22-زەرتتەۋ ماقالاسى
ٶمىر جولىڭىزدا دانالىق سەرىك بولسىن!
«دانالىقتى ەحوبا سيلايدى» (ناق. س. 2:6).
89-ٵن قۇدايعا قۇلاق اسىپ، باتاعا كەنەل
اڭداتپا *
1. نەلىكتەن بىزگە قۇدايدان كەلگەن دانالىق قاجەت؟ (ناقىل سوزدەر 4:7)
ٴسىز قانداي دا ٴبىر ۇلكەن شەشىم قابىلدار الدىندا ەحوبادان دانالىق سۇراپ، دۇعا ەتەتىنىڭىز ٴسوزسىز (جاق. 1:5). سۇلەيمەن پاتشانىڭ «ەڭ ماڭىزدىسى — دانالىق» دەگەنى بەكەر ەمەس (ناقىل سوزدەر 4:7 وقىڭىز). ٴبىراق سۇلەيمەن بۇل جەردە پەندەگە ٴتان دانالىقتى ەمەس، ەحوبادان كەلەتىن دانالىقتى ايتقان (ناق. س. 2:6). قالاي ويلايسىز، قۇدايدان كەلگەن دانالىق بۇگىندەگى قيىندىقتارىمىزدى شەشۋگە كومەكتەسە الا ما؟ ارينە! بۇعان وسى ماقالادا كوز جەتكىزەمىز.
2. ناعىز دانالىققا يە بولۋدىڭ ٴبىر جولى قانداي؟
2 تاريحتا دانالىعىمەن ەستە قالعان كەلەسى ەكى تۇلعانىڭ وسيەتتەرىن وقىپ، ولاردى ومىرىمىزدە قولداناتىن بولساق، ناعىز دانا ادام بولامىز. بۇلار — سۇلەيمەن پاتشا مەن يسا ٴماسىح. كيەلى كىتاپتا سۇلەيمەن پاتشا جايىندا: «قۇداي سۇلەيمەنگە اسقان دانالىق پەن اقىل-پاراسات... سيلادى»،— دەلىنگەن (پات. 1-ج. 4:29). ال يسا ادامدار اراسىندا تەڭدەسسىز دانالىققا يە بولعان (مات. 12:42). يسا جايىندا: «وعان ەحوبانىڭ رۋحى قونىپ، دانالىق پەن مول تۇسىنىك دارىتادى»،— دەپ پايعامبارلىق ەتىلگەن (يشايا 11:2).
3. بۇل ماقالا نە جايىندا بولماق؟
3 سۇلەيمەن دە، يسا دا قۇداي بەرگەن دانالىقتىڭ ارقاسىندا ٶمىردىڭ ٵرتۇرلى سالالارىنا بايلانىستى ٴتيىمدى وسيەتتەر بەرگەن. بۇل ماقالادا سولاردىڭ ۇشەۋىنە توقتالامىز. ناقتىراق ايتساق، اقشاعا، جۇمىسقا جانە وزىمىزگە بايىپپەن قاراۋعا قاتىستى كەڭەستەردى قاراستىرامىز.
اقشاعا بايىپپەن قاراۋ
4. سۇلەيمەن مەن يسانىڭ تۇرمىستىق جاعدايلارىنىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بولدى؟
4 سۇلەيمەن ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا، داۋلەتى اسىپ-تاسقان باي بولعان (پات. 1-ج. 10:7، 14، 15). ال يسا بولسا وتە قاراپايىم ٶمىر سۇرگەن، ٴتىپتى ٶزىنىڭ تۇراقتى ٷيى دە بولماعان (مات. 8:20). دەسە دە ەكەۋى دە دۇنيە-مۇلىككە بايىپپەن قاراعان. ويتكەنى ەكەۋىندە دە ەحوبادان كەلگەن دانالىق بولدى.
5. سۇلەيمەننىڭ اقشاعا دەگەن كوزقاراسى قانداي بولعان؟
5 سۇلەيمەن اقشا ادامدى «قورعايتىنىن» مويىنداعان (ۋاع. 7:12). مىسالى، اقشامىز بولسا، تىرشىلىككە قاجەتتى نارسەلەرىمىزدى، كەيبىر قالاعان زاتتارىمىزدى الا الامىز. سۇلەيمەن قانشا باي بولسا دا، اقشادان دا ماڭىزدى نارسەلەر بار ەكەنىن تۇسىنگەن. مىسالى، ول: «جاقسات زور بايلىقتان ارتىق»،— دەگەن (ناق. س. 22:1). سونداي-اق سۇلەيمەن اقشاقۇمار ادامدار كوبىنەسە باقىتسىز بولاتىنىن بايقاعان (ۋاع. 5:10، 12). اقشا مەن دۇنيە-مۇلىك بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق بولاتىن نارسە بولعاندىقتان، سۇلەيمەن وعان ارقا سۇيەۋدەن ساقتاندىرعان (ناق. س. 23:4، 5).
دۇنيە-مۇلىكتى ارتىق كورگەندىكتەن، پاتشالىقتىڭ مۇددەسى ەكىنشى ورىنعا ٴتۇسىپ كەتكەن جوق پا؟ (6، 7-ابزاستاردى قاراڭىز) *
6. يسا دۇنيە-مۇلىككە قالاي قارادى؟ (ماتاي 6:31—33)
6 يسا دا دۇنيە-مۇلىككە بايىپپەن قاراعان. ول جاقسى تاماق جەپ، جاقسى سۋسىندار ٸشۋدى ۇناتقان (لۇقا 19:2، 6، 7). بىردە ٴتىپتى ەڭ ساپالى شاراپ جاساپ، العاشقى كەرەمەتىن كورسەتتى (جوح. 2:10، 11). ال ولگەن كۇنى ۇستىندە قىمبات كيىم بولعان (جوح. 19:23، 24). ٴبىراق يسا دۇنيە-مۇلىك ٷشىن ٶمىر سۇرمەگەن. ول شاكىرتتەرىنە: «ەشكىم ەكى قوجايىنعا بىردەي قۇل بولا المايدى... سەندەر قۇدايعا جانە بايلىققا بىردەي قىزمەت ەتە المايسىڭدار»،— دەگەن (مات. 6:24). يسا پاتشالىقتى ٴبىرىنشى ورىنعا قويساق، ەحوبا مىندەتتى تۇردە قاجەتىمىزدى قامدايتىنىن ايتقان (ماتاي 6:31—33 وقىڭىز).
7. ٴبىر ەر باۋىرلاس اقشاعا بايىپپەن قاراۋدىڭ قانداي يگىلىگىن كوردى؟
7 كوپتەگەن باۋىرلاستار قۇدايدىڭ اقشاعا قاتىستى دانا كەڭەستەرىن ومىرلەرىندە قولدانىپ، كوپ پايداسىن كورگەن. سولاردىڭ ٴبىرى — دانيەل دەگەن بويداق باۋىرلاس. ول بىلاي دەيدى: «جاسوسپىرىم شاعىمدا رۋحاني ىستەردى ٴبىرىنشى ورىنعا قويامىن دەپ شەشىپ الدىم». قاراپايىم ٶمىر سۇرگەندىكتەن دانيەل ۋاقىتى مەن قابىلەتتەرىن كوپتەگەن تەوكراتيالىق جوبالارعا جۇمساي الدى. ول ٵرى قاراي بىلاي دەيدى: «وسىنداي ٶمىر جولىن تاڭداعانىما مەن ەش وكىنبەيمىن. ارينە، ەگەر قالاسام، اقشانى كۇرەپ تابار ەدىم. ٴبىراق قازىرگىدەي ادال دوستار مەندە بولار ما ەدى؟! پاتشالىقتى ٴبىرىنشى ورىنعا قويعانداعىداي، شىن قاناعات سەزىنەر مە ەدىم؟! توبەمنەن التىن قۇيىلسا دا، ول ەحوبا بەرەتىن باتالاردىڭ ورنىن تولتىرا المايدى». راس، اقشاعا ەمەس، رۋحاني ىستەرگە ۇمتىلعانىمىز وزىمىزگە جاقسى.
جۇمىسقا بايىپپەن قاراۋ
8. سۇلەيمەن جۇمىسقا بايىپپەن قاراعانىن قايدان بىلەمىز؟ (ۋاعىزداۋشى 5:18، 19)
8 سۇلەيمەن ەرەن ەڭبەك ەتىپ، سونىڭ جەمىسىنە قۋانۋدى «قۇدايدىڭ سيى» دەپ بىلگەن (ۋاعىزداۋشى 5:18، 19 وقىڭىز). ول: «ٵر بەينەتتىڭ زەينەتى بار»،— دەپ جازعان (ناق. س. 14:23). بۇل سوزدەردىڭ راستىعىن ول ٶز باسىنان بىلگەن، ويتكەنى ٶزى دە كوپ ەڭبەك ەتكەن! مىسالى، ول ۇيلەر سالعان، جۇزىمدىكتەر مەن باۋ-باقشالار وتىرعىزعان، توعاندار جاساعان، ٴتىپتى قالالار تۇرعىزعان (پات. 1-ج. 9:19؛ ۋاع. 2:4—6). وسىنداي ۇلكەن جۇمىستار وعان ٴبىرشاما قاناعات اكەلگەنى راس. ٴبىراق سۇلەيمەن شىن باقىتتى بولۋ ٷشىن، رۋحاني ىستەرمەن دە اينالىسۋ كەرەكتىگىن تۇسىنگەن. مىسالى، ول ەحوباعا عيبادات ەتەتىن ادەمى، سالتاناتتى عيباداتحانا سوققان. ول جەتى جىلدىق وتە ۇلكەن جوبا ەدى! (پات. 1-ج. 6:38؛ 9:1). سۇلەيمەن ەكى جاقتىڭ دا، ياعني كادىمگى ىستەردىڭ دە، رۋحاني ىستەردىڭ دە ٴدامىن تاتقاننان كەيىن، ەڭ ماڭىزدىسى رۋحاني ىستەر ەكەنىن تۇسىنگەن. سوندىقتان ول: «وسى ايتىلعان بارلىق ٴسوزدىڭ توقەتەرى مىناۋ: قۇدايدان قورقىپ، بۇيرىقتارىن ورىندا»،— دەگەن (ۋاع. 12:13).
9. يسانىڭ ومىرىندە جۇمىس باستى ورىنعا شىعىپ كەتپەگەنىن قايدان بىلەمىز؟
9 يسا دا ەڭبەكقور بولعان. اكەسى ونى كىشكەنتايىنان ۇستالىققا باۋلىعان (مار. 6:3). ۇلكەن وتباسىن اسىراۋ ٷشىن يسانىڭ ۇلەس قوسقانىنا اتا-اناسى ريزا بولعانىندا ٴسوز جوق. ول كەمەلدى بولعاندىقتان، اعاشتان ٴتۇيىن تۇيگەن شەبەر ۇستا بولعان. سوندىقتان جاساعان بۇيىمدارى ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولسا كەرەك! ول ٶزىنىڭ جۇمىسىن ٴسۇيىپ اتقارعانىندا ٴسوز جوق. دەسە دە يسا رۋحاني ىستەرگە دە ۋاقىت بولگەن (جوح. 7:15). كەيىن تولىق ۋاقىتتى قىزمەت اتقارعاندا، تىڭداۋشىلارىنا: «بۇزىلاتىن تاماق ٷشىن ەمەس، ماڭگىلىك ٶمىر بەرەتىن بۇزىلمايتىن تاماق ٷشىن ەڭبەك ەتىڭدەر»،— دەپ كەڭەس بەرگەن (جوح. 6:27). سونداي-اق تاۋداعى ۋاعىزىندا: «قازىنانى كوكتە جيناڭدار!»— دەگەن (مات. 6:20).
جۇمىس پەن تەوكراتيالىق ىستەردىڭ اراسىندا تەپە-تەڭدىك ساقتاۋدى قالاي ۇيرەنسەك بولادى؟ (10، 11-ابزاستاردى قاراڭىز) *
10. ەڭبەكقور باۋىرلاستار جۇمىستارىندا قانداي قيىندىققا كەزىگۋى مۇمكىن؟
10 قۇدايدىڭ دانالىعى بىزگە جۇمىسقا بايىپپەن قاراۋعا كومەكتەسەدى. ماسىحشىلەر رەتىندە ٴبىز «ٶز قولىمىزبەن ادال ەڭبەك ەتكىمىز» كەلەدى (ەفەس. 4:28). جۇمىس بەرۋشىلەر ادالدىعىمىزدى، ەڭبەكقورلىعىمىزدى بايقاپ، جۇمىسقا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى باعالايتىندارىن ايتاتىن شىعار. بالكىم، ٴبىز جاقسى كۋالىك بولسىن، ەحوبا كۋاگەرلەرى جايىندا ودان دا جاقسى ويدا بولسىن دەپ، تيىستىسىنەن دە ارتىق جۇمىس ىستەي باستايتىن شىعارمىز. الايدا وتباسىلىق مىندەتتەرىمىز بەن تەوكراتيالىق ىستەرىمىز شەت قالۋى مۇمكىن. وسىنداي جاعدايدا تارازى باسىن تەڭ ۇستاۋ ٷشىن ٴبىز قاجەتتى وزگەرىستەر جاساۋىمىز كەرەك.
11. ٴبىر ەر باۋىرلاس جۇمىسقا بايىپپەن قاراۋعا قاتىستى نەنى ٴتۇسىندى؟
11 ۋيليام دەگەن جاس ەر باۋىرلاس جۇمىسقا بايىپپەن قاراۋدىڭ نە ەكەنىن ٴبىر اقساقالدىڭ ومىرىنەن تۇسىنگەن. ول كەزىندە سول اقساقالدىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەگەن. ۋيليام بىلاي دەيدى: «ول ٶز جۇمىسىن وتە جاقسى اتقاراتىن. سوندىقتان تۇتىنۋشىلارى دا وعان وتە ريزا ەدى. ٴبىراق كۇننىڭ سوڭىندا ول جۇمىسىن جۇمىستا قالدىرىپ، بارلىق ۋاقىتى مەن كۇشىن وتباسىنا، عيباداتىنا ارنايتىن جانە بىلەسىزدەر مە، ول ۇنەمى باقىتتى بولىپ جۇرەتىن!» *
وزىمىزگە دەگەن بايىپتى كوزقاراس
12. العاشىندا سۇلەيمەننىڭ وزىنە دەگەن كوزقاراسى قانداي بولدى، ٴبىراق كەيىن ول قالاي وزگەرىپ كەتتى؟
12 سۇلەيمەن ەحوباعا ادال قىزمەت ەتكەن شاعىندا وزىنە قاتىستى كوزقاراسى دۇرىس ەدى. ول جاس كەزىندە شاما-شارقىن ٴتۇسىنىپ، ەحوبادان باسشىلىق سۇرايتىن (پات. 1-ج. 3:7—9). ول ەندى بيلىك ەتە باستاعاندا، ادام مەنمەن بولىپ كەتسە، سوڭى نەگە اپاراتىنىن دا جاقسى تۇسىنگەن. سۇلەيمەن: «كوكىرەكتىك — كۇيرەۋدىڭ باسى، تاكاپپارلىق — سۇرىنۋدىڭ الدى»،— دەپ جازدى (ناق. س. 16:18). وكىنىشكە قاراي، سۇلەيمەن ٶزى ايتقان ەسكەرتۋگە ٶزى قۇلاق اسپاي قويدى. پاتشا بولعاننان كەيىن ٴبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، ول مەنمەنسىپ، قۇدايدىڭ تالاپتارىنان اتتاپ كەتتى. مىسالى، «جۇرەگى بۇزىلىپ كەتپەس ٷشىن، كوپ ايەل الماسىن» دەگەن ەۆرەي پاتشالارىنا ايتىلعان زاڭدى بۇزدى (مۇس. 5-ج. 17:17). ول 700 ايەل، 300 كانيزاك الدى جانە ولاردىڭ كوبىسى جالعان تاڭىرلەرگە تابىناتىن (پات. 1-ج. 11:1—3). بالكىم، سۇلەيمەن «ۋايىمدايتىن ەشتەڭە جوق، مەن ٴبارىن ٶز ۋىسىمدا ۇستاپ وتىرمىن» دەپ ٶز-ٶزىن الداعان شىعار. ٴبىراق كەيىن سۇلەيمەن ەحوبادان تەرىس اينالىپ كەتكەنىنىڭ سالدارىن تارتتى (پات. 1-ج. 11:9—13).
13. يسانىڭ كىشىپەيىلدىلىگىنەن نە ۇيرەنەمىز؟
13 يسا ۇنەمى ٶزى تۋرالى بايىپتى كوزقاراستا بولعان جانە كىشىپەيىل قالپىنان اينىماعان. ول كوكتە ەحوباعا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندە، كوپتەگەن كەرەمەت ىستەر اتقارعان. «كوكتەگى مەن جەردەگىنىڭ ٴبارى سول ارقىلى جاراتىلعان» (قول. 1:16). يسا وسى ىستەردىڭ ٴبارىن شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەن كەزدە ەسىنە تۇسىرسە كەرەك (مات. 3:16؛ جوح. 17:5). ٴبىراق ول كەۋدەسىن كوتەرىپ، مەنمەنسىپ كەتكەن جوق. يسا ەشقاشان ٶزىن وزگەلەردەن جوعارى سانامادى. قايتا، شاكىرتتەرىنە ٶزى جايلى: «ادام ۇلى دا وزىنە قىزمەت ەتكىزۋگە ەمەس، ٶزى قىزمەت ەتىپ، كوپتەگەن ادامدار ٷشىن جانىن تولەم رەتىندە بەرۋگە كەلدى»،— دەگەن (مات. 20:28). سونداي-اق ول ٶز بەتىنشە ەشتەڭە ىستەمەيتىنىن دە ايتىپ، قاراپايىمدىلىق تانىتقان (جوح. 5:19). راسىندا دا، يسا بىزگە كىشىپەيىلدىلىگىمەن كەرەمەت ۇلگى قالدىردى!
14. وزىمىزگە قاتىستى دۇرىس كوزقاراس ساقتاۋ كەرەكتىگىن يسا قالاي ۇيرەتتى؟
14 يسا ٸزباسارلارىنا دا وزدەرى تۋرالى دۇرىس ويدا بولۋدى ۇيرەتتى. بىردە ول: «ٴتىپتى باستارىڭداعى شاشتارىڭنىڭ سانى دا وعان بەلگىلى!»— دەدى (مات. 10:30). بۇل سوزدەر — بارلىعىمىزعا، اسىرەسە، وزدەرىن تۇككە تۇرعىسىز سانايتىندار ٷشىن ۇلكەن جۇبانىش! ويتكەنى بۇل كوكتەگى اكەمىز ٵرقايسىسىمىزدى شىنىندا دا ويلايتىنىن، قاتتى باعالايتىنىن كورسەتەدى. سوندىقتان «وعان عيبادات ەتۋگە دە، جاڭا دۇنيەدە ٶمىر سۇرۋگە دە لايىقسىزبىن» دەپ، ەحوبا ٷشىن شەشىم شىعارۋدان اۋلاق بولايىق.
ٶزىمىزدى تىم كوپ ويلاپ كەتسەك، قانداي مۇمكىندىكتەر مەن باتالاردان قۇر قالۋىمىز مۇمكىن؟ (15-ابزاستى قاراڭىز) *
15. ا) ٶزىمىز تۋرالى بايىپتى ويلاۋعا قاتىستى ٴبىر «كۇزەت مۇناراسىندا» نە دەلىنگەن؟ ٵ) 24-بەتتەگى سۋرەتكە ساي، ٶزىمىز جايلى تىم كوپ ويلاپ كەتسەك، قانداي باتالاردان قۇر قالۋىمىز مۇمكىن؟
15 وزىمىزگە بايىپپەن قاراۋعا قاتىستى 15 جىلداي بۇرىن شىققان ٴبىر «كۇزەت مۇناراسىندا» بىلاي دەلىنگەن بولاتىن: «ارينە، داندايسىپ كەتپەس ٷشىن ٶزىمىز جايلى تىم جاقسى ويلاعىمىز كەلمەس ەدى. ٴبىراق تۇككە تۇرعىسىزبىز دەپ ويلاپ، ەكىنشى شەكتەن دە شىعىپ كەتكىمىز كەلمەيدى. قايتا وزىمىزگە پاراساتتىلىقپەن قاراۋدى، كۇشتى جاقتارىمىز بەن السىزدىكتەرىمىزدى ەسەپكە الۋدى ۇيرەنۋدى ماقسات ەتىپ قويۋىمىز كەرەك. بۇل تۋرالى ٴبىر ٴماسىحشى ايەل: «مەن تىم جامان ادام ەمەسپىن، ٴبىراق تىم ەرەكشە دە ەمەسپىن. كەز كەلگەن ادام سياقتى، مەنىڭ جاقسى دا، جامان دا مىنەزىم بار»،— دەگەن» *. وسى سوزدەردەن وزىمىزگە قاتىستى بايىپتى كوزقاراستا بولۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن بايقادىڭىز با؟
16. ەحوبا بىزگە نەلىكتەن دانالىق بەرىپ، جول كورسەتەدى؟
16 ەحوبا ٶزىنىڭ ٴسوزى ارقىلى بىزگە دانالىق بەرىپ، جول كورسەتەدى. ول ٴبىزدى جاقسى كورەدى ٵرى باقىتتى بولعانىمىزدى قالايدى (يشايا 48:17، 18). ال باقىتتى بولۋدىڭ جالعىز جولى — ەحوبانىڭ جۇرەگىن قۋانتاتىن ىستەردى اتقارا بەرۋ. سوندا اقشانى، جۇمىستى جانە ٶزىن كوپ ويلايتىن ادامدار سياقتى باسىمىزدى تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرمايتىن بولامىز. ەندەشە، بارلىعىمىز دانا بولۋعا جانە ەحوبانىڭ جۇرەگىن قۋانتۋعا مىقتاپ بەكىنەيىك! (ناق. س. 23:15).
94-ٵن قۇداي ٴسوزى ٷشىن ريزاشىلىق
^ سۇلەيمەن دە، يسا دا اسقان دانا بولعان. بۇل دانالىقتى ولارعا ەحوبا بەرگەن. وسى ماقالادا يسانىڭ جانە سۇلەيمەننىڭ كيەلى رۋحتىڭ جەتەلەۋىمەن ايتقان اقىل-كەڭەستەرىنە نازار اۋدارىپ، اقشاعا، جۇمىسقا، وزىمىزگە بايىپپەن قاراۋدى ۇيرەنەمىز. سونداي-اق وسى سالالاردا كيەلى كىتاپتىڭ كەڭەسىنە قۇلاق اسىپ، سونىڭ كوپ پايداسىن كورگەن باۋىرلاستاردىڭ دا مىسالدارىن قاراستىرامىز.
^ 2015-جىلدىڭ 1-اقپانىنداعى «كۇزەت مۇناراسىنىڭ» «اۋىر جۇمىستى قالاي ٴسۇيىپ ىستەۋگە بولادى؟» (حانزۇشا) دەگەن ماقالاسىن قاراڭىز.
^ 2005-جىلدىڭ 1-تامىزىنداعى «كۇزەت مۇناراسىنىڭ» «كيەلى كىتاپ قۋانىش تابۋعا كومەكتەسە الادى» (حانزۇشا) دەگەن ماقالاسىن قاراڭىز.
^ سۋرەت سيپاتتاماسى: دجون مەن توم دەگەن جاس ەر باۋىرلاستار ٴبىر قاۋىمدا قىزمەت ەتەدى. دجون كولىگىنە كوپ ۋاقىت جۇمسايدى. ال توم كولىگىمەن باۋىرلاستاردى قىزمەتكە جانە قاۋىمعا اپارادى.
^ سۋرەت سيپاتتاماسى: دجون قوسىمشا جۇمىس ىستەپ وتىر. ويتكەنى باستىعىن رەنجىتكىسى كەلمەيدى. باستىعى سۇراعان كەزدىڭ بارىندە ول قوسىمشا جۇمىس ىستەۋگە كەلىسە بەرەدى. ال قىزمەت كومەكشىسى بولىپ قىزمەت ەتەتىن توم سول كۇنى كەشكە اقساقالمەن بىرگە باقتاشىلىق ساپارعا بارادى. ول باستىعىنا كەيبىر كۇندەرى كەشكى ۋاقىتتا عيباداتىمەن بايلانىستى ىستەرى بار ەكەنىن ٴتۇسىندىرىپ قويعان.
^ سۋرەت سيپاتتاماسى: دجون ٶزىن تىم كوپ ويلايدى. ال توم ٶز قالاۋلارىنان رۋحاني ىستەردى جوعارى قويادى. ول كونگرەسس سارايىن جوندەۋگە قاتىسىپ، جاڭا دوستار تاپتى.
