Учёнайлар ниме тіпчелер? Кӧп биологтар паза пасха учёнайлар ДНК паза аның кодировать полылған устағлары миллионар чыллар аразында пос алынҷа полған киректер сылтаанда пол парғаннар тіпчелер. Учёнайлар пу молекуланың пӱдізінде, аның информациязында паза тоғызында аны хыйға Сағыс иткеніне киречілестер чоғыл тіпчелер¹⁷.

Библия ниме чоохтапча? Библия хоостыра, пістің ит-сӧӧгібістің аймах-пасха чардыхтарынаңар паза хаҷан олар пӱткеннеңер информация, киндеде хайраллалча. Ол кинденің авторы — Худай. Худай худы пастыра Давид хан мындағ сӧстер пас салған: «Синің харахтарың мині, іҷемнің істінде полғамдох, кӧргеннер. Минің ит-ханымның чардыхтары чох полғандох, синің киндеңде оларның пӱткен кӱннері пазыл парғаннар» (Псалом 139:16).

Факттар ниме чоохтапчалар? Эволюция теориязы орта полза, ДНК пос алынҷа пол килгеніне ізестіг киречілестер поларға кирек. Библия орта чоохтапчатса, ДНК аны хыйға Сағыс чайаанына ізестіг киречілестер пирерге кирек.

ДНК молекулазының пӱдізін олаңай тілнең чоохтап пирзе, сағаа аның пӱдізі уғаа хайхастығ пілдірер.  Аннаңар клетканың істінзер хатап кір кӧрең. Ам, тізең, кізінің клетказын кӧр кӧрербіс. Кӧзідімге, син музейзер парчазың, анда хайди ол тоғынчатханын кӧріп аларзың. Кізінің клетказын 13 000 000 хати чоон идібіссе, андағ музей пол парар. Ол музей 70 000 кізі сыыпчатхан стадионҷа чоон полар.

Син музейзер кіріп алып, алаң ас пардың: ибіре уғаа хайхастығ пӱдіріглер кӧрчезің. Клетканың ортызына чағын 20 хадыл тура син тоғылах ядро кӧр салып, андар пар сыхчазың.

«Ізікті» — ядроның тастындағы оболочканы алай мембрананы — иртіп алып, залзар кірчезің, анаң ибіре кӧрглепчезің. Иң пурун хромосомнай модельлер кӧрін парчалар, оларның саны 46, аннаңар залға толдыра кӧрінчелер. Оларның пӧзии пасха-пасха, че полған на хада турчатхан ікі хромосом тӧп-тӧӧй. Сағаа иң чағын турчатхан модельнің пӧзии 12 хадыл тура синінҷе (1). Полған на хромосом ортызында ніскеҷек пол парча. Ол хромосом пағнаң палғалған сосискаа тӧӧй полза даа, ол уғаа чоон ағас синінҷе кӧрінче. Ол хромосом кӧп ніскеҷек пағларнаң орап иділген чіли кӧрінче. Чахсы арах кӧрзең, ол тоғыр пағларны чіке турчатхан чіктер чарчалар, оларның аразында, тізең, оох арах тоғыр чіктер парчалар (2). Нимедір ол? Хадыл турчатхан кинделер бе? Чох. Колонналар иде удур-тӧдір чапсыра салылған петляларның тастындағы хыри. Ол петляларның пірсін тартса, ол колонна оой ла сайал сығар. Хайхастығ, че ол петля аннаң даа оох витоктардаң пӱтче (3). Олар ідӧк удур-тӧдір чапсыра чатчалар. Ол витоктарда музейнің ӧӧн экспонады, ол экспонат уғаа узун пағ чіли кӧрінче. Нимедір ол?

Хромосом модельінің пу чардығын пағ тіп адап салаалар. Ол пағның халыны 2,6 сантиметірҷе. Пағ катушкалар (4) ибіре орал партыр, катушкалар, тізең, ідӧк, оларны тутчатхан ось ибіре орал партыр. Че сынында андағ ось чоғыл. Хыриндағы табличкада пағ уғаа чахсы салылған тіп пазылча. Хромосомның андағ пағларын пірсі пірсінең хада палғабысса, аның узуны чирнің экваторының чарымынҷа поларҷых! a

Пір научнай тоғыста ол чахсы сағынып алған тыхти салҷаң оңдай «инженерия кирегінде илбек чидіг» тіп адалча¹⁸. Хайди сағынчазың, андағ изобретениенің инженер-конструкторы чоғыл тирге хыйға полар ба? Ол музейде нинҷе-нинҷе миллион товарлығ уғаа улуғ магазин полған полза, ол магазинде сағаа кирек нимені алып аларға оой ползын тіп, прай товарлар ипти салылых ползалар,  оларны пірдеезі ипти салбаан тирҷіксің ме? Хаҷан даа іди тібесчіксің! Че клеткада андағ магазиннің хыринда хай-хай кӧп ниме ипти салылых.

Ол выставкадағы ікінҷі табличка сині ол пағны (5) чахсы арах кӧріп аларға хығырча. Аны холға алып, син кӧрчезің: ол пағ олаңай нимес. Анда ікі ніскеҷек пағ хости парча, оларны уғаа кічиҷек, аразы тиң ағастар піріктірче. Ол пағнаң иділген, оралых пасхысха тӧӧй (6). Кинетін піліп алдың: синің холыңда ДНК молекулазының модельі, чуртастың чазыттарының пірсі!

Кӧрінмес ось ибіре катушкаларнаң оралған ДНК молекулазынаң хромосом пӱтче. ДНК пасхызының тоғыр ағастарын ікілер тӧстег тіп адапчалар (7). Олар ниме итчелер? Прай ол конструкция нимее кирек? Музейдегі паза пір табличка ол сурығларға пілдістіг нандырығ пирче.

Табличкада пазылых: «ДНК-ның чазыды пасхысты ікі сарин піріктірчеткен тоғыр ағаста». Ол пасхысты сынынҷа ікі чарыбысса полған на саринда тоғыр ағастарның чардығы халар. Ол чардыхтары тӧрт ле пасха полчалар. Кӧбізін оларны А, Т, Г паза Ц букваларнаң таныхтапчалар.  Ол «букваларның» хайди турчатханы закодированнай информация полчатханын піліп алғанда, учёнайлар уғаа тың хайхап парғаннар.

Телеграф хоостыра сообщение ызар ӱчӱн XIX векте азбука Морзе сағын таап алғаннар. Син аннаңар искен поларзың. Ол кодтың ікі ле «буква» — точка паза тире — полза даа, оларнаң тузаланып, уғаа кӧп сӧстер паза предложениелер пазарға чарир. ДНК-ның, тізең, тӧрт буквалығ код! А, Т, Г паза Ц букваларның хайзы хайзының соонда турчатханы «сӧстерні» пӱдірче, оларны кодоннар тіп адапчалар. Кодоннарнаң геннер тіп адалчатхан «чоохтар» пӱтчелер. Полған на генде 27 000-ҷа буква. Геннер паза оларның аразындағы узун кизектер «пастағлар» алай хромосомнар полчалар. 23 хромосом, тізең, пір «кинде» алай геном полча. Ол «киндеде» организмнеңер прай генетическай информация пазылых b.

Геномны уғаа чоон кинденең тиңнестірерге чарир. Андағ киндеде нинҷе информация? Кізінің геномы ӱс миллиардча ікілер тӧстегнең, алай ДНК¹⁹ пасхыстарынаң пӱтче. Кӧзідімге, геномны муң азыра страницалығ энциклопедиянаң тиңнестірзе, аның информациязы 428 том пол парарҷых. Полған на клеткада геномның копиязын санға алза, 856 том пол парча. Геномның информациязын печатать поларға сағыныбыссаң, сағаа 80 чыл, кӱн тооза, отпуск чох тоғынарға кирек поларҷых!

Че пу прай тоғыс тик ле поларҷых. Син 100 триллион кічиҷек клетканың полғанына ла чӱзер томнарны сыырт полбасчыхсың нооза. Кізі андағ ниме хаҷан даа ит полбас.

Молекулярнай биологияның паза компьютер технологияларының профессоры теен: «Пір грамм ДНК-ны хурғадыбысса, пір кубическай сантиметрҷе пол парар. Андағы информацияны хайраллир ӱчӱн, триллионҷа CD [компакт-диск] кирек поларҷых»²⁰. Анзы ниме таныхтапча? Сағысха кир кӧреең: ДНК-да геннер, алай кізінің хайхастығ ит-сӧӧгін пӱдірер устағлар пар. Полған на клеткада кирек устағлар прай пар. ДНК-ның молекулаларын пір ле кічиҷек сомнах алып алза, андағы информация чир ӱстӱндегі чонны 350 хати чайап аларға чидерҷік! Читі миллиард кізіні чайир ӱчӱн, ол сомнахха тӱскен тозынҷа ла молекула чидерҷік²¹.

Информация чығҷаң устройстволар кічиҷектең кічиҷек ле полып одырчатсалар даа, ДНК-ға чағын даа турбинчалар. Андағ даа полза, компакт-диск килістіре кӧзідім. Ноға? Компакт-диск теп-тегілек, уғаа чылтырах, анзы аны хыйға кізілер иткенін кӧзітче.  Ол дискке полар-полбас ниме пазылбаан, че уғаа сидік оборудованиені хайди идерге, тыхтирға паза кӧрерге пазыл парған полза, аны хыйға кізілер иткенін уламох киречілирҷік. Дискке пазылған информация аның синін паза аның нинҷе аар полчатханын тың алыстырбинчатса даа, ол диск информациязының ӱчӱн аарлығ. Хайди киндені писатель пасча, дискке ол информацияны ідӧк хыйға кізілер пасхан нимес пе?

ДНК-ны компакт-дискнең алай кинденең тиңнестіргені уғаа килістіре. Геномнаңар пазылған пір тоғыста чоохталча: «Сынында, геномны кинденең тиңнестіргені метафора нимес, геном сынап кинде. Полған на киндеде информация пар... Геномнаңар ідӧк чоохтирға чарир». Аннаң андар ол чоохтапча: «Геном уғаа хыйға кинде. Кирек полза, ол фотокопия идіп алча паза позы позын хығырып оңнапча»²². Пу сӧстер ДНК-ның пасха аарлығ сарина хайығ айландырчалар.

Музейнің пу залында уғаа сымзырых. Клетканың ядрозында пір дее ниме хыймыхтабинчатханға тӧӧй. Син пасха экспонат кӧр салчазың — ДНК-ның кизегінің модельін. Витринадағы табличкада пазылых: «Кӧріп алар ӱчӱн, кнопкаа пазыбызыңар». Син кнопкаа пазыбыстың, дикторның ӱні истіл сыххан: «ДНК иң асхынах ікі аарлығ тоғыс итче. Пастағы тоғызы — репликация. Полған на наа клеткада генетическай информация толдыразынаң ползын тіп, ДНК-ға позының копиязын идерге кирек. Кӧріңер, хайди ол аны итче».

Витрина ӧтіре олаңай нимес машина кӧр салчазың. Сынында ол удур-тӧдір піріктір салған роботтар. Ол машина, ДНК-ға чапсынып алып, рельстерҷе чӧрчеткен поезд чіли, чӧр сыхча. Ол уғаа табырах чӧрчеткен ӱчӱн аның ниме итчеткенін піл тее полбинчазың.  «Поезд» парыбысхан соонда ДНК-да пір пағ нимес, ікі пағ халчатханын на сизінерге маңнанчазың.

Диктор чоохтапча: «Пу модель ДНК-ның репликациязы хайди полчатханын уғаа олаңай оңдайнаң кӧзітче. ДНК-ҷа ферменттер тіп адалчатхан молекулярнай механизмнернің группазы чыл чӧрче. Пастап ол аны ікі паға чарыбысча, анаң оларнаң шаблон чіли тузаланып, наа комплиментарнай пағ (алай хоза пағ) ит салча. Піс сағаа прай механизмнерні кӧзіт полбаспыс. Кӧзідімге, ол репликационнай устройствоның алнында кічиҷек механизм чылча. Ол ниме ДНК-ны ікі чарча паза чарыл парған сарина сии тартыл парарға пирбинче. Ідӧк піс ДНК хайди нинҷе-де хати „сыныхталчатханын“ кӧзіт полбаспыс. Табыл парған алҷаастар уғаа чахсы тӱзеділчелер». ( 16 паза 17 страницалардағы хоосты кӧр.)

Диктор аннаң андар чоохтапча: «Че піс сағаа аның хайди табырах тоғынчатханын кӧзіт пирербіс. „Поезд“ уғаа табырах чӧрчеткенін сизінген поларзың? Сынында ферментнай аппарат ДНК-ның „рельстерінҷе“ пір секундаа 100 пасхыс, алай ікілер тӧстег, ирт парыбысча²³. Ол рельстер сын рельстернің синінҷе полған полза, андағы „поезд“ пір часха 80 азыра километр ирт парыбыс турарҷых. Бактериялардағы репликационнай устройстволар он хати табырах чӧр полчалар! Кізінің клетказында андағ „рельстернің“ пасха-пасха орыннарында чӱзер андағ устройстволар тоғынчалар. Прай геномны олар 8 часха хобырып алчалар»²⁴. (20 страницадағы « Хығырарға паза хобырарға чарас молекула» тіп рамканы кӧр.)

ДНК-ның репликационнай роботтары парыбысхан соонда, витринада пасха устройство сых килче. Ол ідӧк ДНК-ҷа парча, че роботтардаң ағырин арах. ДНК-дағы пағ ол устройствоның пір саринаң кіріп, алыспин, пасха саринаң сых килче. Ағаа хоза, пасха тизіктең пасха лентаа тӧӧй наа пағ сых килче. Ам ниме иділче?

Диктор чарыда чоохтапча: «ДНК-ның ікінҷі тоғызы — транскрипция. ДНК позы ядродаң хаҷан даа сыхпинча. Андағда синің ит-сӧӧгіңнің белоктарын пӱдірҷең „устағларны“, алай ДНК-ның геннерін, хайди хығырып аларға паза ол „устағларны“ хайди толдырарға? Анзын ферментнай устройство итче. Ол устройство, ДНК-ҷа чӧріп, хобырыларға тимде ген таап алча. Ол генні ядроның тастынаң кірген химическай сигналлар тимнеп салчалар. Анаң ол устройство, РНК (рибонуклеиновай кислота) тіп адалчатхан молекуланаң тузаланып, ол генні хобырча. РНК ДНК-ның пағларының пірсіне тӧӧй полза даа, ол пасха пағ.  Аның тоғызы — геннерде кодировать пол салған информацияны хығырарға. РНК аны, ферментнай устройстваа кіріп алып, алып алча, анаң ядродаң сығып алып, рибосомазар парча. Анда ол информацияның хоостыра белок пӱдірче».

Син прай ол кӧзідіглерні кӧріп, хайхап турчазың. Пу выставкаа паза пу устройстволарны иткен кізілернең хыйғазына уғаа хайхапчазың. Прай экспонаттарны пір саңай тоғындырыбызарға оңдай полған полза, кізінің клетказында пір туста полчатхан муңар процесстерні кӧріп аларға оңдай поларҷых. Аны кӧріп, хайди хайхирҷыхсың!

Пілчезің ме, синің 100 триллион клеткаларыңда уғаа оох паза олаңай нимес устройстволар тоғынчатхан ӱчӱн прай ол процесстер сах пу туста полчалар?! Синің ДНК-ңның информациязы чӱзер муң аймах-пасха белоктар пӱдіреріне устағ полча. Прай пу белоктарнаң кізінің иді-сӧӧгі пӱтче: оларның санында ферменттер, ит-сӧӧгің паза пасха даа органнар. Сах пу туста синің ДНК-ң хобырылча паза тӱзеділче. Іди полған на наа клетка наа устағлар алча.

Устағлар хайдаң килгеннер тіп сурығзар айланаалар. Библия устағлар пирчеткен кинденің Авторы пар тіпче. Ол Автор кізідең хай-хай хыйға. Пу сағыс иргілен парған паза наукаа тоғырланчатхан сағыс па?

Сағын кӧр, мында чоохталған музейні кізілер ит поларҷыхтар ба? Идерге кӱстенген ползалар, уғаа кӧп сидіктерге урунарҷыхтар. Кізінің геномынаңар паза аның функцияларынаңар ам даа кӧп ниме пілдістіг нимес. Хайда кізінің геннері паза хайдағ олар функциялар итчеткенін учёнайлар ам даа читіре піл полбинчалар. Ген ДНК-ның кічиҷек ле чардығы нооза. Че ДНК-ның геннері чох узун чардыхтарынаңар ниме тирге чарир? Ӱр нимеске читіре учёнайлар ол кизектерні «тузазы чох» кизектер тіп санаанар, ам, тізең, олар постарының кӧрістерін алыстырыбысханнар. ДНК-ның ол кизектері ген хайди паза нинҷе тоғынчатханынаң устапча поларлар. Учёнайлар  ДНК-ның толдыра модельін, хобырчатхан паза тӱзетчеткен устройстволарын ит полған ползалар даа, олар аны ДНК чіли тоғындыр поларҷыхтар ба?

Саблығ учёнай Ричард Фейнман чуртазының халғанҷы кӱннерінде мындағ сӧстер пас салған: «Мин оңнап полбинчатхан нимені ит полбассым»²⁵. Аның пазымнығ тудынызы улуғласха турыстығ паза аның сӧстері ДНК-ға чахсы килісчелер. Учёнайлар ДНК-ны паза аның репликационнай, транскрипционнай механизмнерін читіре оңнап полбинчалар, аннаңар олар аны ит полбинчалар. Андағ даа полза, пірее учёнайлар ДНК пос алынҷа ла пол парғанын пілчебіс тіпчелер. Хайди сағынчазың, ам ӱзӱрілген факттар анзын киречілепчелер бе?

Пірее учёнайлар факттар саңай пасха нимені киречілепчеткенінде ікінҷілебинчелер. ДНК-ның ікілер спиральнай структуразын азарға полысхан ученай, Френсис Крик, ол молекула уғаа организованнай, аннаңар ол устағ чох, позы ла пол парбас тіп санапча. Ол, чирде чуртас ползын тіп, чирзер ДНК-ны инопланетяннар ағыл килгеннер тіп сағынча²⁶.

50 чыл атеизмнің алнына турған саблығ философ, Энтони Флю, ӱр ниместе позының кӧрістерін алыстырыбысхан. Чуртасты хыйға сағыс чайаанына ол 81 частығда киртін сыххан. Ниме аның кӧрізін алыстырыбысхан? ДНК-ны істескені. Аның наа кӧрістерінең учёнайлар чараспазалар, ниме ол чоохтир тіп аннаң сурғанда, ол нандырған: «Мин уғаа ачырған парам. Мин чуртас тооза пір принципнең устанғам... хайдар факттар апарчалар, андар парарға»²⁷.

Син ниме сағынчазың? Факттар хайдар апарчалар? Кӧзідімге, заводтағы прай тоғыстарнаң устапчатхан программалығ компьютер. Ол программа тоғыс хайди иділерге киректеңер паза оборудованиені хайди кӧрерінеңер инструкцияларны сыбыра ысча. Ол ідӧк позы позын, алҷаастарын тӱзедіп ала, хобырча. Прай ол нимелерні кӧріп, хайдағ сағысха килерҷіксің: ол компьютер паза андағы программа пос алынҷа пол парғаннар ба алай оларны хыйға кізілер ит салғаннар ба? Нандырығ пілдістіг.