1-3. (a) Paulus novaendi pamwe naye ova li va wilikwa ngahelipi komhepo iyapuki? (b) Ohatu ka konakona oiningwanima ilipi?

 OPA li ongudu yovakainhu oyo ya li ya dja muFilippi shomuMakedonia. Konima ashike yokafimbo ova li va fika pomulonga munini wedina Gangite. Ngaashi hava ningi shito, ova li va kala omutumba pomunghulo womulonga oo, opo va ilikane kuKalunga kaIsrael, na Kalunga okwa li e va wete.—2 Omaf. 16:9; Eps. 65:3.

² Opa li yo ongudu yovalumenhu vamwe, ovo va li molweendo okudja kuListra, osho sha li kolukadi laGalatia, eekilometa 800 okudja koushilo waFilippi. Konima yomafiku, ova li va fika mondjila ya kula yaRoma oyo ya finda koshitukulwa osho sha li shi yadi ovanhu kouninginino waAsia. Ovalumenhu ovo ovo Paulus, Silas naTimoteus, nova li va halelela okuya kuEfeso nosho yo koilando imwe vali oko kwa li ku na ovanhu omayovi ovo va li va pumbwa okuudifilwa kombinga yaKristus. Ndele fimbo va li pokuya molweendo, omhepo iyapuki oya li ye va kelela monghedi oyo inai tumbulwa mOmbiibeli. Ova li va kelelwa okuudifa muAsia. Omolwashike mbela? Jesus okwa li a wilika Paulus nosho yo ovaendi pamwe naye okupitila momhepo yaKalunga, okudja muAsia Linini, okutauluka Efuta laAegea nofiyo okomunghulo womulonga munini wedina Gangite.

³ Onghedi omo Jesus a li a wilika Paulus novaendi pamwe naye pefimbo lolweendo lididilikwedi lokuya kuMakedonia omu na oilihongomwa ya fimanenena kufye kunena. Onghee hano, natu ka konakoneni oiningwanima imwe oyo ya li ya ningwa pefimbo lolweendo laPaulus olutivali loutumwa, olo la li la hovela mo 49 O.P. lwaapo.

4, 5. (a) Oshike sha li sha ningilwa Paulus novaendi pamwe naye, eshi va li pokuya muBitinia? (b) Ovahongwa ova li va ninga etokolo lilipi, naasho osha li sha etifa oidjemo ilipi?

⁴ Eshi Paulus novaendi pamwe naye va li va kelelwa okuudifa muAsia, ova li va ya va ka udife ngeno koilando yomuBitinia. Opo va fike koilando oyo, ova li ve na okweenda kolupadi oule womafiku onhumba mondjila yoingolongonyo mokati koitukulwa yaFrigia naGalatia oyo ya li i na ovanhu vahapu. Ndele eshi va li pokufika muBitinia, Jesus natango okwa li a longifa omhepo iyapuki, opo e va kelele mo. (Oil. 16:6, 7) Ovalumenhu ovo otashi dulika va li va lyalyakana pomhito oyo. Ova li ve shii kutya ove na okuudifa kombinga yashike nosho yo nghee ve na okuudifa, ndele kava li ve shii kutya ove na okuudifila peni. Ova li va hala okuya kuAsia,  ndele kava li va pitikwa okuya ko. Ova li yo va hala okuya muBitinia, ndele natango kava li va pitikwa okuya mo. Ndele nande ongaho, Paulus okwa li a tokola okuya komesho fiyo osheshi a li a lombwelwa oko e na okuya. Ovalumenhu ovo ova li va ninga etokolo olo tashi dulika la li tali monika la fa lihe li pandunge. Ova li va yuka kouninginino, ndele tava ende eekilometa 550, tava piti poilando ihapu fiyo va ya ketuliloshikepa laTroas, oko haku pitilwa, opo ovanhu va ye kuMakedonia. (Oil. 16:8) Pomhito oyo, Paulus okwa li a kendabala oshikando oshititatu, ndele ta pondola.

⁵ Omushangi wEvangeli Lukas, oo naye a li ta ende pamwe naPaulus okuya kuTroas, okwa popya shi na sha naasho sha li sha ningwa po a ti: “Paulus okwa mona emoniko oufiku omulumenhu Omumakedonia e li ofika puye te mu indile ta ti: ‘Ila kuMakedonia u tu kwafele.’ Diva eshi Paulus a mona emoniko olo, otwa ya kuMakedonia molwaashi otwa li twa didilika kutya Kalunga oye te tu tumu tu ke va udifile onghundana iwa.” a (Oil. 16:9, 10) Hauxuuninwa, Paulus okwa li a shiiva kutya ota ka udifila peni. Paulus ka li tuu a hafa, eshi a li ina sholola noina xulila ondjilakati molweendo laye! Ovalumenhu ovo vane ova li va ya diva kuMakedonia.

6, 7. (a) Oshike hatu lihongo mwaasho sha li sha ningwa po pefimbo lolweendo laPaulus? (b) Oshimoniwa shaPaulus otashi tu kwafele tu kale tu na elineekelo lilipi?

⁶ Oshike hatu lihongo mehokololo olo la tumbulwa metetekelo? Didilika kutya: Omhepo yaKalunga oya li ashike ya wilika Paulus konima eshi a li ta i kuAsia, na Jesus okwa li ashike e mu wilika konima eshi a li popepi naBitinia, nonokutya Jesus okwa li ashike e mu lombwela a ye kuMakedonia konima eshi a fika muTroas. E li Omutwe weongalo, Jesus otashi dulika e tu wilike monghedi ya faafana  naayo a li a wilika nayo Paulus. (Kol. 1:18) Pashihopaenenwa, otashi dulika omafimbo amwe hatu kala hatu diladila okuninga ovakokolindjila, ile okutembukila koitukulwa oko ku na omhumbwe inene yovaudifi vOuhamba. Ndele Jesus ote ke tu wilika ashike nomhepo yaKalunga, ngeenge otwa katuka eenghatu dokondadalunde, opo tu hange omalalakano etu. Omolwashike mbela? Diladila koshihopaenenwa eshi: Omushingi ota dulu ashike okuyukifa otuwa kolulyo, ile kolumosho, ngeenge otai ende. Sha faafana, Jesus ote ke tu wilika ashike tu tamunune mo oukalele wetu, ngeenge ohatu linyenge, sha hala okutya, hatu katuka eenghatu da mana mo tu shi ninge.

⁷ Ndele mbela ongahelipi ngeenge otwa ningi eenghendabala, ndele inatu pondola pomhito oyo? Mbela otu na okusholola, hatu diladila kutya omhepo yaKalunga itai tu wilike? Hasho nandenande. Dimbuluka kutya haalushe oinima ya li hai endele nawa Paulus. Ndele nande ongaho, okwa li a ninga eenghendabala lwoikando, fiyo osheshi a pondola. Ohatu dulu okukala nelineekelo kutya, ngeenge otwa diinine mokukonga ‘omhito ya yeulukila tu longe shihapu,’ nafye ohatu ka pewa ondjabi ngaashi Paulus.—1 Kor. 16:9.

8. (a) Filippi osha li oshilando sha tya ngahelipi? (b) Eshi Paulus a li a udifila ‘ponhele yokwiilikanena’ osha li sha etifa oidjemo ihafifa ilipi?

⁸ Eshi Paulus novaendi pamwe naye va li va fika moshitukulwa shaMakedonia, ova li va ya kuFilippi, oshilando osho sha li shi na ovanhu ve na ounhwa, eshi ve li ovakwashiwana vaRoma. Ovakwaita vaRoma ovo va li va pendjelwa, ovo va li moshikolonyekwa Filippi shomuMakedonia, ova li hava kala ve udite va fa ve li muRoma shomuItali. Kondje yoshilando, lwopomulonga munini, ovatumwa ova li va hanga po oshitukulwa osho va li tava diladila kutya “onhele yokwiilikanena.” b Mefiku lEshabata, ovatumwa ovo ova li va ya konhele oyo nova li va hanga ko ovakainhu vonhumba, ovo va li va ongala va longele Kalunga. Ova li va kala omutumba nova li va popya novakainhu ovo. Omukainhu umwe wedina Lidia “okwa li ta pwilikine, na Jehova okwa li a patulula omutima womukainhu oo.” Lidia okwa li e linyengifwa neenghono kwaasho e lihonga kovatumwa, ndele ye noukwaneumbo waye tava ninginifwa. Opo nee Lidia okwa li a pula Paulus nosho yo ovaendi pamwe naye va ka kale keumbo laye. c—Oil. 16:13-15.

9. Ovaudifi vahapu kunena ohava shikula ngahelipi oshihopaenenwa shaPaulus, naasho ohashi va etele omanangeko noupuna elipi?

⁹ Paulus novaendi pamwe naye kava li tuu va hafa, eshi Lidia a ninginifwa! Paulus ka li yo tuu a hafa, eshi a li a tambula ko eshivo olo kutya “ila kuMakedonia” nosho yo, eshi Jehova a li a hoolola oku mu longifa novaendi pamwe naye va nyamukule omailikano ovakainhu ovo ovatilikalunga! Kunena, ovamwatate novamwameme vahapu, ovanyasha novakulunhu, ovo inava hombola, ile inava hombolwa nosho yo ovo va hombola, ile va hombolwa, navo ohava tembukile koitukulwa oko ku na omhumbwe inene yovaudifi vOuhamba. Ovanhu va tya ngaho ohava shakeneke eenghalo didjuu, ndele itadi yelekwa nehafo olo hava kala ve udite, ngeenge va mono ovanhu va tambula ko oshili, ngaashi Lidia a li a ninga. Mbela ito dulu okuninga omalunduluko onhumba, oo tae ku kwafele u ‘uye’  koshitukulwa oko ku na omhumbwe inene? Oto ka mona omanangeko noupuna. Pashihopaenenwa, natu ka taleni shi na sha nomumwatate wedina Aaron, e na omido 20 nasha, oo a tembukila koshilongo shimwe shomuAmerica loPokati. Aaron okwa li e udite ngaashi vamwe navo hava kala ve udite, eshi a ti: “Okulonga koshilongo shimwe osha kwafela nge ndi kule pamhepo nondi ehene popepi elela naJehova. Oilonga yomomapya otai ende nawa lela, nondi na ovakonakonimbiibeli vahetatu.”

10. Eendemoni oda li da hala okuya ngahelipi moshipala oilonga yaPaulus novaendi pamwe naye?

¹⁰ Nopehe na omalimbililo, Satana okwa li a handuka neenghono, eshi onghundana iwa ya li ya tandavela moshitukulwa shounyuni, omo ovanhu a li e va nwefa mo neendemoni daye. Onghee hano, itashi kumwifa, eshi eendemoni da li da hala okuya moshipala oilonga yokuudifa yaPaulus novaendi pamwe naye. Eshi va kala hava i konhele yokwiilikanena, okakadona kamwe kokapiya oko ka li ke na eendemoni noka li ka longela oovene vako oimaliwa omolwokuxunganeka, oka li ka shikula Paulus novaendi pamwe naye, taka ingida taka ti: “Ovalumenhu ovo ovapiya vaKalunga Omukombadambada notave mu udifile ondjila yexupifo.” Eendemoni otashi dulika odo da li da ningifa okakadona oko ka popye eendjovo odo, da fa tadi ulike kutya omaxunganeko ako nao okwa dja kodjo oko kwa dja omahongo aPaulus. Kungaho, ovanhu ovo va li po ova li tava dulu okuningifwa vaha yandje elitulemo kovashikuli vaKristus vashili. Ndele Paulus okwa li a mweneka okakadona oko, eshi a li a ta mo ondemoni oyo ya li muko.—Oil. 16:16-18.

11. Oshike sha li sha ningilwa Paulus naSilas, eshi va ta mo ondemoni mokakadona?

¹¹ Eshi oovene vokakadona oko okapiya va li va mona kutya ongeshefa yavo itai va etele sha vali, ova li va handuka. Opo nee ova li va kwata po Paulus naSilas nove va twala konhele yomalandifilo, va ka pangulwe kovakwanepangelo ovo va li ve lile po epangelo laRoma. Oovene vokakadona oko ka li ke na ondemoni ova li va ka popya novapanguli tave ve likumbu nokuxwaxwameka outondwe nomhepo yavo youkwashiwana, tava ti: “Ovalumenhu ava otava piyaaneke unene oshilando shetu. Vo Ovajuda, ndele otave tu udifile oinima oyo inatu pitikwa tu ninge tu li Ovaroma.” Eendjovo davo oda li da etifa epiyaano. “Ongudu yovanhu” oya ponokela Paulus naSilas novapanguli ova li va yandja elombwelo “va dengwe neengola.” Konima yaasho, Paulus naSilas ova li va twalwa kodolongo keenghono. Opo nee omukeleli wodolongo okwa li a idilila ovalumenhu ovo va yahamekwa mokanduda kodolongo, ndele ta tula eemhadi davo meti. (Oil. 16:19-24) Eshi omunangeli oo a idila po, mokanduda omo omwa li omilaulu fokofoko, na Paulus naSilas otashi dulika kava li nokuli ve liwete. Ndele nande ongaho, Jehova okwa li e va wete.—Eps. 139:12.

12. (a) Ovahongwa vaKristus ohava tale ko ngahelipi omahepeko, nomolwashike? (b) Satana novakalelipo vaye ohava longifa omapataneko oludi lilipi fiyo okunena?

¹² Omido donhumba da pita fimbo oiningwanima oyo ya tumbulwa metetekelo inai ningwa, Jesus okwa li a lombwela ovashikuli vaye a ti: “Otave ke mu hepeka.” (Joh. 15:20) Onghee hano, eshi Paulus novaendi pamwe naye va li va ya kuMakedonia, ova li ve lilongekidila omapataneko. Eshi va li va hangwa komahepeko, kava  li ve a tala ko e li euliko kutya Jehova ine va hokwa, ndele okwa li taa ulike kutya Satana okwa handuka. Kunena, natango ovakalelipo vaSatana ohava longifa eenghedi da faafana naado da li da longifwa muFilippi. Ovakengeleledi ohava popi oinima ihe fi yoshili kombinga yetu keefikola nosho yo koilonga, oyo hai xwaxwameke omapataneko. Moilongo imwe, ovapataneki vomalongelokalunga ohave tu lundile meemhangu, tava tomhafana panghedi ei kutya: ‘Eendombwedi ohadi piyaaneke ovanhu mokuhonga oinima oyo fye ava twa itavela meenghulunghedi itatu i tambula ko.’ Moilongo imwe vali, ovaitaveli vakwetu ohava dengwa nokutulwa meedolongo, ndele nande ongaho, Jehova oku va wete.—1 Pet. 3:12.

13. Oshike sha li she linyengifa omunangeli wodolongo a pule kutya: “Oshike ndi na okuninga opo ndi xupifwe?”

¹³ Paulus naSilas ova li va pumbwa efimbo, opo va ndjangumukwe vali palutu nopamaliudo omolwoiningwanima oyo ya li ya ningwa po mefiku olo. Ashike mokati koufiku ova li va ndjangumukwa nova li va hovela ‘okwiilikana notava imbi tava hambelele Kalunga.’ Ohaluka, opa li pa ningwa ekakamo ledu olo la li la kakamifa odolongo. Opo nee omunangeli wodolongo okwa li a penduka, naashi a mona omivelo dodolongo da yeuluka okwa li a tila kutya pamwe ovanadolongo ove livaka mo. Molwaashi oku shii kutya okwa li ta ka pewa ehandukilo, ngeenge okwa efa ovanadolongo ve livake mo, okwa li a “kufa eongamukonda laye e lidipae.” Ndele Paulus okwa li e mu lombwela a ti: “Ino lidipaa; atushe omo tu li!” Omunangeli wodolongo oo a li a tila okwa pula Paulus naSilas a ti: “Ovafimanekwa, oshike ndi na okuninga opo ndi xupifwe?” Paulus naSilas kava li tava dulu okuxupifa omunangeli oo, ndele Jesus oye ashike ta dulu oku mu xupifa. Opo nee ova li ve mu lombwela tava ti: “Itavela Omwene Jesus opo u ka xupifwe.”—Oil. 16:25-31.

14. (a) Paulus naSilas ova li va kwafela ngahelipi omunangeli wodolongo? (b) Paulus naSilas ova li va mona omanangeko noupuna elipi, eshi va li va ungaunga nomahepeko nehafo?

¹⁴ Mbela epulo olo omunangeli wodolongo a li a pula ola li ngoo la dja komutima? Paulus ka li a limbililwa ounashili womulumenhu oo. Omunangeli oo okwa li omunhu womoiwana i lili, noka li e shii Omishangwa. Fimbo ina ninga Omukriste, okwa li a pumbwa okulihonga nokutambula ko oshili ye likolelela kOmishangwa. Onghee hano, Paulus naSilas ova li ve mu udifila “eendjovo daJehova.” Fimbo va li ve litula filufilu moku mu honga Omishangwa, ovalumenhu ovo otashi dulika va li va dimbwa ouyahame woipute oyo va li ve na, eshi va dengwa. Omunangeli wodolongo okwa li a mona oiveta oyo ya li keembuda davo, ndele te i wapaleke. Opo nee “okwa ninginifwa diva pamwe novaneumbo laye aveshe.” Paulus naSilas kava li tuu va nangekwa noupuna, eshi va li va ungaunga nomahepeko nehafo!—Oil. 16:32-34.

15. (a) Eendombwedi dihapu kunena ohadi shikula ngahelipi oshihopaenenwa shaPaulus naSilas? (b) Omolwashike tu na okutwikila okushuna kovanhu vomoshitukulwa shetu?

¹⁵ Ngaashi Paulus naSilas, Eendombwedi dihapu kunena ohadi udifa onghundana iwa nokuli nongeenge da tulwa meedolongo omolweitavelo lado, naasho ohashi etifa oidjemo iwa. Pashihopaenenwa, moshilongo shimwe omo oilonga yetu ya li ya shilikwa, pomhito imwe eepersenda 40 dEendombwedi odo da li moshilongo  osho oda monena oshili modolongo. (Jes. 54:17) Didilika kutya omunangeli wodolongo naye okwa li ashike a pula ekwafo konima yekakamo ledu. Sha faafana, oohandimwe vamwe kunena ovo ihava tambula ko etumwalaka lOuhamba otashi dulika ashike tave ke shi ninga, ngeenge ova hangwa ombadilila keenghalo dinyikifa oluhodi. Ngeenge otwa kala hatu shuna lwoikando kovanhu vomoshitukulwa shetu, ohatu ulike kutya otwa hala oku va kwafela.

16. Onghalo oya li ya lunduluka ngahelipi mefiku olo la landula okudengwa kwaPaulus naSilas neengola?

¹⁶ Ongula yefiku la landula okudengwa kwaPaulus naSilas neengola, omupanguli okwa li a yandja elombwelo, opo va mangululwe. Ndele Paulus okwa ti: “Ove tu dengifa moipafi yovanhu nove tu tula modolongo inatu tokolwa nonande fye Ovaroma. Omolwashike paife va hala oku tu mangulula mo meholeko? Osho itashi shiiva nandenande; nave uye vo vene ve tu pitife mo.” Eshi ovapanguli va uda kutya ovalumenhu ovo vavali ove na oukwashiwana waRoma, “ova li va tila neenghono,” molwaashi ova li va nyona oufemba wovalumenhu ovo. d Ndele pomhito opo onghalo oya li ya lunduluka. Molwaashi ovahongwa ova li va dengwa moipafi, ovapanguli navo ova li ve na okuyandja ombili moipafi. Ova li va lombwela Paulus naSilas va dje mo muFilippi. Ovahongwa ovo vavali ova li va ninga ngaashi va lombwelwa, ashike tete ova li va twa omukumo ongudu yovahongwa vape, oyo ya li tai kulu. Opo nee lwanima ova ka dja mo moshilando osho.

17. Ovahongwa vape ova li ve lihonga oshilihongomwa sha fimana shilipi, eshi va mona Paulus naSilas ve lididimika?

¹⁷ Ngeno ovanhu ova li ve shii kutya Paulus naSilas ovakwashiwana vaRoma, otashi dulika ngeno inave va denga neengola. (Oil. 22:25, 26) Osho ngeno osha ningifa ovahongwa muFillippi va diladile kutya ovalumenhu ovo ova longifa oukwashiwana wavo, opo vaha hepekwe, molwaashi ve li ovashikuli vaKristus. Osho mbela ngeno osha kuma ngahelipi eitavelo lovahongwa, ovo va li vehe na oukwashiwana waRoma? Ngeno Paulus okwa kalele ina mona oixuna, molwaashi e na oukwashiwana waRoma, ngeno osha nghundipaleka eitavelo lovahongwa vamwe. Onghee hano, Paulus novaendi pamwe naye ova li ve lididimikila ehandukilo olo va li va pewa nova li va tulila po ovaitaveli vape oshihopaenenwa kutya ovashikuli vaKristus otava dulu okukala ovadiinini nonande otava hepekwa. Kakele kaasho, eshi Paulus naSilas va li va fininika ovapanguli ovo, va dimine oushili oo kutya vo ovakwashiwana vaRoma, ova li va hala ovanhu va shiive kutya ovapanguli ovo kava li va katuka paveta. Osho otashi dulika ngeno sha ningifa ovapanguli vaha ungaunge vali nai nOvakriste noku va amena paveta vaha ponokelwe, ngaashi sha li sha ningilwa Paulus naSilas.

18. (a) Ovapashukili Ovakriste ohava hopaenene ngahelipi oshihopaenenwa shaPaulus kunena? (b) Ongahelipi hatu ‘popile paveta onghundana iwa,’ kunena?

¹⁸ Kunena, ovapashukili momaongalo opaKriste navo ohava yandje ewiliko okupitila moshihopaenenwa shavo. Ohava longo nehalo liwa keshe osho va teelela  ovaitaveli vakwao va longe. Ngaashi Paulus, nafye otwa pumbwa okushiiva kutya ongahelipi nonaini tu na okulongifa oufemba wetu wopaveta tu liamene. Ngeenge sha pumbiwa, ohatu i keemhangu domoshitukulwa, domoshilongo nosho yo nokuli dopaiwana, opo tu kale twa amenwa paveta, eshi hatu longele Kalunga. Elalakano letu kali fi okunawapaleka onghalo yopanghalafano, ndele olo “okupopila paveta onghundana iwa,” ngaashi Paulus a li a shangela eongalo lokuFilippi konima yomido omulongo lwaapo, eshi a li ko modolongo. (Fil. 1:7) Ndele ngaashi Paulus novaendi pamwe naye, otwa tokola toko okutwikila ‘okuudifa onghundana iwa’ keshe opo omhepo yaKalunga tai tu wilike tu ye, kashi na mbudi kutya otwa popilwa paveta, ile hasho.—Oil. 16:10.