41-زەرتتەۋ ماقالاسى
شىنايى باقىتتىڭ سىرى
«ەحوبادان قورقاتىن، ونىڭ جولدارىمەن جۇرەتىن ادام باقىتتى» (ٴزاب. 128:1).
110-ٵن ەحوبا سيلاعان قۋانىش
اڭداتپا a
1. نەگە «قۇدايدى تانىپ-ٴبىلۋ» ٴبىزدى باقىتتى ەتە الادى؟
شىنايى باقىت — كەلىپ-كەتەر ٴبىر ساتتىك شاتتىق سەزىمى ەمەس. ول ادامنىڭ بۇكىل عۇمىر بويىنا سوزىلادى. وسىنداي باقىت جايلى يسا تاۋداعى ۋاعىزىندا: «قۇدايدى تانىپ-بىلگىسى كەلەتىندەر باقىتتى»،— دەگەن (مات. 5:3). يسا ٴبىزدىڭ جاراتۋشىمىز — ەحوبا قۇدايدى تانىپ-بىلۋگە جانە وعان عيبادات ەتۋگە دەگەن كۇشتى قالاۋمەن جاراتىلعانىمىزدى جاقسى بىلگەن. ال ەحوبا «باقىتتى قۇداي» بولعاندىقتان، وعان عيبادات ەتەتىندەر دە باقىتتى بولا الادى (ٴتىم. 1-ح. 1:11).
«ادىلدىك ٷشىن قۋدالانىپ جۇرگەندەر باقىتتى» (مات. 5:10) (2، 3-ابزاستاردى قاراڭىز) d
2، 3. ا) يسا تاعى قانداي ادام باقىتتى بولا الاتىندىعىن ايتقان؟ ٵ) وسى ماقالادا نە قاراستىرامىز جانە بۇل نەلىكتەن ماڭىزدى؟
2 قالاي ويلايسىز، كويلەگى كوك، ۋايىمى جوق ادامدار عانا باقىتتى بولا الا ما؟ جوق. يسا تاۋداعى ۋاعىزىندا ٴبىر تاڭعالدىرارلىق سوزدەردى ايتتى. «قايعىرعاندار باقىتتى»،— دەدى ول. دەمەك، كۇنانىڭ سالدارىنان وپىق جەپ جۇرگەن نە ٶمىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتقان ادامدار دا باقىتتى بولا الادى. يسا «ادىلدىك ٷشىن قۋدالانىپ جۇرگەندەر» مەن شاكىرتى بولعاندارى ٷشىن «قورلىق» كورگەندەر دە باقىتتى ەكەنىن ايتقان (مات. 5:4، 10، 11). مۇنداي قيىن جاعدايلاردا شىنايى باقىتتى بولۋ مۇمكىن بە؟
3 يسا شىنايى باقىت ۋايىم-قايعىسىز، جايباراقات ومىردەن ەمەس، قۇدايدى تانىپ-ٴبىلىپ، وعان جاقىنداۋدان كەلەتىنىن تۇسىندىرگەن (جاق. 4:8). ەندەشە، قۇدايدى تانىپ-ٴبىلىپ، وعان جاقىنداۋعا كومەكتەسەتىن ٷش قادامدى قاراستىرايىق.
رۋحاني اس-سۋدان ٴنار الىڭىز
4. شىن باقىتقا جەتەلەيتىن العاشقى قادام قانداي؟ (ٴزابۇر 1:1—3)
4 1 قادام: رۋحاني اس-سۋدان ٴنار الىڭىز. كادىمگى تاماق ادامدارعا دا، جانۋارلارعا دا قاجەت. بىراق ادامدارعا رۋحاني تاماق تا قاجەت. سوندىقتان دا يسا: «ادام نانمەن عانا ەمەس، ەحوبانىڭ اۋزىنان شىققان ٵربىر سوزىمەن دە ٶمىر ٴسۇرۋى ٴتيىس»،— دەگەن (مات. 4:4). ەندەشە، قۇدايدىڭ اسىل ٴسوزى كيەلى كىتاپتان ٴنار الماي، بىردە-ٴبىر كۇنىمىز وتپەسىن. ٴزابۇر جىرشىسى: «ەحوبانىڭ زاڭىنان قۋانىش تاباتىن، ونىڭ زاڭىن كۇنى-ٴتۇنى كۇبىرلەپ وقيتىن ادام نەتكەن باقىتتى!»— دەپ بەكەر ايتپاعان (ٴزابۇر 1:1—3 وقىڭىز).
5، 6. ا) ٴبىز كيەلى كىتاپتان نە تۋرالى بىلدىك؟ ٵ) كيەلى كىتاپ بىزگە قالاي كومەكتەسە الادى؟
5 ەحوبا ٴبىزدى سۇيگەندىكتەن، ٶزىنىڭ سوزىندە باقىتتى ٶمىر ٴسۇرۋدىڭ جولىن كورسەتكەن. ٴبىز كيەلى كىتاپتان قۇداي ٴبىزدى نە ٷشىن جاراتقانىن بىلدىك، ونىمەن قالاي دوس بولا الاتىنىمىزدى جانە كەشىرىمىنە قالاي يە بولاتىنىمىزدى تۇسىندىك. سونداي-اق جارقىن بولاشاققا دەگەن ٷمىتىمىز پايدا بولدى (ەرم. 29:11). كوزىمىزدى اشىپ جاتقان وسى باعالى شىندىقتار جۇرەگىمىزدى شاتتىققا تولتىرادى!
6 كيەلى كىتاپتى كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەتتى اقىل-كەڭەستەردىڭ كەنى دەسەك تە بولادى. سول كەڭەستەرگە قۇلاق اسساق، باقىت تاباتىنىمىز ٴسوزسىز. اسىرەسە، ٶمىردىڭ ٴتۇرلى تاۋقىمەتىن تارتقان كەزدە ەحوبانىڭ ٴسوزىن وقىپ، وي جۇگىرتۋگە كوبىرەك ۋاقىت ٴبولىڭىز. ويتكەنى يسا: «قۇداي ٴسوزىن ەستىپ، ونى ورىندايتىندار باقىتتى!»— دەگەن (لۇقا 11:28).
7. قۇداي ٴسوزىن وقۋدىڭ بار پايداسىن كورۋگە نە كومەكتەسەدى؟
7 قۇداي ٴسوزىن وقىعاندا اسىقپاڭىز. ونى جانعا ازىق بولاتىنداي ەتىپ، راقات الىپ وقىڭىز. مىسالعا، سۇيىكتى تاماعىڭىزدى الايىقشى. ٴسىز ونى ٴبىر جاققا اسىعىپ تۇرعاندا نە ويىڭىز مۇلدەم باسقا جاقتا جۇرگەندە، اساپ-اساپ جەگەن كەزىڭىز بولعان با؟ سول كەزدە تاماقتىڭ ٴدامىن سەزبەي، نە جەپ، نە قويعانىڭىزدى بىلمەي قالدىڭىز، سولاي ەمەس پە؟! سوسىن: «نەگە ونىڭ ٵربىر قاسىعىن اسىقپاي شايناپ، دامىنەن ٴلاززات الىپ جەمەدىم ەكەن؟»— دەپ وكىنىپ قالعان بولارسىز. سول سياقتى كيەلى كىتاپتى دا جىلدام كوز جۇگىرتىپ وقىپ، وندا ايتىلعانداردى وي ەلەگىنەن وتكىزبەگەن كەزىڭىز بولعان با؟ ەندەشە، قۇداي ٴسوزىن ٴسۇيىپ وقۋدى قالاساڭىز، ەش اسىقپاڭىز. وقىپ جاتقاندارىڭىزعا جان ٴبىتىرىپ، وقيعانىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتىڭىز، دىبىستارىنا دەيىن ەلەستەتۋگە تىرىسىڭىز. اراسىندا كىدىرىپ، وقىعاندارىڭىز جايلى وي جۇگىرتىپ وتىرىڭىز. بۇل ارەكەتتەردىڭ ٴبارى باقىتىڭىزدى ەسەلەيتىن بولادى.
8. «ادال دا اقىلدى قۇل» ٶز ٴرولىن قالاي اتقارىپ ٴجۇر؟ (سىلتەمەنى دە قاراڭىز.)
8 يسا «ادال دا اقىلدى قۇلدى» ٴبىزدىڭ رۋحاني اس-سۋىمىزدى ۋاقىتىلى بەرىپ تۇرۋعا تاعايىنداعان b (مات. 24:45). ولار وسى مىندەتتەرىن جاقسى اتقارىپ، الدىمىزعا مول رۋحاني داستارقان جايادى (سال. 1-ح. 2:13). بۇل داستارقانداعى ٵربىر استىڭ نەگىزگى قۇرامى كيەلى جازبالار بولىپ تابىلادى. سونىڭ ارقاسىندا ٴبىز ەحوبا قۇدايدىڭ كيەلى كىتاپتا اشىلعان وي قالپىن تاني الامىز. وسى سەبەپتەن دە ٴبىز «كۇزەت مۇناراسى» مەن «ويانىڭدار!» جۋرنالدارىن جانە jw.org تور بەكەتىندەگى ماقالالاردى وقيمىز، اپتا سايىنعى قاۋىم كەزدەسۋلەرىنە دايىندالامىز جانە قولجەتىمدى بولسا، اي سايىن شىعاتىن ®JW Broadcasting باعدارلاماسىن كورەمىز. وسىنداي باي داستارقاننان تاماقتانىپ جۇرگەننىڭ ارقاسىندا ٴبىز شىنايى باقىتقا جەتەلەيتىن ەكىنشى قادامدى جاساي الامىز. قازىر سول تۋرالى كوبىرەك بىلەيىك.
ەحوبانىڭ تالاپتارىمەن ٶمىر ٴسۇرىڭىز
9. شىنايى باقىتقا جەتەلەيتىن ەكىنشى قادام قانداي؟
9 2 قادام: ەحوبانىڭ تالاپتارىمەن ٶمىر ٴسۇرىڭىز. ٴزابۇر جىرشىسى: «ەحوبادان قورقاتىن، ونىڭ جولدارىمەن جۇرەتىن ادام باقىتتى»،— دەگەن (ٴزاب. 128:1). ەحوبادان قورقۋ دەگەن — ونى قاتتى سيلاپ، قۇرمەتتەگەندىكتەن، ول ۇناتپايتىن ىستەردىڭ بارىنەن اۋلاق بولۋدى بىلدىرەدى (ناق. س. 16:6). سوندىقتان دا ٴبىز قۇدايدىڭ كيەلى كىتاپ بەتتەرىندە ايتىلعان جاقسى مەن جامانعا قاتىستى تالاپتارىنا ساي بولۋعا بارىنشا ۇمتىلا بەرەمىز (قور. 2-ح. 7:1). ەحوبا جاقسى كورەتىنگە اسىق بولىپ، ال جەك كورەتىننەن قاشىق بولساق، تەك باقىت تابارىمىز ٴسوزسىز (ٴزاب. 37:27؛ 97:10؛ ريم. 12:9).
10. ريمدىكتەرگە 12:2 گە ساي، ەحوبانىڭ تالاپتارىن بىلۋمەن قاتار نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
10 ريمدىكتەرگە 12:2 وقىڭىز. ادام ەحوبانىڭ ٴبىز ٷشىن نە جاقسى، نە جامان ەكەنىن شەشۋگە قۇقىلى ەكەنىن ٴبىلۋى مۇمكىن، بىراق مويىنداماۋى مۇمكىن. مىسالى، جۇرگىزۋشى ۇكىمەتتىڭ جولداعى جىلدامدىققا شەكتەۋ قويۋعا قۇقىلى ەكەنىن بىلەتىن شىعار. بىراق ول بۇل ەرەجەلەردى مويىنداماعاندىقتان، ٶزى قالاعان جىلدامدىققا باسىپ ايداۋى مۇمكىن. الايدا ٴبىز ەحوبانىڭ تالاپتارىمەن ٶمىر سۇرۋدەن اسقان جاقسى شەشىم جوق ەكەنىنە سەنىمدىمىز ٵرى مۇنى ٴجۇرىس-تۇرىسىمىزبەن دە كورسەتەمىز (ناق. س. 12:28). كەزىندە ٴداۋىت پاتشانىڭ دا وسىعان كوزى جەتكەندىكتەن، ول ەحوباعا بىلاي دەگەن: «سەن ماعان ٶمىر جولىن ٴبىلدىردىڭ، الدىڭدا زور قۋانىشقا كەنەلتتىڭ. وڭ جاعىڭدا بولۋ ماڭگىلىك باقىتقا بولەيدى» (ٴزاب. 16:11).
11، 12. ا) ۋايىم مەڭدەپ، كوڭىلىمىز تۇسكەندە نەدەن اباي بولعانىمىز ٴجون؟ ٵ) ويىن-ساۋىقتىڭ دۇرىس ٴتۇرىن تاڭداۋعا فىلىپىلىكتەرگە 4:8 قالاي كومەكتەسەدى؟
11 ۋايىم مەڭدەپ، كوڭىلىمىز تۇسكەندە، باسقا نارسەگە الاڭداپ، قيىندىعىمىزدى ۇمىتقىمىز كەلەتىن كەزدەر بولاتىن شىعار. بۇل تۇسىنىكتى جايت. الايدا اباي بولماساق، ەحوبا جەك كورەتىن نارسەگە شىرمالىپ، وت باسىپ قالۋىمىز مۇمكىن (ەفەس. 5:10—12، 15—17).
12 فىلىپىلىكتەرگە جازعان حاتىندا ەلشى پاۋىل ماسىحشىلەردى «ٵدىل دە تازا، سۇيىسپەنشىلىك وياتاتىن» جانە «يگى نارسەلەر جونىندە ۇنەمى ويلانۋعا» شاقىرعان (فىلىپىلىكتەرگە 4:8 وقىڭىز). پاۋىل مۇندا ناقتى ويىن-ساۋىق تاقىرىبىندا ايتىپ تۇرماعانىمەن، ونىڭ سوزدەرى قالاي كوڭىل كوتەرەتىنىمىزگە اسەر ەتۋى كەرەك. بۇل ٷشىن، تارماقتى وقىعاندا «نارسەلەر» دەگەن ٴسوزدىڭ ورنىنا «اندەر»، «فيلمدەر»، «روماندار» نە «ۆيدەو ويىندار» دەگەن سوزدەردى قويىپ وقىپ كورىڭىز. سوندا قۇدايعا قايسىسى ۇنامدى، قايسىسى ۇنامسىز ەكەنىن بىردەن انىقتاي الاسىز. ويتكەنى ٴبىز ٴجۇرىس-تۇرىسىمىزدىڭ ەحوبانىڭ اسقاق تالاپتارىنا ساي بولعانىن قالايمىز (ٴزاب. 119:1—3). سوندا شىنايى باقىتقا جەتەلەيتىن كەلەسى قادامدى تازا ار-ۇجدانمەن جاساي الامىز (ەل. ٸس. 23:1).
عيبادات ٶمىرىڭىزدىڭ تورىندە تۇرسىن
13. شىنايى باقىتقا جەتەلەيتىن ٷشىنشى قادام قانداي؟ (جوحان 4:23، 24)
13 3 قادام: ەحوباعا دەگەن عيبادات ٶمىرىڭىزدىڭ تورىندە تۇرسىن. ەحوبا جاراتۋشىمىز بولعاندىقتان، عيباداتىمىزعا ابدەن لايىق (ايان 4:11؛ 14:6، 7). سوندىقتان ٴبىز ٷشىن ومىردە ەڭ باستى نارسە — ەحوباعا ۇنامدى جولمەن، ياعني «كيەلى رۋحقا جانە شىندىققا ساي عيبادات ەتۋ» بولۋى كەرەك (جوحان 4:23، 24 وقىڭىز). عيباداتىمىز كيەلى كىتاپتاعى شىندىقتارعا ساي بولۋ ٷشىن، ٴبىزدى قۇدايدىڭ كيەلى رۋحى باعىتتاعانىن قالايمىز. ٴتىپتى ىسىمىزگە تيىم سالىنعان نە شەكتەۋ قويىلعان جەردە دە عيباداتىمىز ٶمىرىمىزدىڭ تورىندە تۇرۋى كەرەك. بۇگىندە ەحوبا كۋاگەرى بولعانى ٷشىن تۇرمەدە وتىرعان 100 دەن استام باۋىرلاس بار c. وسىعان قاراماستان ولاردىڭ جۇرەكتەرى قۋانىشقا تولى. ويتكەنى ولار دۇعا ەتۋ ٷشىن، زەرتتەۋ ٷشىن جانە باسقالارعا قۇداي مەن ونىڭ پاتشالىعى تۋرالى ايتۋ ٷشىن قولدان كەلگەننىڭ ٴبارىن جاساپ ٴجۇر. راسىندا دا، ٴبىز قورلىق كورسەك تە، قۋدالانساق تا باقىتتى بولا الامىز، ويتكەنى ەحوبا قاسىمىزدا بولاتىنىن جانە ادالدىعىمىز ٷشىن سي بەرەتىنىن بىلەمىز (جاق. 1:12؛ پەت. 1-ح. 4:14).
ومىردەن الىنعان
14. تاجىكستانداعى جاس ەر باۋىرلاسپەن قانداي جاعداي بولدى جانە نەلىكتەن؟
14 ايتىلىپ كەتكەن ٷش قادامدى جاساساق، جاعدايىمىز قانداي بولسا دا شىن باقىتتى بولا الاتىنىمىزدى كورسەتەتىن وقيعالار بار. سولاردىڭ ٴبىرى — تاجىكستاندا تۇراتىن 19 جاسار دجوۆيدون بوبودجونوۆ باۋىرلاسپەن بولعان جاعداي. اسكەرگە بارۋدان باس تارتقانى ٷشىن ونى 2019-جىلدىڭ 4-قازانىندا ۇيىنەن كۇشتەپ اكەتىپ، بىرنەشە اي بويى قاماۋدا ۇستايدى، وعان تۋرا ٴبىر قىلمىسكەرگە قاراعانداي قارايدى. بۇل ادىلەتسىزدىك باسقا ەلدەردىڭ دە نازارىنا ىلىگەدى. دجوۆيدونعا اسكەري انت بەرۋگە جانە اسكەري كيىم كييۋگە كۇش كورسەتىلىپ، سوققىنىڭ استىنا دا الىنعان ەكەن. كەيىن سوت ونى ايىپتى دەپ تاۋىپ، تۇرمەگە جابادى. اقىرىندا ول پرەزيدەنتتىڭ كەشىرىمىمەن بوستاندىققا شىعادى. وسى سىناقتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن دجوۆيدون مىنسىزدىگىنەن دە، باقىتىنان دا ايىرىلمادى. قالاي دەيسىز بە؟ ول ەشقاشان رۋحاني مۇقتاجدىعىن ەلەۋسىز قالدىرعان ەمەس.
دجوۆيدون رۋحاني استان ٴنار الدى، قۇدايدىڭ تالاپتارىمەن ٶمىر ٴسۇردى جانە عيباداتىن ٶمىرىنىڭ تورىندە ۇستادى (15—17 ابزاستاردى قاراڭىز)
15. تۇرمەدە وتىرعاندا دجوۆيدون قالاي رۋحاني استان قول ۇزبەدى؟
15 تۇرمەدە وتىرعاندا دجوۆيدوننىڭ كيەلى كىتابى مەن بىردە-ٴبىر ادەبيەتى بولماسا دا، ول رۋحاني استان قول ۇزبەدى. قالايشا؟ جەرگىلىكتى باۋىرلاستار ازىق-تۇلىك الىپ كەلگەن پاكەتكە كۇندەلىكتى تارماقتى جازىپ وتىردى. وسىنىڭ ارقاسىندا دجوۆيدون كيەلى كىتاپتى كۇندە وقىپ، ۇستىنەن وي جۇگىرتە الدى. تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن ول ٵلى ەشقانداي اۋىر سىناققا كەزىكپەگەن باۋىرلاستارعا بىلاي دەپ كەڭەس بەردى: «قازىرگى بوستاندىعىڭنىڭ ٵربىر ٴساتىن قۇر جىبەرمە. ياعني ەحوبانىڭ ٴسوزىن، ونىڭ ادەبيەتتەرىن وقىپ، رۋحاني ٴبىلىمىڭدى بارىنشا تەرەڭدەتە بەر».
16. دجوۆيدون باۋىرلاس نە نارسەگە نازار اۋداردى؟
16 دجوۆيدون ەحوبانىڭ تالاپتارىمەن ٶمىر ٴسۇردى. ول جامان ويلارعا بەرىلىپ، جامان ىسكە ۇرىنبادى. قايتا، ەحوباعا جانە وعان باعالى نارسەلەرگە نازار اۋداردى. ول قۇدايدىڭ جاراتىلىستارىنىڭ سۇلۋلىعىن تاماشالاعاندى جاقسى كوردى. كۇندە تاڭەرتەڭ قۇستاردىڭ شىقىلىقتاعان داۋسىمەن ويانىپ، ال تۇندە اي مەن جىمىڭداعان جۇلدىزدارعا تامسانا قارادى. «ەحوبانىڭ وسى سيلارى مەنى باقىتقا بولەپ، كۇش بەرەتىن»،— دەيدى دجوۆيدون. ەحوبانىڭ وسىنداي ٵرى رۋحاني دا سيلارىن دجوۆيدون سياقتى ريزاشىلىقپەن قابىل الساق، جۇرەگىمىزدە قۋانىش بولادى. بۇل قۋانىش بىزگە سىناقتا توزىمدىلىك بەرەدى.
17. دجوۆيدوندىكىندەي جاعدايعا تاپ بولعاندا توزىمدىلىك تانىتساق، قانداي جەمىسىن كورەمىز؟ (پەتىردىڭ 1-حاتى 1:6، 7)
17 دجوۆيدون ەحوباعا دەگەن عيباداتىن ٴبىرىنشى ورىنعا قويدى. ول مىنسىزدىك ساقتاۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن جاقسى ٴتۇسىندى. ويتكەنى يسا: «ەحوبا قۇدايىڭا عيبادات ەتىپ، تەك سوعان عانا قىزمەت ەت!»— دەگەن (لۇقا 4:8). وفيسەرلەر مەن ساربازدار دجوۆيدوندى دىنىنەن باس تارتقىزۋعا تىرىسىپ-باقتى. بىراق ول كۇندىز-ٴتۇنى ەحوباعا جالبارىنىپ، «قىسىمعا بەرىلىپ قالمايىنشى، سەنىمىمدى ساقتاپ قالايىنشى» دەپ دۇعا ەتۋمەن بولدى. قانشا ادىلەتسىزدىك كورسەتسە دە، دجوۆيدون ولارعا كونبەي، سەنىمىن ساقتاپ قالدى. دجوۆيدون ۇيدەن كۇشتەپ اكەتىلىپ، سوققىعا جىعىلىپ، تۇرمەدە وتىرعانىنا وكىنە مە؟ جوق. ويتكەنى قازىر ول بۇرىن-سوڭدى بولماعان نارسەگە — مىقتى دا سىنالعان سەنىمگە يە. بۇل سەنىم ونى وراسان زور قۋانىشقا بولەيدى (پەتىردىڭ 1-حاتى 1:6، 7 وقىڭىز).
18. باقىتتى بولىپ قالۋعا نە كومەكتەسەدى؟
18 باقىتتى بولۋىمىزدىڭ سىرىن ەحوبادان ارتىق ەشكىم بىلمەيدى. وسى ماقالادا تالقىلانعان شىن باقىتقا جەتكىزەتىن ٷش قادامدى جاساساق، نەبىر اۋىر جاعدايلاردىڭ وزىندە دە باقىتتى بولا الامىز. سوندا ٴبىز دە: «قاي حالىقتىڭ قۇدايى ەحوبا بولسا، سول حالىق باقىتتى!»— دەيتىن بولامىز (ٴزاب. 144:15).
89-ٵن قۇدايعا قۇلاق اسىپ، باتاعا كەنەل
a بۇگىندە كوپ ادام ٴلاززات-ەرمەككە باتسام، شالقىپ ٶمىر سۇرسەم، اتاقتى بولسام، قولىمدا بيلىك بولسا، باقىتتى بولامىن دەپ ويلايدى. بىراق شىنى كەرەك، ولار وزدەرىن باقىتتى سەزىنبەيدى. ال يسا بىزگە شىن باقىتتىڭ سىرىن اشقان. وسى ماقالادا ٴبىز باقىتقا جەتۋدىڭ ٷش جولىنا توقتالامىز.
b 2014-جىل، 15-تامىزداعى «كۇزەت مۇناراسىنىڭ» «سەن ۋاقتىلى بەرىلەتىن اس-سۋدى قابىلداپ ٴجۇرسىڭ بە؟» دەگەن ماقالاسىن قاراڭىز.
c تولىعىراق ٴبىلۋ ٷشىن ورىس تىلىندەگى jw.org تور بەكەتىنەن «ۆ تيۋرمە زا ۆەرۋ» دەپ ىزدەڭىز.
d سۋرەت سيپاتتاماسى: بۇل قويىلىمدا سەنىمدەرى ٴبىر كۋاگەرلەر تۇتقىندالعان ٵرى سوتقا اپارىلا جاتقان ەر باۋىرلاستى قولداپ-قولپاشتاپ تۇر.
