Хайди Библия пістің тусха читкен

Библия пазылғанынаң 1900-ча чыл ирт парған. Ол табырах ӱреп парчатхан папируста, (прессовать полған тростникте) паза пергаментте (истеен теерде) пазылған. Ағаа хоза, Библия пазылған тіллерні асхынах кізі пілче. Ідӧк ӱлгӱлері пар кізілер, императорлар паза религиознай устағҷылар, Библияны саңай чох идерге кӱстенгеннер. Аннаңар, Библияның амғы тусха читкені уғаа хайхастығ.

ХАЙДИ пу уғаа хайхастығ кинде, анҷа тус ирт парғанда, пістің туста иң тарап парған кинде пол парған? Ікі ле факт кӧр кӧреелер.

Хобыра пасханының тузазы

Библияның пастағы тексттері пирілген израильтяннар, ол оригинальнай свитоктарны чахсы хайраллаҷаңнар. Ағаа хоза, олар кӧп копиялар ит салғаннар. Кӧзідімге, Израильдегі ханнарға чоохталған: «Абыс-левиттер хайраллапчатхан киндедегі чахығны позыңа хобыра пазып ал» (Второзаконие 17:18).

Кӧп израильтяннар Ызых Пічікті Худайның Сӧзіне санаҷаңнар, аннаңар аны хығырарға хынҷаңнар. Ӧнетін ӱгреділген хобыра пасчаң кізілер ол ызых пічіктерні уғаа ситкеп хобыра пасчаңнар. Оларның пірсі — Худайдаң хорыхчатхан кізі Ездра. Ол «Израильнің Худайы, Иегова, Моисейге пирген чахығны хобыра пасчаң ус полған» (Ездра 7:6). Масореттер, тізең, п. э. VI—VII вектерге читіре Еврей Пічіктерін, алай «Иргі Молҷағны» хобыра пасханнар. Алҷаастабыспас ӱчӱн, олар полған на букваны санаҷаңнар. Ыырҷылар Библияны чох идібізерге кӱстенген ползалар даа, андағ ус тоғыс ӱчӱн Библия алыспаан паза пістің тусха читкен.

Кӧзідімге, п. э. алнында 168 чылда Сирийнің устағҷызы, Антиох IV Палестинада табылған Еврей Пічіктерінің полған на копиязын чох идібізерге кӱстенген. Еврейлер тархынынаңар пір киндеде піди пазылча: «Полған на тапхан чахығ кинделерін талабысчаңнар паза отта ӧртебісчеңнер». Еврейскай энциклопедияда, тізең, піди чоохталча: «Пу устағны толдырчатханын сыныхтирға турғызылған кізілер постарының тоғыстарын иртіре кӱстеніп итчеңнер... Ызых Пічікті позында тутхан кізіні ӧлімге чарғылаҷаңнар». Че Ызых Пічіктің копиялары Палестинада даа, пасха даа хазналарда чуртапчатхан еврейлерде халғаннар.

Христианскай Греческай Пічіктер (Наа Молҷағ) пазыл парған соонда, ӱр ниместең, аның чардыхтарының копиялары уғаа чахсы тарап парыбысханнар. Оларның санында Худай тын кирген пічіктер, ухаанҷылас паза тархын кинделері полғаннар. Кӧзідімге, Иоанн позының чахсы хабарын Ефесте алай аның хыринда пас салған. Че ол Чахсы Хабарның копиязының кизегі Ефестең чӱзер километр ырах чатчатхан Египетте табыл парған. Ол кизек Иоанн пасханнаң 50 дее чыл ирткелекке пазылған тіп санапчалар. Анзы аймах-пасха чирлерде чуртаан пурунғы христианнарның ӱр ниместе пазылған Ызых Пічіктің копиялары полғанын кӧзітче.

Ол копиялар іди чахсы тараан ӱчӱн Иисус ӱреен соонда чӱзер чыллар ирт парған полза даа, Худайның Сӧзі чіт парбаан. П. э. 303 чылда февраль айның 23-ҷі кӱнінде чааҷылар, тигірибнің ізігін одып, андағы Ызых Пічіктің тексттерін ӧртееннер. Римнің императоры Диоклетиан аны кӧрерге иртен иртӧк парған. Диоклетиан, христианнарның ызых кинделерін прай чох идібізіп, христианствоны саңай чох идіп аларбын тіп сағынған. Соңа кӱнде прай империяда, нинҷе пар Библияларны чыып, чон кӧзіне ӧртебізерге чахығ пирген. Че пірее копиялар халғаннар, анаң олар ідӧк кӧп тарап парыбысханнар. Амғы тусха грек тілінең пазылған ікі Библияның илееде чардыхтары читкеннер. Олар Диоклетиан сығарған чахығ соонда ӱр ниместең пазылған поларлар. Ол Библияларның пірсі Римде ікінҷізі, тізең, Британскай библиотекада, Лондонда.

Амғы туста Библейскай тексттің оригиналы табылбаан даа полза, Библияның прай чардыхтарының муңар копиялары пістің тусха читкеннер. Ол копияларның піреелері уғаа иргілер. Че хобырған соонда, Библияның тексті алыс парған ма? Уильям Грин Еврей Пічіктерінеңер піди тіпче: «Ікінҷілебин чоохтирға чарир: пістің тусха читіре пір дее пурунғы пічік піди алыспин читпеен». Христианскай Грек пічіктерінеңер, тізең, Библейскай рукописьтерні істесчеткен улуғластығ специалист Фредерик Кеньон чоохтаан: «Пастап пазылған тексттің паза аның иң пурунғы копияларның аразында уғаа тус асхынах. Аннаңар ол тусты санға аларға даа кирек чоғыл. Аннаңар пічіктер пістің тусха алыспин читкеніне ікінҷілирге сылтағлар саңай чох пол парды. Наа Молҷағ пістің тусха алыспин читкеннеңер сурығны паза турғыспасха чарир». Анаң ол мындағ сағыс чоохтапча: «Ікінҷілебин чоохтирға чарир: ӧӧнінде Библияның тексті киртістіг. [...] Пір дее пурунғы киндедеңер іди чоохтап полбас».

Библияны тілбестеені

Ідӧк Библия кӧп тіллерге тілбестелген, аннаңар ол иң тарап парған кинде пол парған. Анзы Худайның сағын салған сағызына килісче. Худай прай чоннарның паза прай тіллернің кізілері, Чайаачынаң танызып алып, ағаа чӱректерінде паза сын хоостыра пазырзыннар тіп хынча (Иоанн 4:23, 24; Михей 4:2).

Еврей Пічіктерінің пастағы тілбестее греческай Септуагинта полған. Ол тілбестег Иисус чирзер килерінең ікі чӱсче чыл алнында грек тілінең чоохтасчатхан паза Палестинанаң пасха чирлерде чуртапчатхан еврейлерге пазылған. Христианскай Греческай Пічіктер пазылғаннаң нинҷе-де ле чӱс чыл ирт парғанда, пӱкӱлее Библия кӧп тіллерге тілбестел парған. Че соонаң ханнар паза абыстар аны тілбестирге харығ поларға кӱстенгеннер. Абыстар, тізең, Библияны чонға тарадарға кирек полғаннар. Че олар, Худайның Сӧзін олаңай чоннарның тіллеріне тілбестирге пирбин, постарының чонын духовнай харасхыда тутханнар.

Тигіриб паза хазна тоғырланза даа, махачы кізілер, чуртастарына айабин, Библияны постарының чонының тіллеріне тілбестееннер. 1530 чылда Англияда чуртаан, Оксфордта ӱгреніп алған Уильям Тиндал Еврей Пічіктерінің пастағы пис киндезін сығарған. Хазыр тоғырланыс полған полза даа, ол еврейскай тілдең английскай тілге тілбестеен пастағы тілбестегҷі полған. Ідӧк Тиндал Худайның адын, Иегованы, пасхан иң пастағы английскай тілбестегҷі полған. Испанскай библеист Касиодоро де Рейна Библияны испанскай тілге тілбестеен иң пастағы тілбестегҷілернің пірсі полған. Ол тоғысты апарчатхан ӱчӱн, ағаа католиктер сыбыра хыҷаланҷаңнар. Позының тоғызын * тоозыбызар ӱчӱн, ағаа аймах-пасха хазналарда чуртирға киліскен: Англияда, Германияда, Голландияда, Францияда паза Швейцарияда.

Пӱӱн Библияны кӧптең кӧп тіллерге тілбестепчелер паза миллионнарнаң сығарчалар. Библия пістің тусха читкен паза чир-чалбахта иң тарап парған кинде пол парған. Анзы Петр илҷінің сӧстерін киречілепче: «От хуруп парча — чахайах салых парча. Че Худайның сӧзі хаҷан даа чітпес» (1 Петрның 1:24, 25).

[Сноска]

[Рамка/Хоостар]

ХАЙДАҒ ТІЛБЕСТЕГНІ ХЫҒЫРАРҒА?

Кӧп тіллерде Библияның аймах-пасха тілбестеглері пар. Оларның піреезі иргілен парған тілге тілбестелген, аннаңар оларны піліп аларға сидік. Пасхалары пойли чоохталған чоохтарға ла тӧӧйлер. Хығырарға оой ползын тіп, оларны орта тілбестиріне тың хайығ салбааннар. Пар полған на сӧсті орта тілбестеен тілбестеглер.

Иегованың киречілері сығарған, английскай тілге тілбестелген «Ызых Пічік — Наа тилекей тілбестее» Библия пазылған тіллердең тілбестелген. Аны тілбестеен кізілернің аттары адалбинча. Ағаа тӧстеніп, Библияны 60-ҷа тілге тілбестееннер. Олох туста, тілбестегҷілер оригиналның текстінзер айланғаннар. «Наа тилекей тілбестеенінің» кӧстии — пастағы текстті, аның смыслын алыстырбин, хап-орта читтір пирерге. Пурунғы кізілерге оригиналның текстін хығырарға оой полған, аннаңар тілбестегҷілер Библияны амғы тустағы хығырығҷыларға пілдістіг иде тілбестирге кӱстенчелер.

Лингвисттернің піреелері Библияның амғы тілбестеглерін, оларның санында «Наа тилекей тілбестеенін», алҷаастарны паза ӧнетін саба тілбестелген кизектерні табарға кӱстеніп, істескеннер. Ол ученайларның пірсі США-дағы Алтынзархы Аризонаның Университедінің религиоведениенің адъюнкт-профессоры Джейсон Бедун полған. 2003 чылда ол 200 страницалығ кинде сығарған. Анда ол «Библияның английскай тілнең чоохтасчатханнарның аразында иң кӧп тарап парған 9 тілбестегні ӱзӱрген *. Ол Ызых Пічіктің нинҷе-де кизегін істескен. Ученайлар оларны хайди тілбестирге пір сағысха кил полбинчалар. Ол андағ орыннарда «алҷаастар паза ӧнетін саба тілбестеен тексттер пол парарға айабас» тіп санаан. Оларны істесчеткенде, ол полған на тілбестегні, ӧнетін саба тілбестеен текстті таап аларға кӱстеніп, грек тілінең пазылған текстнең тиңнестірген. Ол тілбестеглерні хайди ол паалаан?

Общественность паза кӧп библеисттер «Наа тилекей тілбестее» тілбестегҷілернің религияларының кӧрістерінің хоостыра тілбестелген ӱчӱн пасха тілбестеглерге тӧӧй нимес тіп санапчалар. Че Джейсон Бедун ол киліспинчеткен нимелер сынында орта тілбестелгеннер паза «Наа тилекей тілбестее» орта паза сибер тілбестелген тіпче. Ол ученай «Наа тилекей тілбестеенінің» пірее нимелерінең чараспинчатса даа, ол тілбестегні «олар істескен тілбестеглернің аразында иң ізестіг паза иң чахсы тілбестеге» санапча.

Профессор Биньямин Кедар, израильскай ученай-гебраист, «Наа тилекей тілбестеенінеңер» олох оңдайнаң чоохтанча. 1989 чылда ол теен: «Пу тоғыс тілбестегҷілернің текстті иң орта піліп аларға кӱстенгеннерін кӧзітче. [...] ...Текстке анда чох нимені кир саларға иткеннерін пір хати даа таппаам».

Постарыңны сурыбызыңар: «Ноға мин Библияны хығырчам? Мағаа ниме аарлығ: текст орта даа, саба даа полза, оой хығырғаны? Алай текстте Худай тын кирген оригиналдағы сағыстар орта пазылғаны?» (2 Петрның 1:20, 21). Сірернің кӧстииңер хайдағ тілбестегні хығырарға кӧзіт пирер.

[Сноска]

[Хоос]

«Ызых Пічік — Наа тилекей тілбестее» кӧп тіллернең сығарылған

[Хоос]

Масореттернің рукописьтері

[Хоос]

Лука 12:7-гі «...хорыхпаңар, нинҷе дее кӧп пораатай полза, сірер прайзынаң аарлығзар» тіп сӧстер пазылған фрагмент

[Хоостардаңар искіріглер]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin