1, 2. Ovanhu vahapu ova itavela shike kombinga yaavo va fya?

OVANHU omamiliyona muAfrika ova itavela kutya efyo kali fi exulilo longhalamwenyo, ndelenee elunduluko ashike, okutauluka to i konghalamwenyo konhele imwe i lili. Vahapu otava diladila kutya ooxekulululwa ovo va fya ova tauluka okudja mounyuni hau monika nokuya mounyuni ihau monika, okudja mounyuni wovanhu nokuya kounyuni woishitwa yopamhepo.

² Ovakulu vonale ovo ile eemhepo dovakulu vonale, okwa itavelwa kutya ove na ko nasha neameno nosho yo nonghalonawa yovakwanedimo vavo kombada yedu. Pataleko eli, eemhepo dovakulu vonale odi li ookaume ve na eenghono, tava dulu okweetifa eteyo liwa, okuxumifa komesho onghalonawa nosho yo okwaamena kowii. Ngeenge ode lipwililikilwa ile da handukifwa, otaku tiwa vati ohadi eta oshiponga shinene — omikifi, oluhepo nosho yo omaupyakadi.

3. Ongahelipi ovanhu vamwe hava ilikana ovakulu vonale?

³ Ovanamwenyo ohava landula omikalondjikilile okufimaneka nokukaleka po ekwatafano liwa neemhepo dovakulu vonale. Eenghedi edi ohadi monika unene tuu peenghedindjikilile domafudiko, ngaashi okunangala omutanda nosho yo eyuko lomite. Okwiilikana ovakulu vonale otashi ulikwa yo meenghedi dimwe. Pashihopaenenwa, fimbo ovanhu vonhumba inava nwa oikunwa yoalkoholi, ohava tile imwe pedu omolwooxekulululwa. Natango, konima ngeenge kwa telekwa oikulya, oikulya imwe ohai fiwa mombiya opo ngeenge ooxekulululwa ove uya, otava ka mona sha shokulya.

4. Ovanhu vahapu ova itavela shike shi na sha nomwenyo?

⁴ Ovanhu vamwe ova itavela kutya ovanhu ovo ve na omwenyo ove na omwenyo ihau fi oo hau xupu po pefyo lolutu. Ngeenge omunhu okwa li nonghalamwenyo iwa, omwenyo otaku tiwa ohau i meulu ile moparadisa, ndele ngeenge omunhu okwa li e na onghalamwenyo ii, omwenyo vati ohau tokolelwa okuya moheli. Ovanhu luhapu ohava lumbakanifa ediladilo eli nomaitavelo opaenghulunghedi. Pashihopaenenwa, omashiivifo omafyo moifokundaneki oo taa kundaneke efudiko olo hali ningwa okudja mongeleka omafimbo amwe otaa ti yo kutya omunhu “okwa tauluka” ile “okwa ya kooxekulululwa.” Omaitavelo aeshe aa okwe likolelela kediladilo kutya omwenyo ile omhepo ohai xupu po pefyo lolutu. Ombibeli otai ti ngahelipi shi na sha naashi?

5, 6. PaMbibeli, omwenyo oshike?

⁵ Ombibeli otai ulike kutya omwenyo oo omunhu ye mwene. Pashihopaenenwa, eshi Kalunga a shita Adam, “omulumenhu okwa  ninga omwenyo u nomwenyo [sha hala okutya, okwa ninga omunamwenyo].” (Genesis 2:7) Adam okwa li omwenyo, ile noitya imwe, okwa li omunhu a wana po.

⁶ Omolwaashi, ohatu lesha kutya eemwenyo ohadi dulu okukala nehalo lokulya. (Mika 7:1) Ohadi lili nokuliumbilila. (Jeremia 13:17; Jona 2:7) Eemwenyo ohadi dulu okutewaatewa. (Epsalme 7:6) Eembibeli dimwe otadi toloka oshitya shelaka lopetameko shi li “omwenyo” meevelishe odo, ofimbo dimwe tadi longifa oitya ngaashi “oshishitwa,” “omushitwa” ile “omunhu.” Aishe otai ti shimwe.

7. Eevelishe dilipi dOmbibeli tadi ulike kutya omwenyo otau dulu okufya?

⁷ Molwaashi omwenyo omunhu, ngeenge omunhu a fya, omwenyo owa fya. Hesekiel 18:4 ota ti: “Omwenyo tau nyono u nokufya.” Nosho yo Oilonga 3:​23 otai ti: “Keshe omwenyo [ile omunhu] ou itau udu omuprofeti ou, otau dimwa mo movanhu.” Onghee hano omwenyo kau fi sha osho hashi fyaala po pefyo lolutu.

8. Omhepo oyo shike movanhu?

⁸ Omhepo inai faafana nomwenyo. Movanhu, omhepo oyo eenghono domwenyo odo hadi va dulifa va longe oilonga oyo hai longwa monghalamwenyo. Omhepo otai dulu okufaafanifwa nolusheno. Olusheno otali dulu okuyandja eenghono komupepo ile kokila, ndele itali dulu okulinyengifa omhepo lo vene ile li talaleke oinima kulo vene. Monghedi ya faafana, omhepo yetu otai tu dulifa tu mone ko, tu ude ko nosho yo tu diladile. Ndelenee omhepo yo vene ihai dulu okuninga sha shimwe shomwaai nope he na omesho, omatwi ile ouluvi. Omolwaashi Ombibeli otai popi shi na sha nomunhu tai ti: “Omhepo yaye otai di mo, ota shuna medu, nefiku tuu olo omadiladilo aye okwa xula po.” — Epsalme 146:4, NW.

9. Oshike osho omwenyo nomhepo ihai ningi?

⁹ Onghee hano paMbibeli, kutya nee omwenyo ile omhepo ihai fiye po olutu pefyo i twikile okukala nomwenyo monhele yopamhepo.

10. Ombibeli otai ti shike kombinga yonghalo yoonakufya?

¹⁰ Hano onghalo yoonakufya oshike? Molwaashi Jehova oye a shita ovanhu, oku shii yo osho hashi tu ningilwa ngeenge hatu fi. Eendjovo daye otadi tu hongo kutya oonakufya kave na omwenyo, ihava dulu okuuda ko, okumona ko, okupopya ile okudiladila sha. Ombibeli otai ti ngaha:

• ‘Oonakufya inava shiiva nande sha.’ — Omuudifi 9:5.

• “Ohole yavo ngaashi ehandu lavo nouladi wavo yo owa xula po nale.” — Omuudifi 9:6.

• “Moshovafi oku to i, kamu na nande oshilonga, ediladilo neshiivo ile ounongo.” — Omuudifi 9:10.

11. Konima yokunyona kwaAdam, Jehova okwa ti shike kuye?

¹¹ Diladila kwaasho Ombibeli tai popi shi na sha natatekulululwa wotete, Adam. Jehova okwa ma Adam “mondwi yedu.” (Genesis 2:7) Ngeno Adam okwa dulikile komhango yaJehova, ngeno okwa dula okukala fiyo alushe melao kombada yedu. Ndelenee Adam ina dulika komhango yaJehova, netokolo ola li efyo. Adam okwa ya peni pefyo? Kalunga okwa ti kuye: “Ove oto [ka] shuna medu, osheshi omo wa kufwa. Osheshi oove edu, ndee to ka ninga edu.”— Genesis 3:19.

12. Oshike sha ningilwa Adam pefyo?

¹² Adam okwa li peni fimbo Jehova ine mu shita okudja mondwi? Ka li e na apa e li. Ka li po nandenande. Onghee hano eshi Jehova a ti kutya Adam ota ka “shuna medu,” okwa li a hala okutya Adam ota ka kala natango e he na omwenyo, ngaashi ondwi. Adam ina twikila nokukala nomwenyo monhele yopamhepo. Ina ‘tauluka’ okuya monhele omo hamu kala vati eemhepo dovakulu vonale. Ina ya meulu ile moheli. Okwa shuna konghalo yoku he na omwenyo; a kala e he po vali.

13. Oshike hashi ningilwa ovanhu nosho yo oinamwenyo pefyo?

¹³ Mbela oshinima eshi otashi ningilwa ovanhu aveshe? Heeno, otashi ningwa. Ombibeli otai yelifa tai ti: “[Ovanhu nosho yo oinamwenyo] tava i monhele imwe; aveshe va dja mondwi naaveshe tava shuna mondwi.” — Omuudifi 3:19, 20.

14. Oonakufya ove na eteelelo lashike?

 ¹⁴ Ombibeli otai udaneke kutya Kalunga ota ka pendulila oonakufya momwenyo meduparadisa. (Johannes 5:28, 29; Oilonga 24:15) Ndelenee efimbo olo oli li natango monakwiiwa. Paife ova fya. (Johannes 11:11-14) Katu na oku va tila ile oku va ilikana, molwaashi itava dulu oku tu kwafela ile oku tu etela oshiponga.

15, 16. Ongahelipi Satana ta kendabala okwiitavelifa ovanhu kutya oonakufya inava fya shili?

¹⁵ Ediladilo olo kutya ihatu fi shili oipupulu ya tandavelekwa kuSatana Ondiaboli. Okwiitavelifa ovanhu oipupulu ei, ye neendemoni daye otava kendabala okudiladilifa ovanhu kutya omikifi nosho yo omaupyakadi amwe ohaa etwa keemhepo doonakufya. Oshoshili kutya omaupyakadi amwe ohaa etifwa keendemoni do vene. Noshoshili yo kutya omaupyakadi amwe kae na oyeetifi i he fi yopaushitwe. Ndelenee kashi fi shoshili kutya oshiponga otashi dulu okuuya kufye okudja kwaavo va fya.

¹⁶ Ope na natango onghedi imwe oyo eendemoni tadi kendabala okudiladilifa ovanhu kutya osho Ombibeli tai popi kombinga yefyo osha puka. Otadi pukifa ovanhu va diladile kutya ova mona ile ova popya noonakufya. Eendemoni eshi ohadi shi ningi okupitila momamoniko, meendjodi, movapopi neemhepo ile meenghedi dimwe di lili. Ovanhu ihava kwatafana noonakufya, ndelenee eendemoni odo hadi lifefa ovanhu ovo va fya. Omolwaasho Jehova a pangula filufilu ovapopi neemhepo nosho yo ovo hava pula koonakufya. — Deuteronomion 18:10-12; Sakaria 10:2.