Сидіктерге тимде полыңар

«Мин пістің наа ла тӧреен палабыстың ӱчӱн тамкы тартарын тастабызарға сағынғам. Аннаңар турада „Тамкы тартпаңар“ тіп табличканы іл салғам. Пір час пазынаң на тамкы тартарым, цунами чіли, килібіскен. Мин тамкы тарт сыххам» (Йошимицу, Япония).

ХАЙДИ Йошимицуның кӧзідімінең кӧрінче, тамкы тартарын тастирға оой нимес. Істезіглер хоостыра тамкы тастирға кӱстенгеннернің 90 проценті пазох тамкы тарт сыхчалар. Аннаңар, тамкы тастапчатсар, сидіктерге тимде ползар, ол кӧнігісті тобыр поларзар. Хайдағ сидіктерге тимде поларға кирек?

Тамкы тартарың тың килче. Халғанҷы тамкыны тартыбысхан соонда, ӱс кӱн уғаа тың тартарың килче. Ікіҷе неделя пазынаң тамкы тартарың іди тың килбинче. Мының алнында тамкы тартхан кізі сағысха кирче: «Тамкы тартарым кинетін кил сыхча». Нинҷе-де чыл пазынаң даа ол кӧнігіс айлан килерге айабас. Іди полза, постарыңны холда тудыңар. Пис минута тыстанып алыңар, анаң тамкы тартарыңар килбин сығар.

Тамкы тастаан соондағы сидіктер. Пастап кізее чітіг паза сизіктіг поларға сидік полча. Ағаа хоза, ол табырах симір сыхча. Аның ит-сӧӧгі ағыр сыхча, хычып сыхча, ол тың тирлеп сыхча, чидір сыхча, аның кӧңні тың алысча, ол хылыхтанча, хыпчыхтанча, депрессияа даа кір парча. Прай ол нимелернің кӧбізі 4—6 неделя пазынаң ирт парчалар.

Андағ сидік туста сірерге пу чӧптер полыс пирерлер.

● Тосханҷа узуңар.

● Кӧп арах суғ паза соктар ізіңер. Чахсы азыраныңар.

● Физкультуранаң айғазыңар.

● Ӧкпелерің хайди арығ киинең толчатханнаңар сағынып, прай кӧксіңернең тыныңар.

Хыҷаланыстар. Пірееде тамкы тартарыңар тың килібізер. Кӧзідімге, сірер кофе ісчеткен туста тамкы тартарға кӧнік парғазар. Андада аны табырах арах ізерге кирек. Соонаң сірер аны пазох, маңзырабин, іс поларзар.

Ит-сӧӧгіңер никотиннең арығланып алған полза даа, психологическай палғалыстар ӱр тус поларлар. Статья алнындағы чоохталған Торбен піди тіпче: «Он тоғыс чыл пазынаң даа, кофе ісчетсем, минің тамкы тартарым килібісче». Че хайдағ-да ла ситуацияларда тамкы тартарың килібіс турар. Соонаң тамкы тартарың килбин сығар. Син ол кӧнігісті тастабызарзың.

Тамкы тартарын тастапчатсар, арағадаң паза араға ісчеткен орыннардаң оортах тудынарға кирек. Статистика хоостыра, кізі араға ісчетсе, тамкы пазох тарт сыхча. Ноға?

● Кізі кӧмес тее араға ізібіссе, никотин уламох тың тадылығ пілдір сыхча.

● Араға ісчеткен орында кӧбізі тамкы тартча.

● Кізі араға ізібіссе, чахсы сағын полбинча паза позын холда тут полбинча. Библияда арағадаңар піди пазылча: «Араға орта тудынарға сағыс чох артысча» (Осия 4:11).

Хыҷыландырчатхан нанҷылар. Кемнең нанҷылазарға чахсы сағынып алыңар. Кӧзідімге, тамкы тартчатхан паза сірерні тамкы тартарға хығырчатхан кізілернің аразында полбасха кӱстеніңер. Сірер тамкы тастирға кӱстенчеткеннеріңе кӱлчеткен кізілердең хыйа тудыныңар.

Хомай сағыстар. Пір опрос хоостыра, тамкы хатап тартхан ікі ӱстіг (2/3) кізі хатап тамкы тартар алнында хылыхтанған паза стресске кірген. Сағыссырастарыңның ӱчӱн тамкы тартарыңар хатап килібіссе, пірее пасха ниме ит сығыңар: суғ ізіп алыңар, жвачка тайнаңар алай тасхар пас чӧр киліңер. Чахсы нимедеңер сағынарға кӱстеніңер. Кӧзідімге, Худайға пазырып алыңар алай Библиядаң нинҷе-де страница хығырып алыңар (Псалом 19:14).

Тарап парған саба кӧрістер

● Мин пір ле хати тартыныбызарбын.

Сынында. Тамкы пір ле хати тартыныбысханы миистің никотиновай рецепторларының чарымын ӱс часха усхурыбысча. Аннаңар кізі удаа хатап тамкы тарт сыхча.

● Тамкы тартаханы стресске пастыр салбасха полысча.

Сынында. Істезіглер кӧзітчелер: никотин стресске ағылчатхан гормоннарны кӧдірче. Кізее, тізең, тамкы тартарға хынғаны ханған ӱчӱн истіг пол парған тіп пілдірче.

● Мағаа тамкы тастирға орай.

Сынында. Пессимизм кізее тідімніг поларға пирбинче. Библияда чоохталча: «Чобағ кӱнінде чобалчатсаң, кӱзің чох халарзың» (Притчи 24:10). Кӧңніңерні тӱзірчеткен сағыстарнаң харбас. Кізі тамкы тастабызарға тың хынчатса паза мында пирілген чӧптернің хоостыра тудынчатса, ол хайди даа тамкы тастабызар.

● Мин сыдап полбаспын.

Сынында. Тамкы тартханын тастирға уғаа аар полза даа, ікіҷе ле неделя пазынаң ниик арах пол парар. Аннаңар хол тӱзірбеңер! Нинҷе-де ай алай чыллар пазынаң тамкы тартарыңар килібіссе, ол нинҷе-де минута пазынаң ирт парар, — тамкы ла холға албаңар.

● Минің психическай ағырығ, аннаңар мағаа тамкы тастирға чарабас.

Сынында. Сірер психическай расстройстводаң, депрессиядаң алай шизофрениядаң имненчетсер, сірерні имнепчеткен имҷі сірерге тамкы тастирға полыс пирзін тіп сурыныңар. Ол сірерге ӧрініснең полыс пирер. Сірернің ағырығларыңа паза ісчеткен имнеріңе килістіре имнег оңдайын таап пирер.

● Хатап тамкы тарт сыхсам, мин позымны нимее чарабаан кізее санирбын.

Сынында. Сірер тыстан полбин, хатап тамкы тарт сыхсар, пір дее ниме киліспеді тіп сағынмаңар. Кӧп кізі хатап тарт сыхча. Кӱс кирініп алып, аннаң андар харбазыңар. Киліспеені утыр салғаны нимес. Тамкы тастабазаң, утыр саларзың, аннаңар холларың тӱзірбеңер. Пола-пола тамкы тастабызарзар!

Ромуальдо 26 чыл тамкы тартхан, ам 30 азыра чыл тартпинча. Ол чоохтапча: «Нинҷе хати тамкы тастирға кӱстенгенімні санап таа полбас. Хатап тамкы тартыбысхан соонда, мин позымны нимее чарабаан кізее санаҷаң полғам. Че мин Иегова Худайнаң ынағ поларға пӧгін алғам. Мин кӧп пазырғам. Іди тамкы тартарын тастап полғам».

Халғанҷы статьяда тамкы тартарын тастабызарға полысчатхан паза нинҷе-де чӧп ӱзӱрібізербіс.

[Рамка]

ХАЙДАҒ ДАА ТАМКЫ ӦЛІМГЕ АҒЫЛЧА

Тамкы аймах-пасха полча. Пірее тамкыларны хазых чиис сатчатхан магазиннерде паза от аптекаларында сатчалар. Чир-чалбахтағы хазых арачылапчатхан организация (ВОЗ) хайдағ даа тамкы ӧлімге ағылча тіп сизіндірче. Кізі тамкы тартхан ӱчӱн хайдағ даа ағырығдаң ӧл парарға айабас, кӧзідімге: рактаң алай сердечно-сосудистай ағырығлардаң. Чоон чӧрчеткен ипчі тамкы тартса, ол позының палазының хазиин ардадар. Тамкы хайдағ полча?

Биди. Азиядағы хазналарда удаа учурапчатхан холнаң иділген кічиҷек сигареталар. Ол сигареталарда смолалар, никотин, окись углерода олаңай сигареталардаң хыринда хай-хай кӧп.

Сигаралар. Тамкы пӱрлерінең нинҷе-де хадыл оралых сигаралар. Сигарнай тамкы — кӧмес щелочнай, сигаретнай, тізең, — кислотнай. Аның ӱчӱн тамызылбаан даа сигарадаң никотин кізі идіне сиипче.

Кретек. Пу сигареталарда 60 процент тамкы, 40 процент гвоздика. Кретектегі смолалар, никотин паза окись углерода олаңай сигаретадаң хыринда хай-хай кӧп.

Хаңзалар. Хаңза тартханы кізінің хазиин ідӧк ардатча. Сигарета тартханы хайдағ ағырығларға ағылча, хаңза тартханы олох ағырығларға ағылча, кӧзідімге, олох рактарға.

Ысталбинчатхан тамкы. Оларның санында: тайнаҷаң, чыстаҷаң тамкы, ідӧк Юго-Восточнай Азияда тузаланчатхан ароматизированнай гутха. Оларнаң тузаланза, никотин кізінің ахсынаң пастыра ханына кір парча. Андағ тамкы, прай пасха тамкыларох чіли, кізінің хазиин ардатча.

Кальян (бонг, наргиле, хукка, шиша). Кізі суғ пастыра парған ысты тынча, че кізінің ӧкпезіне анҷох токсиннер паза канцерогеннер кірчелер.

[Рамка]

ПАСХАЛАРЫНА ТАМКЫ ТАСТИРҒА ПОЛЫСЧАТСАР

● Кӧңнін кӧдіріңер. Махтағ паза кічіг сыйыхтар хомайлаанынаң паза хырысханынаң хай-хай артых. «Син пазох тамкы тартчазың ма?» — тир орнына: «Холың тӱзірбе, синің прай ниме килізер», — теені кізінің кӧңнін хай-хай тың кӧдірер.

● Пыро тастирға кӱстеніңер. Тамкы тартчатхан кізі хыпчыхтанчатса паза сірерге тарынчатса, анзына хайығ салбаңар. Паарсах чоохтанарға кӱстеніңер, кӧзідімге: «Мин пілчем: сағаа сидік. Кӱстенчеткенің ӱчӱн сині махтирға чарир». «Сыдаҷаа чоғыл, мындағ хыпчых полғанҷа, тамкы тартарҷыхсың!» — хаҷан даа іди чоохтабаңар.

● Киртістіг нанҷы полыңар. Библияда чоохталча: «Сын нанҷы хайдағ даа туста хынча, ол чобағ тузына тӧреен харындас» (Притчи 17:17). Тамкы тастирға кӱстенчеткен кізінің кӧңні тӱс парза даа, «хайдағ даа туста» — хараа даа, кӱнӧрте дее, аннаң тыстаныснаң паза хыныснаң тудыныңар.