1-3. (a) Oshike sha li sha ningwa po moufiku omo Eutikus a fya? (b) Paulus okwa li a ninga po shike, noshiningwanima osho otashi ulike shike kombinga yaye?

 PAULUS okwa li mongulu yopombada mu yadi ovanhu muTroas. Okwa li a popya efimbo lile novamwaxe, molwaashi oyo ya li onguloshi yaxuuninwa a li pamwe navo. Osha li mokati koufiku nomonduda oyo omwa li mu na eelamba dihapu da tema, odo da li da wedela ko koupyu notashi dulika da li yo da ningifa mo mu kale mu na omwifi. Omunyasha umwe wedina Eutikus okwa li e li omutumba pekende londuda onhinhatu yopombada. Fimbo Paulus a li ta popi, Eutikus okwa li a kofa, ndele tau mekende olo.

² Molwaashi Lukas okwa li ndokotola, otashi dulika a li umwe womwaavo va tondokela tete pondje va ka tale kutya omulumenhu oo omunyasha oku li monghalo ya tya ngahelipi. Kapa li omalimbililo shi na sha nonghalo yaEutikus; eshi va ya ko “ova hanga a fya.” (Oil. 20:9) Opo nee opa li pa longwa oshikumwifilonga. Paulus okwa li e liwilika komulumenhu oo omunyasha ndele ta lombwele eemhunga dovanhu a ti: “Inamu weelela vali; omunyasha oku na omwenyo.” Opo nee Paulus okwa nyumuna Eutikus.—Oil. 20:10.

³ Oshiningwanima osho otashi ulike eenghono domhepo iyapuki yaKalunga. Paulus haye a li a etifa efyo laEutikus. Ndele nande ongaho, ka li a hala efyo lomulumenhu oo omunyasha li nyone po omhito oyo ya fimana, ile li pundukife umwe pamhepo. Eshi Paulus a li a nyumuna Eutikus, eongalo ola li la hekelekwa nola li la pamekwa neenghono li wanife po oukalele walo. Paulus okwa li e udite e na oshinakuwanifwa shokuxupifa eemwenyo davamwe. Osho otashi tu dimbulukifa eendjovo daye odo tadi ti: “Ame kandi na etimba lohonde yomunhu nande oumwe.” (Oil. 20:26) Natu ka taleni nghee oshihopaenenwa shaPaulus tashi dulu oku tu kwafela moshinima osho.

4. Paulus okwa li a shakeneka onghalo i kenyananeka ilipi?

⁴ Ngaashi sha kundafanwa metukulwa la tetekela, Paulus okwa li a shakeneka onghalo i kenyananeka. Oukalele waye muEfeso owa li wa etifa omapiyaano. Ovahambwidi ovo va li hava mono oyuuyemo yavo melongelokalunga loshikalunga Artemis ova li va etifa omapiyaano. Oilonga 20:1 oya ti: “Konima  eshi ovanhu ovo va li tava weelele va mwena, Paulus okwa ifana ovahongwa, ndele te va tu omukumo noku va lekela, opo nee okwa ya kuMakedonia.”

5, 6. (a) Paulus otashi dulika a kala muMakedonia efimbo li fike peni, nokwa li a ningila shike ovamwaxe? (b) Paulus okwa li e na oikala ya tya ngahelipi i na sha novaitaveli vakwao?

⁵ Eshi Paulus a li tai kuMakedonia, okwa li a kanghama petuliloshikepa laTroas nokwa kala po oule wefimbo lonhumba. Paulus okwa li e na elineekelo kutya Titus oo a li a tumwa kuKorinto okwa li ta ka shakena naye muTroas. (2 Kor. 2:12, 13) Ndele eshi Paulus a li a mona kutya Titus ite uya, okwa li a ya kuMakedonia, tashi dulika a ninga ko omudo umwe, ile di dule po “nokwa pameka ovahongwa ovo va li mo neendjovo dihapu.” a (Oil. 20:2) Lwanima Titus okwa ka ya kuPaulus kuMakedonia noku mu lombwela onghundana iwa i na sha nanghee Ovakorinto va li ve linyenga konhumwafo yotete oyo Paulus a li e va shangela. (2 Kor. 7:5-7) Osho osha li she linyengifa Paulus e va shangele onhumwafo imwe vali, Ovakorinto Ovativali.

⁶ Oshihokwifa eshi Lukas a longifa oshitya “pameka” mokupopya shi na sha naPaulus, eshi a li a talela po ovamwaxe muEfeso nomuMakedonia. Eendjovo odo oda ulika kutya Paulus oku na oikala ya tya ngahelipi i na sha novaitaveli  vakwao. Mepingafano nOvafarisai ovo va li va dina ovanhu, Paulus okwa li a tala ko odi keshe i li omulongi pamwe naye. (Joh. 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Oikala yaPaulus ka ya li hai lunduluka nokuli nongeenge a li ta pe ovamwaxe omayele a kwata moiti.—2 Kor. 2:4.

7. Ongahelipi ovapashukili Ovakriste tava dulu okushikula oshihopaenenwa shaPaulus kunena?

⁷ Kunena, ovakulunhuongalo novapashukilishikandjo ohava kendabala okushikula oshihopaenenwa shaPaulus. Nokuli nongeenge tava yandje outekuduliko kuumwe, elalakano lavo olo okupameka ovo va pumbwa ekwafo. Ovapashukilishikandjo ohava ulike oukwao wananghali mokutwa vamwe omukumo, ponhele yoku va pa oushima. Omupashukilishikandjo umwe e na owino okwa ti: “Ovamwatate novamwameme vahapu ohava kala va hala okulonga osho sha yuka, ndele luhapu ohava kala va nyemata, ve na outile nohava kala ve udite itava dulu okuninga sha kuvo vene.” Ovapashukili otava dulu okupameka ovaitaveli vakwao va tya ngaho.—Heb. 12:12, 13.

8, 9. (a) Oshike sha li sha ya moshipala eemhangela daPaulus dokuya noshikepa kuSiria? (b) Omolwashike tashi dulika Ovajuda va li ve tonde Paulus?

⁸ Eshi Paulus a dja kuMakedonia okwa ya kuKorinto. b Konima eshi a kala mo eemwedi nhatu, okwa li a halelela okutwikila olweendo laye a ye kuKenkrea, oko a li ta ka londa oshikepa yokuya kuSiria. Okudja oko, okwa li ta dulu okuya kuJerusalem nokutwala oikwafa kovamwaxe ovo va li ve na omhumbwe. c (Oil. 24:17; Rom. 15:25, 26) Ndele opa li pa holoka oiningwanima ombadilila noya li ya ya moshipala eemhangela daPaulus. Oilonga 20:3 oya ti: “Ovajuda ova li va pangela omhangela ve mu dipae.”

⁹ Itashi kumwifa eshi Ovajuda va li ve tonde Paulus, molwaashi ova li ve mu tala ko e li omushunimonima. Pehovelo loukalele waye, okwa li a kwafela Krispus oo a li a tumbala moshinagoga muKorinto a ninge omwiitaveli. (Oil. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Pomhito imwe vali, Ovajuda vomuKorinto ova li va twala Paulus a ka tokolwe kuGallio, omupangeli waAkaia. Ndele nande ongaho, Gallio okwa li a ekelashi omalundilo a tya ngaho, naasho osha li sha handukifa ovatondi vaPaulus. (Oil. 18:12-17) Ovajuda vomuKorinto otashi dulika va li va uda, ile va li tava diladila kutya Paulus okwa li e li pokuya koshilando shopopepi shedina Kenkrea. Onghee hano, ova li va pangela omhangela monanguwi ve ke mu nangele kuKenkrea. Mbela Paulus okwa li a ninga po shike?

10. Mbela Paulus okwa li a nyika oumbada, eshi a henuka okuya kuKenkrea? Shi yelifa.

¹⁰ Molwaashi Paulus ka li a hala okutula omwenyo waye moshiponga nokwa li a hala okufikifa oikwafa oyo a li a pewa, ka li a ya ko kuKenkrea, ndele okwa li a shuna a ka pitile muMakedonia. Okweenda kolupadi nako okwa li kwa nyika oshiponga, molwaashi meendjila domefimbo lonale omwa  li hamu kala ovanyeki va nangela ovanhu ovo tava ende po. Nokuli nounduda vokunangala ovaendanandjila ova li hava kala va nyika oshiponga. Ndele nande ongaho, Paulus okwa li a hoolola okweenda kolupadi, ponhele yokuya kuKenkrea oko kwa li ku na ovo ve mu nangela. Lao linene, ka li ta ende oye aeke. Okwa li ta ende pamwe naAristarkus, Gaius, Sekundus, Sopater, Timoteus, Trofimus naTikikus.—Oil. 20:3, 4.

11. Ovakriste kunena ohava ningi shike, opo ve liamene, na Jesus okwa tula po oshihopaenenwa shilipi shi na sha naasho?

¹¹ Ngaashi Paulus, Ovakriste kunena navo ohava ningi ngaashi tava dulu, opo ve liamene, ngeenge ve li moukalele. Moilongo imwe, ngeenge ve li moshitukulwa tava udifa, ohava ende ve li ongudu, ile oovavali, ponhele yokulonga ooumwe. Mbela Ovakriste ohava ningi eenghendabala, opo ve liamene vaha hepekwe? Ovakriste ove shii kutya itava dulu okuhenuka omahepeko. (Joh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Ndele nande ongaho, ihave litula meenghalo da nyika oshiponga owina. Natu ka taleni koshihopaenenwa shaJesus. Pomhito imwe, eshi ovapataneki vaye muJerusalem va li va hovela okukufa omamanya ve mu denge, “Jesus okwa hondama, ndele ta di mo motembeli.” (Joh. 8:59) Lwanima, eshi Ovajuda va li va pangela omhangela ve mu dipae, “Jesus ina kala vali ha ende moipafi mokati kOvajuda, ndele okwa ya koshilando shi li popepi nombuwa.” (Joh. 11:54) Jesus okwa li a ninga ngaashi ta dulu, opo e liamene, ngeenge okuninga ngaho kasha li omhinge nehalo laKalunga. Ovakriste kunena navo ohava ningi ngaashi Jesus a li a ninga.—Mat. 10:16.

12, 13. (a) Okunyumunwa kwaEutikus okwa li kwa kuma ngahelipi eongalo lavo? (b) Eteelelo lilipi la kanghamena kOmbibeli hali hekeleke ovo va filwa ovaholike vavo kunena?

¹² Paulus novaendi pamwe naye, eshi va li muMakedonia ova li tava ende pamwe nolwanima otashi dulika va li va topoka. Ndele osha yela kutya ova ka shakena vali muTroas. d Ombiibeli oya ti: ‘Konima yomafiku atano otwa ya kuvo kuTroas.’ e (Oil. 20:6) MuTroas omo mwa li mwa nyumunwa omunyasha wedina Eutikus, ngaashi twe shi kundafana pehovelo letukulwa eli. Diladila ashike kutya ovamwatate ova li ve udite ngahelipi, eshi omumwaxe Eutikus a li a nyumunwa! Ombiibeli oya ti kutya ova li “va hafa neenghono.”—Oil. 20:12.

¹³ Kunena ihaku longwa vali oikumwifilonga yokunyumuna. Ndele nande ongaho, ovo va filwa ovaholike vavo ohava kala “va hafa neenghono,” omolweteelelo lenyumuko la kanghamena kOmbiibeli. (Joh. 5:28, 29) Lwanima Eutikus okwa ka fya vali, molwaashi ka li a wanenena. (Rom. 6:23) Ndele aveshe ovo tava ka nyumunwa mounyuni mupe waKalunga ove na eteelelo lokukala  nomwenyo fiyo alushe. Kakele kaasho, ovo hava nyumunwa va ka pangele pamwe naJesus meulu ohava pewa oukwatya wokuhafya. (1 Kor. 15:51-53) Ovakriste kunena, kutya nee ovavaekwa, ile “eedi dimwe,” ove na etomheno liwa lokukala va “hafa neenghono.”—Joh. 10:16.

14. Paulus okwa li a lombwela ovakulunhuongalo vokuEfeso shike, eshi a li a shakena navo muMileto?

¹⁴ Paulus novaendi pamwe naye ova li va enda okudja kuTroas va yuka kuAsso, nokudja opo ova ya kuMitilene, Kios, Samos naMileto. Paulus okwa li a lalakanena okufika kuJerusalem, opo a ka hange oshivilo shOpentekoste. Osho otashi tu kwafele tu ude ko kutya omolwashike a li a hoolola okuya noshikepa oyo ya li itai piti muEfeso, opo a ka fike diva kuJerusalem. Ndele molwaashi okwa li a hala okupopya novakulunhuongalo vomuEfeso, okwa li e va pula, opo a shakene navo muMileto. (Oil. 20:13-17) Eshi va fika, okwe va lombwela a ti: “Omu shi shii nawa nghee nda kala mokati keni okudja kefiku lotete olo nde uya muAsia. Onda kala handi longele Omwene nelininipiko ngaashi omupiya nonda kala nda nyika oluhodi nokumona oixuna omolwOvajuda ovo va li va hala okudipaa nge. Omu shi shii yo kutya ngha li nda fya ounye oku mu lombwela ashishe osho tashi mu etele ouwa, oku mu honga moipafi nosho yo eumbo neumbo. Onda udifila Ovajuda nOvagreka kutya  nave lidilulule opo va longele Kalunga nokukala ve na eitavelo mOmwene wetu Jesus.”—Oil. 20:18-21.

15. Okuudifa eumbo neumbo ohaku eta ouwa ulipi?

¹⁵ Kunena, ohatu longifa eenghedi di lili noku lili, opo tu udifile ovanhu onghundana iwa. Ngaashi Paulus, ohatu kendabala okuya keenhele oko ku na ovanhu, kutya nee opomatulilo eebesa, omomapandavanda omo hamu ende ovanhu vahapu nosho yo peenhele domalandifilo. Ndele nande ongaho, okuudifa eumbo neumbo oko onghedi ya fimanenena, oyo hai longifwa kEendombwedi daJehova. Omolwashike mbela? Okuudifa eumbo neumbo ohaku pe ovanhu aveshe omhito ya wana, opo va ude etumwalaka lOuhamba pandjikilile, naasho otashi ulike kutya Kalunga ke na onhondo. Ohashi kwafele ovanamitimadiwa va kwafelwe she likolelela keemhumbwe davo. Kakele kaasho, okuudifa eumbo neumbo ohaku pameke eitavelo laavo tava kufa ombinga muko noku va kwafela ve lididimike. Ovakriste vashili kunena ova shiivikila ouladi wavo wokuyandja oundombwedi “moipafi nosho yo eumbo neumbo.”

16, 17. Paulus okwa li a ulika ngahelipi kutya ka li e na oumbada wokuudifa, nOvakriste kunena ohava shikula ngahelipi oshihopaenenwa shaye?

¹⁶ Paulus okwa li a lombwela ovakulunhuongalo vokuEfeso kutya ke shii kutya oshike tashi ke mu ningilwa, eshi ta shuna kuJerusalem. Okwe va lombwela a ti: “Ashike omwenyo wange hao wa fimana, ndele osho sha fimana okumanifa oshilonga shange osho nda pewa kOmwene Jesus shokuudifa onghundana iwa yefilonghenda laKalunga.” (Oil. 20:24) Nokuhe na oumbada, Paulus ka li a efa onghalo yonhumba, kutya nee okuhenoukolele, ile omahepeko onyanya, e mu imbe okuwanifa po oshilonga shaye.

¹⁷ Ovakriste kunena navo ohave lididimikile omaupyakadi e lili noku lili. Vamwe ova shilikwa komapangelo nohava hepekwa. Vamwe otava kondjo noungolomena wopalutu, ile omikifi dopamaliudo. Ovanyasha Ovakriste ohava ungaunga nomafininiko oomakula keefikola. Ndele kashi na nee mbudi kutya Eendombwedi daJehova ohadi shakeneke eenghalo da tya ngahelipi, ohadi kanyatele oudiinini wado, ngaashi Paulus a li a ninga. Oda tokola toko ‘okuudifa onghundana iwa.’

18. Oshike sha li sha kwafela Paulus a kale ehe na etimba lohonde, nongahelipi ovakulunhuongalo vokuEfeso va li tava dulu oku mu hopaenena?

¹⁸ Paulus okwa li a kumaida ovakulunhuongalo vokuEfeso sha yukilila nokwe va lombwela kutya okwe va tulila po oshihopaenenwa. Tete okwa li e va lombwela kutya otashi dulika osho oshikando shaxuuninwa tave mu mono. Opo nee okwa li e va lombwela a ti: “Ame kandi na etimba lohonde yomunhu nande oumwe, osheshi onda kala handi mu lombwele elalakano laKalunga alishe.” Mbela ovakulunhuongalo vokuEfeso ova li tava ka landula ngahelipi oshihopaenenwa shaPaulus, opo va kale vehe na etimba lohonde? Paulus okwa ti: “Lipashukileni nye vene nosho yo oufita aushe oo Kalunga e mu pa eshi e mu nangeka po okupitila momhepo yaye iyapuki mu li ovapashukili mu life eongalo laye, olo a landa nohonde yOmona waye.” (Oil. 20:26-28)  Paulus okwa li e va londwela kutya “omambungu haa lyana” otaa ka pumina moshiunda notaa ka popya ‘oinima inai yuka notaa ka hongolola ovahongwa ve a shikule.’ Ovakulunhuongalo ova li va ninga po shike? Paulus okwa li e va londwela yo a ti: “Kaleni oupafi, nokudimbuluka nghee inandi fya ounye oku mu kumaida nda nyika oluhodi oule womido nhatu oufiku nomutenya.”—Oil. 20:29-31.

19. Oushunimonima ulipi wa li wa holoka po pexulilo lefelemudo lotete, nowa li wa etifa po shike momafelemido makwao a ka landula ko?

¹⁹ “Omambungu haa lyana” okwa li a holoka pexulilo lefelemudo lotete. Mo 98 O.P. lwaapo, omuyapostoli Johannes okwa li a shanga a ti: ‘Ngaashi mwa uda kutya otaku ka holoka ooantikristus, paife vahapu vomuvo ova holoka. . . Ova dja mo mufye, ashike kava li ve na ekwatafano nafye.’ (1 Joh. 2:18, 19) Mefelemudo eti-3, oushunimonima owa etifa po ongudu yovawiliki vopamhepo vOukwakriste, nomefelemudo eti-4, Omukesari Constantine okwa li a yandja epopilo lopaveta kOukriste, oo wa nyonauka. Ovawiliki vomalongelokalunga ohava “popi oinima inai yuka” nova tambula ko oivilo yoshipaani noku i ningifa i kale ya fa yopaKriste. Oushunimonima wa tya ngaho otau hangwa natango momahongo nomeenghedindjikilile dOukwakriste.

20, 21. Paulus okwa li a ulika ngahelipi omhepo yeliyambomwene, nongahelipi ovakulunhuongalo Ovakriste kunena tava dulu oku mu hopaenena?

²⁰ Onghedi yaPaulus yokukalamwenyo oya li ya yooloka ko kwaayo yaavo lwanima va ka kala tava dengele oshiunda konanghondongolo. Okwa li ha longo oilonga yokomake a dule okulikwafa, opo aha twike eongalo omutengi woku mu fila oshisho. Osho a li a longa omolwovaitaveli vakwao ka li e shi ninga, opo e lipunapaleke. Paulus okwa li a ladipika ovakulunhuongalo vokuEfeso va kulike oikala yeliyambomwene. Okwe va lombwela a ti: “Onde mu ulikila moinima aishe nghee mu na okulonga noudiinini nokukwafela oingone. Omu na yo okudimbuluka eendjovo dOmwene Jesus eshi a tile: ‘Okuyandja ohaku eta ehafo shi dulife okupewa.’”—Oil. 20:35.

²¹ Ovakulunhuongalo kunena navo ove na omhepo yeliyambomwene ngaashi Paulus. Mepingafano novawiliki vopamhepo vOukwakriste, ovo hava kunguda ovakwaneongalo vavo oimaliwa omolwouwa wavo vene, ovo ve lineekelelwa oshinakuwanifwa ‘shokulifa eongalo laKalunga’ ohava longo oilonga yavo nokuheliholamwene. Meongalo lopaKriste ihamu kala ovanhu ovo ve na ounhwa nove hole efimano, molwaashi ovo “tava kongo efimano lavo vene” itava ka pondola. (Omayel. 25:27, NW) Ounhwa ohau tetekele epunduko.—Omayel. 11:2.

22. Oshike sha li sha ningifa ovakulunhuongalo vokuEfeso va kale ve hole Paulus?

²² Ohole yaPaulus yashili yokuhola ovamwaxe oya li ye ve linyengifa va kale yo ve mu hole. Eshi a li ta i, “aveshe ova lila, nove mu papatela noku mu xupita.” (Oil. 20:37, 38) Ovakriste ova lenga lela nove hole ovo ve na oikala ya fa yaPaulus yokuliyamba nehalo liwa omolwoshiunda. Eshi wa konakona oshihopaenenwa shaPaulus sha denga mbada, mbela ito dimine kutya ka li te linomo noita wedele, eshi a ti: “Ame kandi na etimba lohonde yomunhu nande oumwe”?—Oil. 20:26.