Ноға піске ізеніс кирек?

ДЭНИЕЛ, рактаң ағырып, ӱреен оолах, ізенізін чідірбеен полза, ниме поларҷых? Рактаң имнен поларҷых па? Ол ам хазых поларҷых па? Ізеністің кізіні имнеҷең кӱзі пар тіпчеткеннер дее іди тирге тідінмесчіктер. Мында аарлығ сағыс: ізеністі иртіре кӧп паалирға чарабас. Ол прай ағырығларның имі алай панацея нимес.

Нейтан Черни имҷі Си-би-эске интервью пиргенде, ізеніс тың ағырчатхан кізее полыс поларына иртіре ізенмеске чоохтаан. Ол теен: «Пірееде ирлері ипчілерін кӧңнілеріне хайығ салбинчатхан паза чахсы нимелердеңер сағынминчатхан ӱчӱн хырысчалар. Андағ оңдайнаң, чахсы нимелердеңер сағынчатхан кізі ракка тарирға пирбес тіп сағыс тӧреен, че ол саба сағыс. Андағ полған полза, ағырчатхан кізінің хазии хомайланчатса, ол кізі ағырығнаң харбаспинча тирге чарирҷых, че анзы саңай саба сағыс».

Сынында ӧлімге ағылчатхан ағырығ уғаа майыхтырчатхан, кӱс чох артысчатхан чааға тӧӧй. Ікінҷілес чоғыл, іди аар ағырчатхан кізінің туғаннары аның аар чӱгіне хоза позын пыроландырарға хынминчалар. Андағда ізеністің тузазы пір дее чоғыл тирге чарир ба?

Чох. Кӧзідімге, паллиативнай медицина, Нейтан Черни аннаң айғасча. Паллиативнай медицина кізіні имнирге алай аның чуртазын узарадарға кӱстенминче, ағырығ кізее нинҷе ол чуртир, прай ол туста чуртазын истіг арах идерге, аның ағыриин амырадарға кӱстенче. Андағ имҷілер, тың ағырчатхан кізінің кӧңнін кӧдіріп, имнеені туза ағылчатханына киртінчелер. Ізеніс аннаң даа кӧп туза ағылчатханына киречілестер пар.

Ізеніс аарлығ

У. Гиффорд-Джонс, имнег кирегінеңер пасчатхан журналист, піди тіпче: «Ізеніс — кӱстіг ниме». Ӧлер пазы чатчатхан кізілерге эмоциональнай саринаң полысханының тузазын піліп алар ӱчӱн, иткен істезіглерні ол прай чыып алған. Андағ полызығ кізілерге чахсы кӧңнілерін чідірбеске полысча тіп санапчалар. 1989 чылда иртірілген істезіг андағ полызығ алчатхан ағырығ кізілер ӱр арах чуртапчатханын кӧзіт пирген. Ӱр ниместе иртірілген істезіг анзын іди чахсы кӧзітпинче. Андағ істезіглер эмоциональнай полызығ алчатхан кізілер, андағ полызығ албинчатхан кізілернің хыринда депрессияа асхынах арах пастырчатханнарын паза іди тың ағырбинчатханнарын іле кӧзітчелер.

Чӱректің ишемическай ағырии (ИБС) оптимизмнең паза пессимизмнең хайди палғалысчатханын кӧзітчеткен істезігні кӧр кӧреелер. 1300 азыра ир кізі олар оптимисттер алай пессимистер бе тіп сурыға нандырғаннар. Он чыл пазынаң ол кізілернің 12 проценті ИБС-нең ағырчатхан. Ол ағырчатхан кізілернің аразында пессимисттер оптимисттердең ікі хати кӧп полған. Лора Кубзански, Гарвард университедінің хазых хайраллаҷаң факультедіндегі хазых паза социальнай тудыныстың кафедразының доценті, тіпче: «Чахсы нимедеңер сағынғаны хазыхха чахсы влиять полча тіп сағыс мының алнында кемнің-де чоохтарында ла тӧстелҷең. Пу чӱрек ағыриин істескен істезіг пу сағысха пастағы медицинскай киречілес полча».

Пірее істезіглер хоостыра, операция соонаң хазығым хомай тіп санапчатхан кізілер хазығым чахсы тіп санапчатхан кізілердең хай-хай ӱр хазыхтанчалар. Оптимизмнең кізі нинҷе ӱр чуртапчатханын даа палғалыстырчалар! Кӧзідімге, киріпчеткеніне чахсы паза хомай саринаң кӧргені улуғланыбысханнарға хайди влиять полчатханын піліп алар ӱчӱн пір істезіг иртіргеннер. Улуғланыбысханнарға кізінің киріпчеткенін хыйға сағыснаң паза чуртас опыдынаң палғалыстырчатхан сӧстерні экранда удаа кӧзітчеңнер. Аның сылтаанда олар чапчаң паза пик арах, физкультуранаң 12 неделя айғасхан кізілер чіли, пас чӧр сыхханнар.

Ноға ізеніс оптимизм паза чахсы кӧңніліг полғаны хазыхха туза полча? Ученайлар паза имҷілер кізінің миизін паза ит-сӧӧгін пу сурығны чахсы чарыт пирер иде істескелектер. Андағ даа полза, пу сурығны істесчеткен специалисттернің пірее сағыстар пар. Кӧзідімге, пір професор-невролог чоохтапча: «Ӧрініп паза ізеніп чуртирға уғаа чахсы. Андағ кӧңніліг полғаны стресске ағылбинча паза хазыхха туза. Анзы хазых хайраллир оңдайларның пірсі».

Андағ кӧріс пірее имҷілерге, психологтарға паза ученайларға наа кӧріс тіп пілдірче полар, че Библияны істесчеткеннерге пу сағыс наа нимес. 3000-ҷа чыл мының алнында хыйға хан, Соломон, пас салған: «Ӧрчіліг чӱрек, им чіли, туза полча, мӧгіс чӧргені, тізең, кізінің сӧӧгін хурғатча» (Притчи 17:22). Хайдағ сах сағыс, сизіндер бе? Мында ӧрчіліг чӱрек ноо даа ағырығны имнебізер тіп пазылбинча, че «им чіли, туза полча» тіп пазылча.

Ізеніс сынап им полған полза, хайдағ имҷі аннаң имненерге чоохтабасчых? Ағаа хоза, ізеніс хазыхха ла туза нимес, пасха даа нимее туза.

Оптимизм, пессимизм паза чуртазыңар

Істезігҷілер піліп алғаннар: пӧзік кӧңніліг полғаны оптимисттерге чуртастың аймах-пасха сариларында полысча. Школада, тоғыста паза спортта даа олар маңнаныстығ арах полчалар. Ипчілернің легкоатлетическай командазында иртірген пір істезіг анзын чахсы кӧзітче. Тренерлердең спортсменкаларның атлетическай способностьтарын чахсы иде чоохтап пирерге сурғаннар. Олох туста хыстардаң ізеністерінеңер сурғаннар. Ол хыстарның чидіглерін оларның ізеністері тренерлері пирген характеристикалардаң хай-хай орта кӧзіткеннер. Ноға ізеністің кӱзі андағ улуғ?

Анзын піліп аларға пессимизмні істескені чахсы полыс пирген. 1960 чылларда малларның тудынызын істескен соонда «выученная беспомощность» тіп термин сығарғаннар. Кізілерге ол «выученная беспомощность» аймах-пасха оңдайнаң влиять полча. Кӧзідімге, істезігде араласчатханнарға истерге изі чох табыстар ойнатчаңнар. Пасха-пасха кнопкаларны соон сӱрістіре пазып, аны ӱзӱріп аларзар тіп чоохтап пиргеннер. Пастағы группа, іди идіп, ол табысты ӱзӱрібісчең.

Ікінҷі группаа ідӧк чоохтап пиргеннер. Че кнопкалар пасса, табыс ӱспеҷең. Аннаңар ікінҷі группаның кӧбізі, пір дее ниме ит полбинчатхан ӱчӱн, холларын тӱзірібіскен. Пасха тесттер иртіргенде, ол группадағы кізілер ниме-де идерге хорыхчаңнар. Ноо даа ниме итсе, тик ле тіп санаҷаңнар. Че ол даа группада ізеніс чідірбеен оптимисттер полғаннар.

Ол істезіглернің піреезінде араласхан Мартин Селигман оптимизмнең пессимизмні істезерге пӧгін алған. Ол постарын пір дее нимее чарабаан кізілерге санапчатханнарның сағынчатхан оңдайларын істес сыххан. Ол мындағ сағысха килген: пессимисттернің сағынчатхан оңдайы оларға чуртаста кӧп нимее чидіп аларға харығ полча паза ол кізіні пір дее нимее кӱстенмес кізі ит салча. Пессимисттернің сағынчатхан оңдайын паза аның салтарларын істескен соонда Селигман піди теен: «Чибіргі пис чыл істезіг апарған соонда, мин киртінчем: піс, пессимисттер чіли, мағаа хаҷан даа оң полбас, ноо даа ниме итсем, киректерім киліспес тіп сағынарға кӧнік парзабыс, киліспеен киректер уғаа кӧп полар. Іди сағынмаан ползабыс, андағ кӧп полбасчых».

Кемге-де пу сағыс ідӧк наа сағыс тіп пілдірер. Че Библияның істезігҷілері аннаң хаҷанох таныстар. Кӧріңер Библияда ниме пазылча: «Чобағ кӱнінде чобалчатсаң, кӱзің чох полтыр» (Притчи 24:10, «Ветхий Завет. Перевод с древнееврейского»). Мӧгіс чӧргені хомай сағыстарнаң хада кізее ниме-де идерге харығ полчатханы мында чарыда чоохталча. Пессимизмні утып алар ӱчӱн паза чуртасха оптимизмнең паза ізеніснең кӧрер ӱчӱн, ниме идерге кирек?

[Хоос]

Ізеніс кӧп туза пир полар.