Чир-чайаан пісті нимее ӱгретче?

«Маллардаң сурыбыс, олар сині ӱгрет саларлар. Тигірдегі хустардаң сурыбыс, олар сағаа искір пирерлер. Алай чирнең чоохтас кӧр, ол сині ӱгрет салар паза талайдағы палыхтар сағаа чоохтап пирерлер» (ИОВ 12:7, 8).

ХАЛҒАНҶЫ тустарда учёнайлар аң-хустардаң ӱгренчелер. Олар биологическай структураларны істезіп, оларның пӱдізінең принциптерінең тузаланып, наа материалларны паза механизмнерні пӱдірчелер паза пар нимелерні чахсыландырчалар. Анзы биомиметика тіп адалча. Пу кӧзідімнерні кӧріп, сағын кӧріңер: прай пу нимелернің ӱчӱн кем сабланысха турыстығ?

Киттің ханады

Авиационнай конструкторлар пӱгір киттең нимее ӱгрен поларлар? Пӱгір кит, чоон машина чіли, 30 тоннҷа пасча. Аның ит-сӧӧгі хатығ паза ханаттары хустың ханаттарына тӧӧй. Аның узуны 12 метр. Че ол андағ узун полза даа, суғда уғаа ӧткін. Крильні алай палыхтарны чібізер ӱчӱн, кит оларның алтына тӱзіп алып, тынызынаң суғны хайнадып, паза оларның ибіре чӧріп, ӱстӱнзер ітче. Хайнапчатхан суғның диаметрі пір метр чарымҷа полча. Іди ол крильні алай палыхтарны, ӱстӱнзер сығарып алып, азырыбысча.

Учёнайлар хайди пу аар, андағ чоон кит андағ кічиҷек спиральҷа іди табырах чӱсчеткеніне хайхапчалар. Іди табырах чӱзерге ағаа ханаттары полысчаттырлар. Аның ханаттарының алнындағы хырилары, самолет ханаттары осхас чылбыраң нимес, че тістіг.

Пір естествознаниенің журналында кит суғ алтынаң ӱстӱнзер табырах кӧдірілчетсе, суғ тістіг ханаттарынҷа табырах чылча паза китке ӱстӱнзер оой кӧдірілерге полысча, че киттің ханаттары чылбыраң полған полза, аның ханаттарының соонда суғ толғаларҷых паза китке ӱстӱнзер сығарға харығ поларҷых тіп чарыда чоохталча (Natural History).

Пу пілістернең хайди тузаланарға чарир? Самолеттың ханаттарын киттің ханаттарына тӧӧй пӱдірзе, ханаттар закрылкалары паза пасха даа устройстволар асхынах арах кирек полар. Андағ ханаттар ізестіг поларлар паза оларны тыхтирға оой арах полар. Джон Лонг, биомеханика облазындағы специалист, піди санапча: «Килер ол кӱн, хаҷан полған на самолетта пӱгір киттің ханаттарындағы осхас тістер полар».

Хайлахтың ханаттары

Самолеттарның ханаттары хустарның ханаттарына тӧӧй иділгенін прайзы пілче. Ӱр ниместе инженерлер самолеттың ханаттарын хустарның ханаттарына тӧӧй арах идіп алғаннар. Хайди «Нью Сайентист» тіп журналда пазылча: «Флориданың университедінің конструкторлары ырахтаң управлять полчатхан самолеттың модельін ит салғаннар. Ол, хайлах чіли, хайлахтан полча, тас чіли, чирзер тӱс полча, ідӧк табырах кӧдіріл сыхча».

Хайлахтар сығанахтарында паза иңнілерінде ханаттарын ээлдіріп, тигірде ӧткін учух чӧрчелер. «Нью Сайентист» тіп журналда чоохталча: «Инженерлер хайлахтың ханаттарына тӧӧй ханаттығ самолеттың модельін идібіскеннер. Ол самолёт 60 сантиметр полған. Анда кічиҷек мотор удур-тӧдір палғалыстығ ніскеҷек тимірлернең управлять полча. Ол тимірлер ханаттарны тоғындырчалар. Андағ ханаттығ самолет пӧзік туралар аразында ӧткін паза оой ла учух чӧрче. США-ның военно-воздушнай кӱстері улуғ городтарда химическай паза биологическай тиріг тілирге ідӧк ӧткін учух чӧрчеткен самолет идіп аларға хынчалар.

Гекконның табаннары

Чирде дее чӧрчеткен тіріг нимелер пісті ӱгретчелер. Кӧзідімге, кічиҷек килескі, геккон, стенелерҷе паза потолокча оой ла чӱгӱр чӧрче. Пу килескінің андағ хайхастығ оңдайнаң чӧрчеткенінеңер Библия тузындох пілҷеңнер (Притчи 30:28). Гекконға іди чӧрерге закон тяготения хайди харығ полбинча?

Геккон табаннарындағы уғаа оох састар паза хыллар сылтаанда чылбыраң чирлерҷе чӧр полча. Ол хылларда клей чоғыл, че анда кічиҷек молекулярнай кӱс пар. Хылларның молекулалары стенаның молекулаларына чапсынчалар. Оларның іди удур-тӧдір тартылчатханы Ван-дер-Ваальс кӱстері тіп адалча. Удаа гравитация Ван-дер-Ваальс кӱстерінең артых, аннаңар піс стеналарға, айаларыбыснаң пазып, сых полбинчабыс. Че гекконның табаннарындағы хыллар паза састар аның стенее пасчатхан табаннарын хай-хай чалбах итчелер. Ван-дер-Ваальс кӱстері муңар састарнаң удур-тӧдір тартылып, ол кічиҷек килескіні стенеде чахсы тутчалар.

Пу пілістернің хайди тузаланарға чарир? Гекконның табаннарындағы, хыллар чіли, иділген синтетическай материалларнаң застежка-липучка орнына тузаланарға чарир. «Велкро» тіп застежка-липучканы ідӧк чайаахтардаң хобырып алғаннар *. Пір учёнайның сӧстерінің хоостыра, аның сӧстері «Экономист» тіп журналда сыхханнар, «гекконның лентазына» тӧӧй материалнаң «медицинада тузаланарға чарир, уламох хаҷан химическай клейлернең тузаланарға чарабинчатса».

Кем сабланысха турыстығ?

Аэронавтиканы паза космосты істесчең Национальнай управление (НАСА) скорпион чіли чӧрчеткен кӧп азахтығ робот пӱдіріп аларға итче. Финляндиядағы инженерлер, тізең, алты азахтығ трактор идіп алғаннар. Ол трактор, уғаа чоон хурт-хоос чіли, уғаа пӧзік нимелерні алтап парыбысча. Пасха істезігҷілер микроскопическай клапаннар толдыра материал идіп алғаннар, ол клапаннар, харағай торымының хастырығы чіли, азылчалар паза чабылчалар. Автомобильлер пӱдірігҷілері кузовок-палыхти осхас машина идіп аларға кӱстенчелер. Пасха істезігҷілер, тізең, бронежилеттерге ниик паза пик арах материал идіп алар ӱчӱн, «морское ушко» тіп моллюсктың амортизировать полчатхан свойствозын істесчелер.

Чир-чайааннаң кӧп нимее ӱгреніп аларға чарир. Учёнайлар информация чығҷаң «база данных» идіп алғаннар, андар нинҷе-де муң биологическай системаның информациязын кир салғаннар. Хайди «Экономист» тіп журналда чоохталча, ол «база данных» инженерлерге «постарының дизайнерскай тоғыстарына чир-чайааннаң алылған пӧгіннерні» табарға полыс пирер. Ол базазар кірген биологическай системалар «биологическай патенттер» тіп адалчалар. Позының наа сағызын алай изобретениезін официально искірген кізі алай компания патенттің ээзі полча. Ол биологическай патенттер базазынаңар «Экономист» тіп журнал піди пасча: «Биомиметиканың оригинальнай пӧгіннерін биологическай патенттер тіп адап алып, учёнайлар сынында чир-чайаан патенттің ээзі полчатханынаң чарасчалар».

Хайди чир-чайаан андағ хайхастығ нимелерні ит полған? Кӧп учёнайлар чир-чайаандағы прай хайхастар эволюция миллионнар чыллар иткен алҷаастар сылтаанда пол парғаннар тіп санапчалар. Че саңай пасха кӧрістіг учёнайлар пар. Кӧріңер микробиолог Майкл Бихи «Нью-Йорк таймс» тіп газетада ниме пасхан: «Чир-чайаанны кем-де чайаанын мындағ олаңай кӧзідімнең кӧзіт пирерге чарир: ниме-де ӧртек чіли кӧрінчетсе, чӧрчетсе паза аахтапчатса, пасха киречілестер чох полза, ікінҷілес чоғыл, — ол ӧртек». Аннаңар ниме тирге чарир? Бихи піди тіпче: «Прай нименің чайалғаны іди іле кӧрінчеткен не ӱчӱн чайаачы сағыс чоғыл тирге чарабас».

Самолеттың чахсы паза функциональнай ханадын сағынып алған инженер махтаға турыстығ. Палығларны палғаҷаң универсальнай материалны, кип-азахха уғаа пик чахсы материалны паза экономичнай арах двигатель сағынып алған кізіні махтирға чарир. Че, пасха кізінің идеязын оғырлап, ол изобретениені позы иткен тіп чойланып, авторскай правоны сайбаан кізі оғырға паза закон сайбапчатхан кізее саналча.

Пӧзік квалификациялығ специалисттер сидік инженернай пӧгіннер пӧгерге чир-чайаанның идеяларын хобырып, прай ол нимелер эволюция пастыра пол килгеннер тіпчелер. Анзы орта полар ба? Хобырған нименің ээзі пар полза, оригиналның ээзі пар полбас па? Сынап таа, кем аарласха турыстығ: опыттығ ӱгретчі алай ағаа кӧӧкчеткен ӱгренҷі?

Хайдағ сағысха килдібіс?

Чир-чалбахты хыйға личность чайаанын кӧзітчеткен факттарнаң танызып алып, кӧп кізілер псалмопевецтің соонҷа піди тіпчелер: «О Иегова, синің иткен киректерің хайди кӧп! Прай нимелерні син хыйға чайаазың. Син иткен нимелер чирге тол парған» (Псалом 104:24). Павел илҷі андағох сағыстарға килген: «Тилекей пӱткеннең ала Худайның итчеткен киректері, Аның мӧгі кӱзі паза Позының илбегі харахха кӧрінмезелер дее, че Аның иткен нимелерінең пастыра кӧрінчелер» (Римдегілерге 1:20).

Андағ даа полза, Библияны аарлыға санапчатхан, Худайға киртінчеткен, азых чӱректіг кізілернің піреелері Худай чир-чайаанны эволюция пастыра чайап салған тіп санапчалар. Че Библия нимее ӱгретче?

[Сноска]

[Вставка]

Хайди чир-чайаан андағ хайхастығ нимелерні ит полған?

[Вставка]

Чир-чайаанның патентінің ээзі кем?

[Рамка/Хоостар]

Хобырған нименің ээзі пар полза, оригиналның ээзі пар полбас па?

Гекконның табаннары хаҷан даа кірленминчелер, істер артыспинчалар паза тефлоннаң пасха прай нимее оой ла чапсынып, ідӧк оой ла ходырылчалар. Учёнайлар ағаа тӧӧй ниме сағынып аларға хынчалар.

Пу ӧткін самолеттың ханаттары хайлахтың ханаттарына тӧӧй иділген.

Автомобильлернің конструкторлары кузовок- палыхтың обтекаемай формазына тӧӧй машиналар идерге кӱстенчелер.

[Хайдаң алылғаннаңар искіріглер]

Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Рамка/Хоостар]

ХЫЙҒА ЧОРЫХЧЫЛАР

Кӧп аң-хустарға чол табарға инстинкт полысча (Притчи 30:24, 25). Мына ікі кӧзідім.

▪ Хымысхалар астыхпинчалар Хайди чиис тілеп парыбысхан хымысхалар уйаларынзар нандыра чол таап алчалар? Великобританиядағы учёнайлар піліп алғаннар: пірее хымысхалар істерінің чызынҷа ла нимес, че ӧнетін иділген чолларҷа нандыра уйаларынзар айланчалар. Анзында оларға геометрия полысча. Кӧзідімге, «Нью сайентист» тіп журналда чоохталча: «Фараоновай хымысхалар уйаларынаң 50—60 градус пулуңнығ, кӱн сустары осхас, чоллар итчелер». Андағ чоллар нименең хайхастығ? Хымысха нанчатса, кӧп чоллар пірікчеткен чирге чидіп алза, иң асхынах градус айланчатхан чолҷа пар сыхча. Андағ оңдайнаң, пір дее астыхпин, ибзер читче. «Нью сайентист» тіп журналда піди пазылча: «Іди иділген чоллар удур-тӧдір удур парчатхан кӧп хымысхыларға, астыхпасха, кӱстерін тик хоратпасха паза орта чолҷа парарға полысча».

▪ Хустарның компазы Кӧп хустар, ырах учухчатсалар, чахсы даа, хомай даа кӱнде астыхпинчалар. Ноға? Учёнайлар хустар Чирнің магнитнай полезін чувствовать полчатханын піліп алғаннар. Че «Сайенс» тіп журнал хоостыра, «магнитнай поле аймах-пасха чирлерде северзер хап-орта кӧзітпинче». Андағда хустарға орта чолдаң хыйа парыбыспасха ниме полысча? Иир сай хустар істіндегі компастарын кӱн одырчатханынаң тиңнестірчелер. Кӱн одырчатханы широта паза чыл тузы хоостыра алысча. Ученайлар хустарға «чылның хайдағ тузы полчатханын піліп аларға биологическай частар» полысча тіпчелер.

Кем хымысхыларға геометриядаңар пілістер пирген? Кем хустарға компас, биологическай частар паза пу устройстволарнаң тузаланчатхан миис пирген? Эволюция алай хыйға Чайаачы?

[Хайдаң алылғаннаңар искіріглер]

© E.J.H. Robinson 2004