1919: ٴجۇز جىل بۇرىن
ٴتورت جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان ٴبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس 1918-جىلى اياقتالدى. 1919-جىلدىڭ 18-قاڭتارىندا پاريج بەيبىت كونفەرەنسياسى ٶز جۇمىسىن باستادى. سول كونفەرەنسيانىڭ ناتيجەسىندە جارتى جىلدان كەيىن، 28-ماۋسىمدا گەرمانيا جانە وعان قارسى سوعىسقان ەلدەر ۆەرسال ٴبىتىم كەلىسىمشارتىنا قول قويدى. بۇل كەلىسىمشارت ٴبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى رەسمي تۇردە اياقتادى.
سونداي-اق بۇل كونفەرەنسيادا ۇلتتار ليگاسى دەگەن ۇيىم قۇرىلدى. بۇل ۇيىمنىڭ باستى ماقساتى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ جانە بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى ورناتۋ ەدى. حريستيان الەمىندەگى دىندەردىڭ كوبى ۇلتتار ليگاسىن قولدادى. اقش-تىڭ حريستيان شىركەۋلەرىنىڭ ۇلتتىق كەڭەسى «بۇل ساياسي ۇيىم — قۇداي پاتشالىعىنىڭ جەردەگى كورىنىسى» دەپ، ۇلتتار ليگاسىنىڭ داڭقىن اسىردى. ولار پاريج بەيبىت كونفەرەنسياسىنا دەلەگاتتارىن جىبەرىپ، ۇيىمدى قولدايتىنىن كورسەتتى. دەلەگاتتاردىڭ ٴبىرى سول كونفەرەنسيانى «الەم تاريحىنداعى جاڭا داۋىردىڭ باستاماسى» دەپ اتادى.
ٴيا، جاڭا داۋىر راسىندا دا باستالدى، ٴبىراق كونفەرەنسياعا قاتىسقان ادامداردىڭ بۇعان ەش قاتىسى جوق ەدى. بۇل ۋاعىز ىسىندە باستالعان جاڭا داۋىر ەدى، ويتكەنى ەحوبا ٶز حالقىنا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۋاعىز ٸسىن اتقارۋ ٷشىن كۇش بەردى. ٴبىراق الدىمەن كيەلى كىتاپ زەرتتەۋشىلەرىنە ۇلكەن ٴبىر وزگەرىستەر جاساۋ كەرەك ەدى.
كۇردەلى شەشىم
دجوزەف رۋتەرفورد
«كۇزەت مۇناراسى، كيەلى كىتاپ جانە تراكتاتتار قوعامىنىڭ» جىل سايىنعى ديرەكتورلار سايلاۋى 1919-جىلدىڭ 4-قاڭتارىنا بەلگىلەنگەن ەدى. سول كەزدە ەحوبانىڭ حالقىنا باسشىلىق ەتىپ جاتقان دجوزەف رۋتەرفورد پەن تاعى جەتى ەر باۋىرلاس اتلانتادا (اقش) ادىلەتسىز قاماۋدا وتىرعان ەدى. سوندىقتان مىناداي سۇراق كەسە-كولدەنەڭ تۇردى: تۇرمەدە وتىرعان باۋىرلاستار ديرەكتور بولىپ قايتا سايلانۋ كەرەك پە، الدە ولاردىڭ ورنىن باسقا بىرەۋ باسۋ كەرەك پە؟
يۆاندەر كاۋارد
تۇرمەدە وتىرىپ رۋتەرفورد باۋىرلاس ۇيىمنىڭ بولاشاعىنا قاتتى الاڭدادى. كەيبىر ەر باۋىرلاستاردىڭ جاڭا پرەزيدەنت سايلاۋ كەرەك دەپ ويلاپ جۇرگەنىن ول بىلەتىن. سوندىقتان ول حات جازىپ، يۆاندەر كاۋاردتى پرەزيدەنتتىككە ۇسىندى. رۋتەرفورد ونى بايسالدى، اقىلدى جانە يەمىزگە ادال ادام ەكەنىن ايتتى. الايدا كوپتەگەن ەر باۋىرلاس سايلاۋدى التى ايعا شەگەرگىسى كەلدى. تۇرمەدەگى باۋىرلاستاردى قورعاپ جاتقان زاڭگەرلەر بۇنى قۇپتادى. پىكىرتالاس قىزعان سايىن باۋىرلاستاردىڭ اراسىندا نارازىلىق تا كۇشەيە ٴتۇستى.
ريچارد باربەر
سوسىن ريچارد باربەر ايتپاقشى، «اشۋدى سۋ سەپكەندەي باسقان» ٴبىر جاعداي بولدى. ٴسوز تىزگىنىن ٴبىر ەر باۋىرلاس الىپ بىلاي دەدى: «مەن زاڭنىڭ نە تالاپ ەتەتىنىن بىلمەسەم دە، ادال بولۋ ٷشىن نە تالاپ ەتىلەتىنىن جاقسى بىلەمىن. قۇداي ادالدىقتى تالاپ ەتەدى. قۇدايعا ادال ەكەنىمىزدى كورسەتۋدىڭ ەڭ تاماشا جولى — سايلاۋ وتكىزىپ، رۋتەرفورد باۋىرلاستى قايتادان پرەزيدەنت ەتىپ سايلاۋ» (ٴزاب. 18:25).
الەكساندر ماكميللان
تۇرمەدە وتىرعان ماكميللان باۋىرلاستىڭ ايتۋىنشا، سايلاۋدىڭ ەرتەسىنە رۋتەرفورد باۋىرلاس كامەرانىڭ قابىرعاسىن توقىلداتىپ: «قولىڭدى سوزشى»،— دەدى. رۋتەرفورد باۋىرلاس وعان سايلاۋدىڭ ناتيجەسى جايلى حاتتى ۇستاتتى. ول جەردە بارلىق ديرەكتورلار (رۋتەرفورد، ۆان امبۋرگ، باربەر، اندەرسون، حەگينز، سپيلل) قايتا سايلاۋعا تۇسكەنى جازىلعان ەدى. دجوزەف رۋتەرفورد پرەزيدەنت، ال ۋيليام ۆان امبۋرگ قازىناشى-حاتشى بولىپ قايتا سايلاندى.
بوستاندىقتىڭ اق تاڭى!
سەگىز ەر باۋىرلاس تۇرمەدە وتىرعاندا، ادال كيەلى كىتاپ زەرتتەۋشىلەرى ولاردىڭ بوساتىلۋى جايلى پەتيسيا بەرۋ ٷشىن قول جيناپ جاتتى. بۇل باتىل باۋىرلاستار 700000 نان استام قول جينادى. 1919-جىلى 26-ناۋرىزدا ٵلى پەتيسيا بەرىلمەي تۇرىپ-اق رۋتەرفورد پەن باسقا دا جاۋاپتى باۋىرلاستار تۇرمەدەن بوساتىلدى.
ٶزىن ۇيدە كۇتىپ العاندارعا رۋتەرفورد باۋىرلاس بىلاي دەدى: «باسىمىزدان وتكەرگەندەرىمىز ٴبىزدى بۇدان دا قيىن جاعدايلارعا دايىنداعانىنا سەنىمدىمىن... سەندەر باۋىرلاستارىڭ تۇرمەدەن بوساتىلۋ ٷشىن كۇرەسكەن جوقسىڭدار. بۇل ٸستىڭ ٴبارى سول ٷشىن عانا اتقارىلعان جوق... بۇنىڭ ٴبارى ەحوباعا ماداق اكەلۋ ٷشىن جاسالعان كۇرەس بولدى. وسى ىسكە قاتىسقاندار كەرەمەت باتالارعا يە بولدى».
باۋىرلاستاردىڭ سوتىنا قاتىستى وقيعالارعا ەحوبا باعىت بەرسە كەرەك. 1919-جىلى 14-مامىردا اپەللياسيالىق سوت مىناداي شەشىم قابىلدادى: «ايىپتالۋشىلاردىڭ ٵدىل سوتقا تولىق قۇقىقتارى بولسا دا، سوت ولارعا الالاۋشىلىق تانىتتى. سوندىقتان شىعارىلعان ۇكىمنىڭ كۇشى جويىلادى». باۋىرلاستارعا اۋىر ايىپتار تاعىلعان بولاتىن. ولارعا كەشىرىلىم بەرىلگەندە نەمەسە تۇرمەدە وتىرۋ مەرزىمى قىسقارتىلعاندا، تاعىلعان ايىپتارى ٴبارىبىر دە مويىندارىندا قالار ەدى. ٴبىراق ولار تولىقتاي اقتالىپ شىقتى. سونىڭ ارقاسىندا رۋتەرفورد باۋىرلاس * زاڭگەر بولىپ قالىپ، اقش-تىڭ جوعارعى سوتىنىڭ الدىندا باۋىرلاستاردى تالاي رەت قورعاپ شىقتى.
ۋاعىزداۋعا نىق بەكىنگەندەر
ماكميللان باۋىرلاس: «يەمىز ٴبىزدى كوككە الىپ كەتكەنشە قول قۋسىرىپ وتىراتىن ٴبىز ەمەس. يەمىزدىڭ ەركىن ٴبىلۋ ٷشىن بىردەڭە ىستەۋىمىز كەرەكتىگىن تۇسىندىك»،— دەدى.
بىراق باس باسقارماداعى باۋىرلاستار جىلدار بويى ىستەپ كەلگەندەرىن جالعاستىرا المادى. نەگە؟ ويتكەنى ولار تۇرمەدە وتىرعاندا، ادەبيەتتەردى باسۋ ٷشىن قولدانعان باسپا قالىپتارى جويىلىپ كەتكەن ەدى. بۇل كوڭىل كونشىتپەيتىن جاعداي ەدى. كەيبىر باۋىرلاستاردىڭ كوكەيىندە «ۋاعىز ٸسى وسىمەن اياقتالدى ما؟» دەگەن سۇراق تۇردى.
كيەلى كىتاپ زەرتتەۋشىلەرىنىڭ پاتشالىق جايلى حابارى ادامدارعا ٵلى دە قىزىق پا؟ وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋ ٷشىن رۋتەرفورد باۋىرلاس بايانداما ايتۋدى شەشەدى. بۇعان بارشا جۇرت شاقىرىلدى. ماكميللان باۋىرلاس بىلاي دەدى: «ەشكىم كەلمەسە، ۋاعىز ٸسىمىز وسىمەن تامام بولادى».
رۋتەرفورد باۋىرلاستىڭ «قايعىعا باتقان ادامزات ٷشىن ٷمىت ساۋلەسى» دەگەن بايانداماسىنا گازەتتە بەرىلگەن جارناما (لوس-اندجەلەس، 1919-جىل)
4-مامىر، 1919-جىلى لوس-اندجەلەستە قاتتى اۋىرىپ تۇرعانىنا قاراماستان، رۋتەرفورد باۋىرلاس «قايعىعا باتقان ادامزات ٷشىن ٷمىت ساۋلەسى» دەگەن بايانداما ايتتى. شامامەن 3500 ادام بۇل باياندامانى تىڭداۋ ٷشىن كەلدى، ال 600 دەي ادام ىشكە سيماي قالدى. كەلەسى كۇنى تاعى 1500 ادام كەلدى. باۋىرلاستار ٶز سۇراقتارىنىڭ جاۋابىن الدى: ادامدارعا ٵلى دە قىزىق ەكەن!
باۋىرلاستاردىڭ سودان كەيىن ۋاعىز ىسىندە سالىپ كەتكەن سارا جولى — بۇگىندە ٴبىز ٷشىن ۇلگى.
ۋاعىز ٸسىن وسىرگەن وزگەرىستەر
1919-جىلى 1-تامىزدا جارىق كورگەن «كۇزەت مۇناراسىندا» قىركۇيەكتىڭ باسىندا سيدار-پوينتتا (وگايو شتاتى) كونگرەسس وتەتىنىن حابارلاعان ەدى. ميسسۋريدەن كەلگەن كلەرانس بيتي ەسىمدى جاس كيەلى كىتاپ زەرتتەۋشىسى: «ٵرقايسىسىمىز بۇل جيىننان قالىپ كەتۋگە بولمايدى دەپ ويلادىق»،— دەدى. سول كونگرەسكە 6000 نان استام باۋىرلاس كەلدى. مۇنشا ادام كەلەدى دەپ ەشكىم ويلاماعان. ال 200 دەن كوپ ادام ەري كولىندە شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەندە، جۇرتتىڭ قۋانىشى ەسەلەنە ٴتۇستى.
«التىن عاسىر» جۋرنالىنىڭ العاشقى سانى (1-قازان، 1919-جىل)
5-قىركۇيەك، 1919-جىلى كونگرەستىڭ بەسىنشى كۇنىندە رۋتەرفورد باۋىرلاس «قىزمەتتەستەرگە ۇندەۋ» دەگەن بايانداماسىندا «التىن عاسىر» دەگەن جۋرنالدىڭ شىققانىن حابارلادى *. سول جۋرنالدا «اعىمداعى ماڭىزدى جاڭالىقتاردى جازىپ، سول وقيعالاردىڭ نە سەبەپتى بولىپ جاتقانىن جازبالار تۇرعىسىندا ٴتۇسىندىرىلىپ بەرمەك ەدى».
كيەلى كىتاپ زەرتتەۋشىلەرى وسى جۋرنالمەن باتىل تۇردە ۋاعىزداۋعا شاقىرىلدى. ٴبىر حاتتا ٸسىمىزدىڭ قالاي ۇيىمداستىرىلعانى جايىندا بىلاي دەلىنگەن: «شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەن ٵر جاريالاۋشىعا قىزمەت ەتۋ مارتەبەسى بەرىلگەن. سول مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، قازىر قولىڭنان كەلگەنشە بار الەمگە ۋاعىزدا». بۇل شاقىرۋدى قابىل العانداردىڭ سانى وتە كوپ بولدى. جەلتوقسان ايىنا تامان پاتشالىقتىڭ قۇلشىنىستى جاريالاۋشىلارىنىڭ ارقاسىندا جاڭا جۋرنالعا 50000 نان استام ادام جازىلدى.
باۋىرلاستار «التىن عاسىر» جۋرنالى تيەلگەن جۇك كولىگىنىڭ قاسىندا (برۋكلين، نيۋ-يورك)
1919-جىلدىڭ اياعىنا قاراي ەحوبا ٶز حالقىن قايتا ۇيىمداستىرىپ، جاڭا كۇش دارىتتى. بۇعان قوسا، سوڭعى كۇندەرگە قاتىستى بىرنەشە ماڭىزدى پايعامبارلىق ورىندالدى. مالاحي 3:1—4 تارماقتاردا الدىن الا ايتىلعان سىناق پەن تازارتۋ كەزەڭى اياقتالدى. ەحوبانىڭ حالقى بەينەلى «ۇلى بابىلدىڭ» قۇلدىعىنان ازات بولدى. يسا «ادال دا اقىلدى قۇلدى» تاعايىندادى * (ايان 18:2، 4؛ مات. 24:45). ەندى كيەلى كىتاپ زەرتتەۋشىلەرى ەحوبا دايىنداپ قويعان ٸستى اتقارۋعا ساقاداي ساي بولدى.
^ 13-ابزاس رۋتەرفورد باۋىرلاس ماماندىعى بويىنشا زاڭگەر جانە سۋديا بولعان. سوندىقتان ونى «رۋتەرفورد سۋديا» دەپ اتايتىن.
^ 22-ابزاس «التىن عاسىر» 1937-جىلى «جۇبانىش»، ال 1946-جىلى «ويانىڭدار!» دەپ وزگەرتىلدى.
^ 24-ابزاس «كۇزەت مۇناراسى» (حانزۇشا)، 15-شىلدە، 2013-جىل، 10—12، 21—23 بەتتەر؛ ناۋرىز 2016-جىل، 29—31 بەتتەردى قاراڭىز.
