ETUKULWA 20
‘Eendjovo oda kala nokutandavela noda holola eenghono dado,’ nonande opa li omapataneko
Nghee Apollos naPaulus va li va xumifa komesho okutandavela kwonghundana iwa
Etukulwa eli ola kanghamena kOilonga 18:23–19:41
1, 2. (a) Paulus novaendi pamwe naye ova li va shakeneka onghalo ya nyika oshiponga ilipi muEfeso? (b) Oshike hatu ka kundafana metukulwa eli?
MOMAPANDAVANDA aEfeso omwa li eemhunga dovanhu tadi weelele neenghono. Opa li ongudu yovahangakeni ya handuka nopa li omapiyaano. Ovalumenhu vavali ovo va li tava ende pamwe nomuyapostoli Paulus ova li va kwatwa po, ndele tava iwa navo. Ovanhu ova li va dja mo diva mepandavanda omo mwa li eefitola, eshi eemhunga dovanhu da handuka da li da mbobolokela kokapale kanene komoshilando, omo mwa li hamu dulu okukala ovatali 25 000. Ovanhu vahapu kava li ve shii kutya oshike sha li sha etifa omapiyaano, ashike ova li tave lipula kutya otembeli yavo nosho yo oshikalungakainhu shavo oshiholike Artemis oi li moshiponga. Onghee hano, ova li tava ingida tava endulula lwoikando tava ti: “Artemis wOvaefeso na fimanekwe!”—Oil. 19:34.
2 Otu wete nghee Satana a li ta kendabala natango okulongifa ongudu yovahangakeni va handuka, opo va ye moshipala oilonga yokuudifa onghundana iwa yOuhamba waKalunga. Ndele Satana iha longifa ashike elongifo leenghono. Metukulwa eli, ohatu ka kundafana omakoto oo Satana a li a longifa, opo a ye moshipala oilonga noukumwe wOvakriste vomefelemudo lotete. Osho sha fimanenena oshosho kutya, ohatu ka mona kutya omakoto aye aeshe kaa li a pondola, molwaashi ‘eendjovo daJehova oda kala nokutandavela noda holola eenghono dado.’ (Oil. 19:20) Oshike sha li sha kwafela Ovakriste ovo va pondole? Ova li va pondola, molwaashi ova li va kwafelwa kuJehova, ngaashi naanaa he tu kwafele kunena. Jehova oye ha findi Satana, ndele hafye. Ndele ngaashi Ovakriste vomefelemudo lotete, nafye otu na okulandula ewiliko olo hatu pewa. Omhepo iyapuki yaJehova otai dulu oku tu kwafela tu kulike omaukwatya, oo tae tu dulifa tu wanife po oukalele wetu. Tete natu ka tale koshihopaenenwa shaApollos.
Apollos ‘okwa li e shii nawa Omishangwa’ (Oil. 18:24-28)
3, 4. Akwila naPriskila ova li va didilika shike kombinga yaApollos, nova li va ninga po shike?
3 Fimbo Paulus a li mondjila yokuya kuEfeso pefimbo lolweendo laye olutitatu loutumwa, moshilando omo omwa li mwe uya Omujuda wedina Apollos. Apollos okwa dile koshilando sha fimana Aleksandria shomuEgipti. Okwa li e na omaukwatya onhumba a tongomana. Okwa li omupopi muwa, ha popi a manguluka, ha tomho ovanhu “nokwa li e shii nawa Omishangwa.” Kakele kaasho, “omhepo iyapuki” oya li ye mu kwafela. Nomolwaasho Apollos okwa li omuladi, nokwa li a popya nokuhe na oumbada komesho yOvajuda moshinagoga.—Oil. 18:24, 25.
4 Akwila naPriskila ova li va uda eshi Apollos ta udifa. Nopehe na omalimbililo, ova li va hafa, eshi ve mu uda ta hongo “oinima i li paushili kombinga yaJesus.” Osho a li a honga kombinga yaJesus osha li mondjila. Ndele ovalihomboli ovo Ovakriste ova li va didilika diva kutya ope na oshinima shimwe sha fimana osho Apollos a li ehe shii. Okwa li “ashike e shii eninginifo laJohannes.” Ovalihomboli ovo va li ve na oyuuyemo inini novahondji veetenda kava li va tilifwa kokupopya nexwamo kwaApollos, ile kehongo laye. Ponhele yaasho ova li “ve mu ifana po nove mu yelifila filufilu oinima i li paushili kombinga yaKalunga.” (Oil. 18:25, 26) Mbela Apollos oo a li ha popiwa nawa nomuhongwanhu okwa li e linyenga ngahelipi kwaasho? Nopehe na omalimbililo, okwa li a ulika oukwatya umwe wa fimanenena, oo Ovakriste tava dulu okukulika, elininipiko.
5, 6. Oshike sha li sha kwafela Apollos a longifwe kuJehova pauyadi, noshike hatu lihongo moshihopaenenwa shaApollos?
5 Apollos okwa li a ninga omupiya waJehova ha pondola neenghono, molwaashi okwa li a tambula ko ekwafo olo a li a pewa kuAkuila naPriskila. Pashihopaenenwa, eshi a li a ya kuAkaia, okwa li a “kwafela neenghono” ovo va ninga ovaitaveli. Okwa li yo a pondola okuudifila Ovajuda ovo va li moshitukulwa osho, ovo va li tava komangele kutya Jesus haye Messias omuudanekwa. Lukas okwa popya kutya, Apollos okwa li a ‘tomha filufilu Ovajuda kutya ova puka eshi e va leshela moipafi Omishangwa odo tadi ulike kutya Jesus oye Kristus.’ (Oil. 18:27, 28) Apollos ka li tuu ekwafo linene komaongalo! Okwa li yo a kwafela, opo ‘eendjovo daJehova’ di tandavele. Mbela oshike hatu lihongo moshihopaenenwa shaApollos?
6 Elininipiko olo oukwatya wa fimanenena kOvakriste. Keshe umwe womufye okwa pewa eeshali donhumba kuKalunga, kutya nee ounghulungu wopaushitwe, owino, ile eshiivo olo twa mona. Ndele nande ongaho, elininipiko letu oli na okukala li liwetikile li dule ounghulungu wetu wopaushitwe. Ngeenge hasho, ounghulungu wetu otau dulu okweetifa oupyakadi. Omaukwatya etu mawa otaa dulu oku tu ningifa tu kale tu na ounhwa, oukwatya oo wa nyika oshiponga. (1 Kor. 4:7; Jak. 4:6) Ngeenge otwe lininipika shili, ohatu ka kendabala okutala ko vamwe kutya ove tu dule. (Fil. 2:3) Itatu ka handuka nande, molwaashi twa pukululwa moshinima shonhumba, ile tu kale inatu hala okuhongwa kuvamwe. Itatu ka kala twa kanyatela nounhwa komataleko etu, ngeenge otwa shiiva kutya kae li metwokumwe newiliko lomhepo iyapuki. Jehova nOmona waye otave ke tu longifa ashike, ngeenge otwe lininipika.—Luk. 1:51, 52.
7. Paulus naApollos ove tu tulila po oshihopaenenwa shelininipiko shilipi?
7 Elininipiko ohali kwafele ovanhu vaha kale nomhepo yefiyafanepo. Satana okwa li a halelela okweetifa etukauko mokati kOvakriste vonale. Diladila kutya ngeno Satana okwa kala a hafa shi fike peni, ngeno Apollos nomuyapostoli Paulus, ovalumenhu ovo va li ve na omaukwatya a tongomana, ngeno ova kwatelwe komhepo yefiyafanepo, pashihopaenenwa, tava lalakanene efimano momaongalo! Ovalumenhu ovo ova li tava dulu okukwatwa komhepo ya tya ngaho noupu. Eshi Paulus naApollos va li muKorinto, Ovakriste vamwe ova li tava ti kutya “ame ondaPaulus,” ofimbo vamwe va li tava ti “ame ondaApollos.” Mbela Paulus naApollos ova li va xumifa komesho oikala oyo tai eta etukauko ya tya ngaho? Hasho nandenande. Paulus okwa li a dimina nelininipiko kutya Apollos okwa xumifa komesho oilonga yokuudifa nokwa li e mu pa omaufembanghenda a wedwa po. Apollos okwa li a tambula ko ewiliko laPaulus. (1 Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tit. 3:12, 13) Kashi fi tuu oshihopaenenwa shiwa kufye kunena shi na sha nokulongela kumwe nelininipiko navamwe!
‘Okwa popya nouladi kombinga yOuhamba waKalunga’ (Oil. 18:23; 19:1-10)
8. Eshi Paulus a shuna kuEfeso okwa li a ya nondjila ilipi, nomolwashike?
8 Paulus okwa li a udaneka okushuna kuEfeso, nosho a li a ninga shili. a (Oil. 18:20, 21) Ndele didilika kutya okwa li a shuna ngahelipi. Pomhito yaxuuninwa okwa li a popiwa kutya oku li muAntiokia shomuSiria. Opo a ye kuEfeso, okwa li ta dulu ngeno okuya nondjila oyo ixupi ya yuka muSeleukia, ndele ta ka londa oshikepa nokuya a yukilila kuEfeso. Ndele ponhele yokuya nondjila oyo, okwa li a ‘talela po eenhele di lili noku lili.’ Pakutengeneka, olweendo laPaulus olo la tumbulwa mOilonga 18:23 nosho yo 19:1, ola li la pula eekilometa 1 600 lwaapo. Omolwashike Paulus a li a hoolola okuya nondjila oyo ya nyika oshiponga? Omolwaashi okwa li a lalakanena ‘okupameka ovahongwa aveshe.’ (Oil. 18:23) Ngaashi omalweendo makwao avali, olweendo laye olutitatu loutumwa ola li le mu pula shihapu, ndele okwa li e shii kutya eenghendabala daye otadi ti sha. Kunena, ovapashukilishikandjo novakulukadi vavo navo ove na oikala ya fa yaPaulus. Mbela inatu pandula omolwohole yavo yokuheliholamwene ya tya ngaho?
9. Omolwashike ovahongwa vamwe va li va pumbwa vali okuninginifwa, noshike hatu lihongo kuvo?
9 Eshi Paulus a fika muEfeso, okwa li a hanga mo ongudu yovahongwa vaJohannes Omuninginifi ve li 12 lwaapo. Ova li va ninginifwa eninginifo laJohannes olo la li inali pumbiwa vali. Natango, ova li ashike ve na ouyelele munini u na sha nomhepo iyapuki, ile tashi dulika nokuli va li vehe shii sha kombinga yayo. Paulus okwa li e va yelifila nghee sha fimana okuningifwa medina laJesus, nova li ve lininipika nova halelela okulihonga, ngaashi Apollos. Eshi va ninginifwa medina laJesus, ova li va pewa omhepo iyapuki nosho yo eeshali donhumba dopashikumwifilonga. Onghee hano, osha yela kutya okushikula ewiliko lehangano laJehova lopauteokratika olo hali yandjwa pefimbo ohashi eta omanangeko noupuna.—Oil. 19:1-7.
10. Omolwashike Paulus a li a dja mo moshinagoga, ndele ta ka udifila mofikola imwe, nokwe tu tulila po oshihopaenenwa shilipi shi na sha noukalele wetu?
10 Opa li pa ningwa oshinima shimwe vali osho shi li oshihopaenenwa kufye. Paulus okwa li a udifa nouladi moshinagoga oule weemwedi nhatu. Nonande okwa li a ‘popya nouladi kombinga yOuhamba waKalunga,’ vamwe ova li va kukutika omitima davo nova li va ninga ovapataneki. Ponhele yokuhepeka efimbo mokuudifila ovanhu ovo va li tava ‘sheke Ondjila,’ Paulus okwa li a ninga omalongekido, opo a ka udifile mofikola imwe. (Oil. 19:8, 9) Ovo va li va hala okuninga exumokomesho lopamhepo ova li ve na okweefa po okuya koshinagoga va kale tava i kofikola oyo. Ngaashi Paulus, ohatu dulu okuxulifa po eenghundafana nomuneumbo, ngeenge otwa mono kutya ina hala okupwilikina, ile a hala ashike okutwa eemhata. Ope na natango ovanhu vahapu ovo va fa eedi va pumbwa okuuda etumwalaka olo tali tu omukumo.
11, 12. (a) Paulus okwa tula po ngahelipi oshihopaenenwa shi na sha nokulonga noudiinini nosho yo okutifuka? (b) Eendombwedi daJehova ohadi kendabala ngahelipi okulonga noudiinini nokutifuka moukalele wado womoipafi?
11 Paulus otashi dulika a li ha udifile mofikola oyo efiku keshe okudja po 11:00 wongula fiyo opo 4:00 lwaapo yokomatango. (Oil. 19:9, Tala oshiwedelwa ko mo-nwtsty) Efimbo olo otashi dulika kwa li haku kala kwa mwena nawa noku na oupyu, eshi ovanhu vahapu hava kala tava fuda po nokulya. Ngeno Paulus okwa udifile pefimbo olo lokondadalunde oule womido mbali komutwe, ngeno okwa longa eevili di dule po 3 000. b Osho osha li yo sha ningifa eendjovo daJehova di kule nodi tandavele. Paulus okwa li ha longo noudiinini nokwa li ha tifuka she likolelela keenghalo. Okwa li ha udifa pomafimbo a yoolokafana she likolelela keemhumbwe dovapwilikini vaye moshitukulwa osho. Mbela osho osha li sha eta oidjemo ilipi? Ombiibeli oya ti: “Okwa kala te shi ningi oule womido mbali, nokungaho Ovajuda nOvagreka aveshe ovo va li muAsia ova uda eendjovo dOmwene.” (Oil. 19:10) Paulus ka li tuu a yandja oundombwedi nawanawa!
Ohatu kendabala okuudifila ovanhu keshe apa ve li
12 Eendombwedi daJehova kunena nado ohadi longo noudiinini nohadi tifuka. Ohatu kendabala okuya keenhele oko ku na ovanhu. Ohatu udifile momapandavanda, peenhele domalandifilo nodokupaakinga. Ohatu dulu okuudifila ovanhu okupitila mongodi, ile meenhumwafo. Ohatu ningi yo eenghendabala tu ye komaumbo ovanhu pomafimbo oo ve li mo.
“Eendjovo oda kala nokutandavela noda holola eenghono dado,” nonande opa li eemhepo dowii (Oil. 19:11-22)
13, 14. (a) Jehova okwa li a kwafela Paulus a ninge shike? (b) Ovanamati vaSkeva ova li va ninga epuko lilipi, nongahelipi Oukwakriste hau ningi epuko la faafana kunena?
13 Lukas okwa ti kutya oukalele waPaulus owa li wa etifa oidjemo iwa, molwaashi Jehova okwa li e mu kwafela a longe “oikumwifilonga.” Oikaiwa noiteta oyo ya li hai djalwa kuPaulus oya li ya twalwa kovanhu ovo va li tava vele nova li va veluka. Eemhepo dowii oda li yo da tewa mo noinima oyo. c (Oil. 19:11, 12) Eshi eemhepo dowii odo di li mewiliko laSatana da li da findwa monghedi ya tya ngaho, osha li sha hokwifa ovanhu vamwe.
14 “Ovajuda vamwe ovo yo va li hava endaenda tava te mo eendemoni” ova li va hetekela okulonga oikumwifilonga oyo ya li ya longwa kuPaulus. Vamwe vomOvajuda ovo ova li va kendabala okuta mo eendemoni medina laJesus nolaPaulus. Lukas okwa yandja oshihopaenenwa shovana vaheyali vaSkeva, oilyo youkwaneumbo womupristeri, ovo va li va hetekela okuhopaenena Paulus. Ondemoni imwe oya li ye va lombwela ya ti: “Ondi shii Jesus naPaulus, ndele nye onye oolyelye?” Opo nee omunhu oo a li e na omhepo ya nyata okwa li e va ponokela a fa oshifitukuti, ndele tava i onhapo ve li hamunghele nove na oipute. (Oil. 19:13-16) Kungaho, ‘eendjovo daJehova’ oda li da pondola, naasho osha li sha ulika kutya ope na eyooloko la kula pokati keenghono odo da li da pewa Paulus nosho yo domalongelokalunga oipupulu. Ope na ovanhu omamiliyona mahapu kunena ovo tava diladila papuko kutya okwiifana edina laJesus, ile okulitya Omukriste osha wana. Ndele ngaashi Jesus a popya, ovo hava longo ehalo laXe ovo ashike ve na eteelelo lashili li na sha nonakwiiwa.—Mat. 7:21-23.
15. Ongahelipi hatu dulu okulandula oshihopaenenwa shOvaefeso, ngeenge tashi uya poumhulile nosho yo oinima oyo i na ekwatafano noumhulile?
15 Okufifwa ohoni kwovanamati vaSkeva okwa li kwa ningifa ovanhu vahapu va kale ve na etilokalunga nosha li she linyengifa vahapu va ninge ovaitaveli nova efe po oumhulile. Ovaefeso ova li va nwefwa mo neenghono koumhulile. Oiketi nokutikila oya li keshe pamwe, nova li hava shange omambo e na sha noumhulile. Ovaefeso vahapu ova li ve linyengifwa va ete omambo avo oumhulile noku a xwika po moipafi, nonande omambo a tya ngaho okwa li a kosha oshimaliwa shi fike peedola daNamibia omayovi omafele pakuyelekanifa nondjele yoimaliwa yokunena. d Lukas okwa ti: “Omolweenghono daJehova, eendjovo daye oda kala nokutandavela noda holola eenghono dado.” (Oil. 19:17-20) Kau fi tuu oumbangi wa kola oo tau ulike kutya oshili oya li ya finda oipupulu nosho yo enwefemo leendemoni! Ovanhu ovo ovadiinini ove tu tulila po oshihopaenenwa shiwa kunena. Nafye otu li mounyuni omo mu yadi oumhulile. Ngeenge otwa didilike kutya otu na oshinima shonhumba shi na ekwatafano noumhulile, natu shi ekeleshi meendelelo ngaashi Ovaefeso va li va ninga. Natu kale kokule neenghedi inadi koshoka da tya ngaho, kashi na nee mbudi kutya otashi pula shike.
“Opa tukuluka omapiyaano” (Oil. 19:23-41)
“Ovalumenhu nye, omu shi shii kutya oupuna wetu owa dja moilonga ei.”—Oilonga 19:25
16, 17. (a) Demetrius okwa li a xwaxwameka ngahelipi ounashibofa muEfeso? (b) Ovaefeso ova li va ulika ngahelipi ouladi wa pitilila wopalongelokalunga?
16 Paife natu ka kundafane kombinga yekonda laSatana limwe vali olo la tumbulwa kuLukas, eshi a ti kutya “opa tukuluka omapiyaano omolwOndjila yOmwene.” Lukas ka li ta wedele, eshi a popya eendjovo odo. e (Oil. 19:23) Omuhambuli umwe woisilveri wedina Demetrius okwa li a etifa omapiyaano. Okwa li a hongaifa ovahambwidi vakwao moku va dimbulukifa kutya oupuna wavo ohave u likola mokulandifa oikalunga. Okwa li yo a popya kutya etumwalaka olo tali udifwa kuPaulus otali va kanififa oimaliwa, molwaashi Ovakriste ihava longele oikalunga. Opo nee okwa li a xwaxwameka ovanhu va kale ve udite etumba, molwaashi ve li Ovaefeso, eshi a li e va londwela a ti kutya oshikalungakainhu shavo Artemis nosho yo otembeli yavo oyo ya tumbala mounyuni oi li “oshinima shongaho.”—Oil. 19:24-27.
17 Oshipopiwa shaDemetrius osha li sha etifa oidjemo oyo a li a hala. Ovahambwidi ova li va hovela okwiingida tava ti kutya “Artemis waEfeso oye munene” nomwa li mwa holoka omapiyaano moshilando, osho sha li sha ningifa ovanhu va tote po ongudu yovahangakeni va handuka oyo ya tumbulwa pehovelo letukulwa eli. f Molwaashi Paulus okwa li ha ningi omaliyambo, okwa li a hala okuya mokapale opo a ka popye neemhunga dovanhu, ndele ovahongwa okwa li ve mu ladipika ehe shi ninge opo aha tule omwenyo waye moshiponga. Omulumenhu umwe wedina Aleksander okwa li a fikama komesho yeemhunga dovanhu ndele ta kendabala okupopya. Molwaashi okwa li Omujuda, otashi dulika a li a halelela okuyelifa eyooloko pokati kOvajuda nOvakriste ovo. Ndele nande ongaho, eendjovo daAleksander ngeno inadi ngungumaneka ovanhu. Eshi va li va mona kutya Omujuda, ova li ve mu mweneka, tava endulula eendjovo odo tadi ti “Artemis wOvaefeso na fimanekwe!,” oule weevili mbali lwaapo. Okukala nouladi wa pitilila wopalongelokalunga otaku twikile fiyo okunena. Nokunena oikala ya tya ngaho ohai ningifa ovanhu vaha katuke pandunge.—Oil. 19:28-34.
18, 19. (a) Omunambelewa womoshilando okwa li a ngungumaneka ngahelipi ongudu yovahangakeni muEfeso? (b) Oshiwana shaJehova ohashi amenwa ngahelipi omafimbo amwe kovakwanepangelo, noshike hatu dulu okuninga po, opo tu mone eameno la tya ngaho?
18 Omunambelewa umwe womoshilando okwa li a dula okumweneka eemhunga dovanhu. Omunambelewa oo a li a ngungumana nomunaendunge, okwa li a shilipaleka ovanhu kutya otembeli nosho yo oshikalungakainhu shavo kasha li tashi tulwa moshiponga kOvakriste. Okwa li yo e va lombwela kutya Paulus novaendi pamwe naye inava longa owii washa shi na sha notembeli yaArtemis nosho yo kutya oshinima osho oshi li momake oveta. Otashi dulika sha li sha kuma ongudu yovanhu ovo, eshi va li va lombwelwa kutya oshi na oupu va handukilwe kOvaroma omolwokwoongala kwa tya ngaho kuhe li paveta nokuhe li palandulafano. Kungaho, okwa li a halakanifa eemhunga odo. Diva eshi ovanhu va handuluka, ova li va hanauka, omolweendjovo odo di li pandunge notadi longo.—Oil. 19:35-41.
19 Osho hasho sha li oshikando shotete omukwanepangelo a ngungumana nomunaendunge a katuka onghatu a amene ovashikuli vaJesus noka sha li tashi ka kala shaxuuninwa. Omuyapostoli Johannes okwa mona memoniko kutya momafiku aa axuuninwa, oitukulwa yonhumba youlikumwe wovanhu, oyo tai fanekwa kedu, otai ka pona po omeva mahapu omahepeko, oo Satana ta etele ovashikuli vaJesus. (Eh. 12:15, 16) Exunganeko olo otali wanifwa kunena. Peemhito dihapu, ovapanguli ovo ve na etaleko li li pauyuki ohava amene Eendombwedi daJehova, opo di dule okwoongala nokuudifila vamwe onghundana iwa. Elihumbato letu otali dulu okudana onghandangala, opo tu amenwe. Elihumbato laPaulus otashi dulika olo la li la ningifa ovakwanepangelo vamwe muEfeso va kale ve mu fimaneka nova halelela oku mu amena. (Oil. 19:31) Ounashili wetu nosho yo elihumbato letu liwa nai linyengife ovanhu ovo hatu shakeneke, molwaashi katu shii kutya otai ka eta oidjemo ya tya ngahelipi.
20. (a) Ou udite ngahelipi shi na sha nonghedi omo eendjovo daJehova da li da tandavela mefelemudo lotete nosho yo, eshi tadi tandavele kunena? (b) Owa tokola okuninga shike, opo u yambidide okutandavelifwa kweendjovo daJehova kunena?
20 Mbela kashi tunhula okukonakona, nghee ‘eendjovo daJehova da kala nokutandavela noda holola eenghono dado,’ mefelemudo lotete? Oshitunhula yo nokunena okumona nghee Jehova te tu yambidida, opo tu pondole. Mbela owa hala okukala u na oufembanghenda wokukufa ombinga nande oinini mokutandavelifwa kweendjovo daJehova? Ngeenge osho, lihonga koihopaenenwa oyo twa konakona. Kala omulininipiki, endela pamwe nehangano laJehova tali xumu komesho, kala to longo noudiinini, ekelashi oshinima keshe osho shi na ekwatafano noumhulile nokuninga ngaashi to dulu u yandje oundombwedi muwa okupitila melihumbato loye liwa nokukala omunashili.
a Tala oshimhungu “ Efeso, oshilandopangelo shaAsia.”
b Paulus okwa li yo a shanga Ovakorinto vOtete fimbo a li muEfeso.
c Paulus okwa li he limange oikaiwa mombaba yoshipala, opo aha ye oshinhwi momesho. Eshi taku tiwa kutya Paulus okwa li ha djala oiteta, (ile tu tye, omipolo) otashi ulike kutya okwa li ha longo noudiinini mokuninga eetenda pomafimbo opo a li ine lipyakidila nokuudifa, tashi dulika a li he shi ningi ongula inene.—Oil. 20:34, 35.
d Lukas okwa ti kutya omambo oo okwa li e na ongushu yoisilveri 50 000. Ngeenge okwa li ta popi eendenari, osha yela kutya omunailonga wopefimbo lonale okwa li e na okulonga omafiku 50 000, sha hala okutya, omido 137 lwaapo, opo a mone oimaliwa i fike opo, ngeenge oha longo omafiku aheyali moshivike.
e Ovanhu vamwe ova ti kutya Paulus okwa li ta popi kombinga yoshiningwanima osho, eshi a li a lombwela Ovakorinto kutya okwa li a limbililwa, eshi a ti kutya ‘katwa li nokuli tu shii ngeenge ohatu ka xupa ngoo.’ (2 Kor. 1:8) Ndele otashi dulika a li ta popi kombinga yoshiningwanima shimwe sha nyika oshiponga neenghono. Eshi Paulus a shanga kutya “onda lwa noilyani muEfeso,” otashi dulika a li ta popi kombinga yokutulwa mondabo youdano mu na oifitukuti oikwanyanya, ile okupatanekwa kovanhu. (1 Kor. 15:32) Omushangwa oo otau dulu okuyukifwa koshinima sha ningwa shili, ile kefaneko.
f Eengudu dovanailonga de limanga kumwe oda li hadi dulu okukala da nyika oshiponga. Pashihopaenenwa, efelemudo konima yoshiningwanima osho sha popiwa moutendo, ongudu yovateleki veemboloto oya li yo ya etifa omapiyaano a faafana muEfeso.
