope na oundjila vaxupi va kambakana  (2). Osho u wete sha fa oinima ya pakelwa nawa oshike? Eengodi da pakelwa nawa kumwe de lilonda, da yuka pombada. Eshi wa nana imwe, oya xwatunhuka mo. Nowa li wa kumwa, eshi wa mona kutya oya enda ya dingilwa moungonga vanini, (3) ovo va pakelwa nawa. Moungonga ovo omo mu na oshinima osho tashi dana onghandangala, sha fa ongodi ileile. Oshikwashike mbela osho?

Opo tu shi yelife monghedi i li paunafangwa, oshitukulwa osho sho-chromosome natu shi ifane ashike ongodi. Ongodi oyo oi na ounene weesendimeta 2.6. Ongodi oyo oya dingilwa koungumutulu ya pama  (4), ovo tave i kwafele i folome po oungonga ovo va dingilwa yo moungonga vahapu. Opo oungonga ovo vaha dje ponhele, ove kwetelwe kumwe koinima ya fa eeboki, odo hadi longifwa okulondela, ngeenge ovatungi tava tungu. Owa mona eshangelo, olo tali ti kutya ongodi oyo oya tonywa noukeka. Ngeno ou pweye mo filufilu ongodi oyo yo-chromosome, oi na oule u fike petata longonga yedu! a

Embo limwe lounongononi ola ti kutya okupakela noukeka kwa tya ngaho “oshinima sha pumba mouindjinia.”¹⁸ Mbela osho itashi ulike kutya oshinima osho osha longwa konghulungu? Ngeenge omisiuma oyo inene oi na oinima omamiliyona, oyo ya pakelwa nawa peenhele notai dulu okumonika noupu, mbela ito dimine kutya ope na okukala pe na oo e i unganeka? Kape na omalimbililo, ope na okukala pe na omuunganeki! Ndele osele oya unganekwa shimwe tonyengwa shi dulife opo.

Natango momisiuma yetu yopafaneko, owa mona elombwelo, olo tali ti kutya oto dulu okukwata ongodi oyo peke loye, opo u i konakone nawa (5). Eshi wa kwata ongodi oyo meke loye, owa mona kutya oye likalekelwa filufilu; inai fa eengodi dikwao. Owa mona kutya oya tungwa po koitukulwa ivali ye lingonya, ngaashi ongodi yotelefona. Oitukulwa oyo yongodi oya kwatakanifwa noutolopola voule u fike pamwe. Ongodi oyo oya fa eetalapa da ngolyoka, da yuka pombada (6). Apa owa mona kutya owa li to konakona oshinima shimwe osho sha kitakana meshito, o-DNA!

O-DNA imwe, ngeenge ya dingilwa nawa koungumutulu, ovo ve kwetelwe kumwe koinima oyo ya fa eeboki, ohai ningi po o-chromosome. Ounima ovo va fa eetalapa meni layo ohava kala ounyapi oovavali va twikilwa kumwe (7). Oilonga younyapi ovo oya shike, ile ove lile po shike? Natu ka tale keyelifilo li li paunafangwa.

Kala nee ngeno wa fa u wete ongodi oyo ya fa omani ya tukulwa pokati. Kombinga keshe oku na omusholondodo wounyapi va yukilila. Owa mona edidiliko tali ti, ounyapi ovo va kwatafana ovo fimba i na ongodi mo-DNA. Ounyapi ovo ohava kala ashike omaludi ane. Ovanongononi ova luka omaludi oo A, T, G, naC. Ovanongononi ova li va kumwa, eshi va mona kutya elandulafano leendada odo olo hali ufa ouyelele oo u li mee-DNA.

Opo tu ude ko oshinima osho, diladila kunghee ovanhu va li hava tumu omatumwalaka molupe lomawi okupitila mondelekalama meedula do 1900 nasha. Ondelekalama oya li ashike hai longifa eekode, ile “eendada” di li mbali, oku shi popya pafaneko: edengo lixupi nedengo lile. Ndele omadengo oo opavali otaa dulu okulumbakanifwa nokulifolwa, a tunge po oitya, ile omatumbulo. O-DNA yo oi na eekode, ile tu tye eendada nhee. She likolelela kutya eendada odo A, T, G, naC oda lumbakanifwa ngahelipi, ohadi dulu okufoloma po osho hatu dulu okutya oitya, oyo tai ifanwa ee-codon. Ee-codon ohadi tungu po eegene, odo di li onga outendo. Ogene keshe oi na oupokati weendada 27 000. Eegene nosho yo omwaka mule oo u li pokati kado ohai tungu po ee-chromosome, odo di li onga omatukulwa embo. Ee-chromosome 23 ohadi foloma po “embo” le lixwapo, o-genome, oyo i na oufyuululwakwatya aushe wolutu. b

O-genome embo la kula lela. Mbela ohali kala la tuvikila ouyelele u fike peni? Otaku tiwa kutya o-genome yomunhu oi na ounyapi ovo va twikinikwa oovavali ve li omabiliyona atatu lwaapo, ovo ve li mo-DNA.¹⁹ Opo tu shi ude ko, faneka ngeno oshipandi shomambo, oo keshe limwe li na omapandja e dulife peyovi. O-genome imwe oya fikama po ngeno momambo oo 428. Molwaashi mosele keshe omu na ee-genome mbali, osha hala okutya ngeno oku li omambo 856. Ngeno ou pulwe u topatope ouyelele oo u li mo-genome, efiku keshe to i koilonga, nopehe na efudo, otashi ku pula eedula 80 lwaapo!

Okutopatopa ouyelele wa tya ngaho, oto ke lidipaa po ashike. Ouyelele wa tya ngaho oto ka dula ngahelipi oku u tula meesele doye dinininini omabiliyona omayovi 100? Osho oshinyenga nokuli okuuda ko.

Omuprofesa umwe omushiivinawa wolutu lomunhu nosho yo oikwakombiyuta okwa ti: “Ograma imwe yo-DNA ya kukuta, oyo i fike po-kubikisendimeta imwe, otai dulu okutuvikila ouyelele oo tau wana moudisc omabiliyona eyovi limwe lwaapo.”²⁰ Osho osha hala lela okutya ngahelipi? Dimbuluka kutya o-DNA oi na eegene, oufyuululwakwatya oo wa pumbiwa opo olutu lomunhu li dule okutungwa po. Nosele keshe ohai kala i na ouyelele oo we lixwapo. O-DNA ohai kala lela ya pakela omauyelele mahapu. Ngeno ou kale u na o-DNA kokanguto kotee kamwe akeke, ouyelele oo otau dulu okutunga po omalutu ovanhu ovo ve li momwenyo kunena lwoikando 350 lwaapo, sha hala okutya ovanhu omabiliyona 2 450! O-DNA, oyo ya pumbiwa okutunga po omalutu ovanhu omabiliyona aheyali, ovo ve li kombada yedu mopaife, oi fike ashike pombudu, oyo itai dulu nokuli okumana ko okanguto kotee.²¹

Nonande ovanhu ova ninga eenghendabala dokukala tava tula ouyelele muhapu mounima vaningholi, kape na sha osho tashi xumbile mo-DNA. Ou-CD ohatu va longifa ashike ve li eudi. Otashi dulika tu kale twa fuuka kolupe loka-CD, okuvilima kwako nosho yo onghedi omo haka longo. Noihatu kala twa limbililwa kutya ou-CD ovalongwa kovanhu ovanaendunge. Moka-CD otamu dulu okukala mu na ouyelele wa yela nowokondadalunde u na sha nanghee omunhu ta dulu okutunga po eshina lonhumba, okulikaleka monghalo iwa noku li pangela ngeenge la teka. Ndele ouyelele oo ihau lundulula ondjudo, ile ounene woka-CD. Ashike ouyelele wa tya ngaho oo oshinima sha fimana moka-CD. Mbela ouyelele wa tya ngaho itau ku tomho kutya omunhu oo a longa oka-CD omunaendunge? Nouyelele wa tya ngaho mbela itau ulike kutya ope na oo e u shanga?

Osha yeleka filufilu okuyeleka o-DNA noka-CD, ile nembo. Embo limwe li na sha no-genome ola popya nokuli la ti: “Okutya kutya o-genome oi li embo kashi fi nokuli omufefifo. Oshinima sholela. Embo oshinima osho shi na ouyelele wa shangwa . . . O-genome nayo osho i li ngaho.” Omushangi wembo olo lo-genome okwa weda ko a ti: “O-genome embo li na eendunge lela, molwaashi ngeenge oi li meenghalo tadi wapalele, otai dulu okulininga okopi kuyo vene nokulilesha kuyo vene.”²² Osho otashi tu eta poukwatya umwe vali wa fimana wo-DNA.

Nonande exuku losele otali yelekanifwa nomisiuma, osho inashi hala okutya kamu na omalipyakidilo asha. Ofimbo to pashiyona natango momisiuma oyo yopafaneko, owa mona ehalasha tali ulike o-DNA, nopa shangwa: “Deleka po u mone nghee hai longo.” Eshi wa deleka po, owa uda ewi lomuhokololi la kwatwa, tali yelifa tali ti: “O-DNA ohai longo oilonga ivali ya fimanenena. Shotete, okulitapa yo vone. O-DNA ohai pumbwa okulitapa, opo osele keshe ipe i kale i na oufyuululwakwatya wa faafana we lixwapo. Alikana tala nghee tashi ningwa.”

Opo nee opa holoka oshikwamashina sha keleketa, osho shi na oitukulwa i lili noku lili. Oshikwamashina osho oshe uya po-DNA, ndele tashi kwatafana nayo nosha hovela okulipweda kuyo ngaashi eshina lokolutenda. Eshina olo ola enda konhapo yopombada nola tukula o-DNA moitukulwa ivali.

Omuhokololi okwa twikila ko a ti: “Eshi oshihopaenenwa ashike shi li paunafangwa shanghee o-DNA hai tapwa. Oikwamashina oyo hai ende ko-DNA noku i tukula moitukulwa ivali, opo pa kale eekopi mbali dipe, ohai ifanwa ee-enzyme. Itatu dulu okuulika outukulwa aveshe va kwatelwa mo, ngaashi outukulwa vanini ovo hava kala komesho yoshikwamashina, ovo hava tete o-DNA pokati noku i kwafela i kale tai linyenge ya manguluka, ponhele yokulikita. Noitatu dulu oku ku ulikila nghee o-DNA hai ‘leshululwa’ lwoikando. Ngeenge pa monika omapuko asha, ohaa pukululwa, opo ouyelele aushe u kale u li mondjila.” — Tala  efano pepandja 16, 17.

Omuhokololi okwa twikila ko a ti: “Paife ohatu ke ku ulikila kutya eshina olo ohali longo ponhapo ya tya ngahelipi. Owa mona nee kutya eshina olo ohali tondoka ponhapo yopombada? O-enzyme yo vene ohai ende ko-DNA ponhapo younyapi 100 mosekonde.²³ Ngeenge owe shi faafanifa neshina lokolutenda, osha fa eshina lokolutenda tali endele konhapo yeekilometa 80 movili. Ngeenge tashi uya peesele deembakiteli, o-enzyme ohai longo nokuli ponhapo i dulife oyo lwomapa 10! Ngeenge tashi uya kovanhu, mosele keshe ohamu kala ee-enzyme omafele tadi longo peenhele da yooloka do-DNA. Nohadi tape okopi yo-genome moule ashike wevili hetatu.”²⁴ (Tala oshimhungu “ Omolekula oyo hai dulu okuleshwa nokutapwa,” pepandja 20.)

Oshikwamashina sho-enzyme osho hashi topola o-DNA shima sha mane, ohapa sholokele oshikwamashina shikwao. Oshikwamashina osho ohashi ende yo ko-DNA, ndele oponhapo yopedu. Owa mona ongodi yo-DNA tai ningine moshikwamashina osho nokudjuuka kombinga ikwao, i li ngaashi i li. Opo nee owa mona ongodi imwe ipe yo-DNA tai mbaduka mombululu imwe i lili yeshina olo, ya fa omushila tau ende tau kulu. Oshike mbela tashi ningwa po?

Omuhokololi okwa twikila ko ta yelifa, ta ti: “Oshilonga oshitivali sho-DNA okulitapa, ile tu tye okulininga okopi. O-DNA ihai di mo mexuku losele nandenande. Ngeenge osho shi li ngaho, ouyelele oo u li meegene, oo wa pumbiwa, opo ku folomwe po eeproteina, odo hadi tungu olutu loye, ohau leshwa ngahelipi nokulongifwa? Oshikwamashina sho-enzyme ohashi i ko-DNA, ponhele opo eegene da temwa koikwakemikolo, oyo i li kondje yexuku losele. Oshikwamashina osho ohashi longifa omolekula yo-RNA (ribonucleic acid), opo i ninge okopi yogene oyo. O-RNA ohai monika ya fa ombinga imwe yo-DNA, ashike oya yooloka. Yo ohai tape ashike ouyelele oo u li meegene. O-RNA ohai tape ouyelele oo, eshi tai piti meshina lo-enzyme, nokudja opo ohai piti mexuku losele tai i ko-ribosome, oko tai twala ouyelele u ka longifwe okutunga oproteina.”

Eshi wa tala oshinima osho tashi ulikwa, oshe ku fuula neenghono. Owa li wa kuminwa neenghono omisiuma oyo, nosho yo ounghulungu waavo ve i tota, nosho yo oikwamashina aishe oyo i li mo. Apa owa tala ashike oitukulwa yonhumba yomisiuma yetu yopafaneko. Mbela oto ke linyenga ngahelipi, ngeno ou tale oinima aishe omayovi nomayovi tai longo mosele yomunhu pefimbo limwe? Kape na omalimbililo, oto ka kala wa kumwa neenghono shi dulife!

Oiningwanima oyo ya dja nokuhokololwa otai linyenge molutu loye, meesele omabiliyona omayovi 100! O-DNA yoye ohai kala tai leshwa efimbo keshe, opo i yandje ouyelele, oo tau ka longifwa okutunga eeproteina da yooloka omayovi omafele, odo hadi tungu po olutu loye; hadi tungu po oinima ngaashi ee-enzyme, eenhumba, oilyo yolutu nosho tuu. O-DNA ohai tapwa nokuleshululwa, opo ku wapekwe omapuko, opo ouyelele mupe oo wa tapwa u dule oku ka longifwa okutunga eesele dipe.

Natango natu lipule kutya, ‘Ouyelele oo u li mo-DNA owa dja peni?’ Ombiibeli otai ti kutya Kalunga oye odjo youyelele oo, ile “embo” olo lopafaneko. Mbela exulifodiladilo olo itali tu kumwe nounongononi?

Diladila kwaashi: Mbela ovanhu otava dulu ngoo okutunga po omisiuma oyo twa dja nokupopya? Ngeno ove shi hetekele, eenghendebala davo otadi ka xulila mounyengwi. Fiyo okunena, ovanhu kave udite ko filufilu kutya o-genome yovanhu, ile oufyuululwakwatya wovanhu ohau longo ngahelipi. Ovanongononi onghee ngoo tava kendabala natango okuuda ko kutya eegene oda ama peni nohadi ningi shike. Eegene odi li ashike okatukulwa kanini ko-DNA. Ope na epulo olo kutya, ponhele opo pehe na eegene mongodi yo-DNA, oyo ileile, ope na shike? Konale, ovanongononi ova li hava diladila kutya oitukulwa oyo ihe na eegene kai na oshilonga, ndele paife ova lundulula etaleko lavo. Oitukulwa oyo otashi dulika hai kondolola nghee eegene di na okulongifwa. Ngeno ovanongononi ova dule okweeta po oshihopaenenwa sho-DNA noikwamashina oyo hai i tape noku i leshulula, mbela ngeno otava dulu ngoo oku i ningifa i kale tai longo filufilu ngaashi o-DNA yo vene?

Omunongononi umwe a shiivika nawa, Richard Feynman, fimbo ina fya, okwa fiya eshangelo koshipelende, tali ti: “Osho itandi dulu okutota po itandi dulu oku shi uda ko.”²⁵ Oshihokwifa eshi a popya etumbulo olo nelininipiko, netumbulo olo otali longo filufilu, ngeenge tashi uya po-DNA. Ovanongononi itava dulu okutota po o-DNA nosho yo oikwamashina aishe oyo hai i tukula noku i ninga eekopi, noitava dulu oku i uda ko filufilu. Ndele onghee ngoo vamwe tava komangele kutya oinima aishe oyo oye uya po ombadilila. Ndele okutala kouyelele oo twa dja nokukundafana, mbela oinima ya tya ngaho otai dulu ngoo okukala ye uya po ombadilila?

Ovahongwanhu vamwe ova dimina kutya oumbangi otau ulike kutya, oinima i na omwenyo inai uya po ombadilila. Pashihopaenenwa, omunongononi Francis Crick, oo a mona kutya o-DNA oya tungwa po koitukulwa ivali ya fa ongodi ye litonya, okwa ti kutya omolekula oyo oya unganekwa shimwe to nyengwa, onghee itai dulu okukala ya etifwa po koiningwanima yombadilila. Ota diladila kutya vati ope na oinima i na eendunge i li mewangadjo, oyo kashiimba ya tuma o-DNA kombada yedu, opo ku dule okukala oinima i na omwenyo.²⁶

Efimbo opo la di ko, omufilosofi a shiivika nawa, Antony Flew, oo a kala ta popile oule weedula 50 ediladilo olo kutya kaku na Kalunga, okwa ninguluka. Eshi a li e na eedula 81, okwa hovela okudiladila kutya ope na okukala sha osho shi na eendunge, osho sha etifa po oinima i na omwenyo. Omolwashike ta tile ngaho? Osheshi a konakona moule o-DNA. Eshi a pulwa ngeenge etaleko laye olo lipe otali ka tambulwa ko ngoo kovanongononi vahapu, okwa nyamukula a ti: “Ngeenge inave li tambula ko, onghenda inene. Onghalamwenyo yange aishe onda kala handi wilikwa kefinamhango olo tali ti kutya . . . itavela osho oumbangi tau ku pe.”²⁷

Ove oto ti ngahelipi? Oumbangi otau holola shike? Natu tye nee ngeno owa ya mokambelewa konhumba mofakitoli. Mokambelewa omo omu na okombiyuta, oyo i na oprograma ya kitakana, oyo tai wilike oilonga aishe mofakitoli oyo. Shihokwifa, oprograma oyo ohai kala alushe tai tumu omauyelele e na sha nanghee omashina aeshe e na okutungwa nokukalekwa po, nohai kala tai liningi eekopi nokulileshulula yo vene. Oumbangi oo otau ku lombwele shike? Mbela oto ka diladila kutya okombiyuta oyo noprograma yayo oye li eta po kuyo vene, ile oya ndulukwa po komunhu omunaendunge noku na elandulafano? Oumbangi otau ulike kutya otashi pula eendunge okweeta po oinima ya tya ngaho.